Calvijn en de wetenschap

1. Calvijn en de wetenschap Dr. Maarten J. Verkerk Januari 2009

2. Introductie Calvijn (1509-1564): • studeerde rechten in Parijs, Orléans en Bourges • theologisch een auto-didact • vluchtte in 1536 via Basel naar Genève • van 1538-1541 predikant te Straatsburg • op verzoek van de raad terugkeer naar Genève • Calvijn heeft nooit een leidinggevende positie in de kerk van Genève gehad

3. Calvijn (1509-1564): • belangrijkste theologische werk: Institutie • veel commentaren en kleinere theologische werken • centraal: de eer van God en het heil van de mens • wezenlijk is de gemeenschap met Christus • nadruk op het werk van de Heilige Geest

4. Sociologisch onderzoek • Parijse Académie de Sciences: buitenlandse leden in de periode 1666 – 1683 waren voor 18 % katholiek en 82 % protestant (zou 60/40 moeten zijn); • In Zuidelijke Nederlanden waren in de 16e eeuw calvinisten een kleine minderheid terwijl de meeste wetenschappers calvinist waren; • De Royal Society van Londen werden in de 16e en 17e eeuw zowel de natuurkunde als biologie gedomineerd door calvinisten • Oorzaak?

5. Bijdrage Calvijn • Hij moedigde onderzoek van de natuur van harte aan; • Hij ruimde een belangrijk obstakel uit de weg: het ‘letterlijk’ nemen van de bijbel.

6. Onderzoek van de natuur • nadruk op de orde in de natuur: goddelijke orde • natuur en mens getuigen van de wijsheid en het wezen van God • ‘heelal als theater van de heerlijkheid van God’ Institutie I. 6. 2 • gaf natuurwetenschappelijk onderzoek een religieuze legitimatie • gaf natuurwetenschappelijke onderzoek een religieuze stimulans

7. “Daarom wordt de wereld door de schrijver van de Brief aan de Hebreeën heel toepasselijk een schouwtoneel van de onzichtbare dingen genoemd, omdat de zeer schone ordening van de wereld ons dient tot een spiegel waarin we God kunnen zien, die anders onzichtbaar is … Er zijn zowel in de hemel als op de aarde talloze bewijzen en bewijsstukken die getuigen van zijn wonderbare wijsheid; niet alleen die bewijsstukken die wat moeilijker te begrijpen zijn, waarvoor, om ze beter en grondiger te kunnen verstaan, de kunst van de astronomie, de geneeskunst en alle andere natuurwetenschappen zijn verordend en bestemd, maar ook die welke zich voordoen aan de ogen van alle onervarenen en ongeletterden, zodat zij hun ogen niet kunnen openen of ze moeten zien” Institutie I. 5. 1,2

8. [De wetenschapsbeoefenaren] “onderzoeken met groote moeite wat met de scherpzinnigheid van het menselijke vernuft kan bereikt worden. Nu is daarom die ijver niet af te keuren, noch de wetenschap te veroordelen, gelijk sommige krankzinnigen stoutmoedig alles, wat hun onbekend is, plegen te verwerpen. Want de sterrekunde is niet alleen eene aangename wetenschap, maar ook eene bijzonder nuttige, en het kan niet worden ontkend, of die kunst ontvouwt de bewonderingswaardige wijsheid Gods.” Calvijn in Commentaar op Genesis 1: 16

9. Dr. A. van de Beek: “Wie zijn [Calvijn] commentaar op Genesis 1 en 2 leest kan zich nauwelijks voorstellen dat hij moeite gehad zou hebben met de evolutietheorie.” Schepping, p116

10. Niet ‘letterlijk’ nemen van de bijbel • In de bijbel gaat het allereerst om de verlossing in Jezus Christus. (2) De taal van de bijbel is aangepast aan de mens.

11. Thema van de bijbel • Het thema van de bijbel is niet de structuur van de wereld maar de zelfopenbaring van God en de verlossing in Christus, Institutie I. 6. 1. • De bijbel is dus geen natuurwetenschappelijk, astrologisch of biologisch handboek!

12. “Laat elk, die wil, de sterrekunde en andere verborgene wetenschappen uit iets anders leeren.” Calvijn in Commentaar op Genesis 1 : 6

13. John Wilkins (1614-1672): “It were happy for us, if we could exempt Scripture from Philosophical controversies: If we could be content to let is be perfect for that end unto which it was intended, for a Rule of Faith and Obedience, and not to stretch it also to be a Judge of such Natural Truths as are to be found out by our own Industry and Experience.” Philips van Lansbergen (1561-1632): “Scripture is given by inspiration of God, and is profitable for doctrine, for reproof, for correction, for instruction in righteousness , but it is not meet for instruction in geometry and astronomy.”

14. Taal van de bijbel • God heeft zich aangepast aan de mensen voor wie de boodschap bedoeld was. • De geschiedenis van schepping en zondeval ook aangepast aan de vermogens en horizon van het volk Israël. • Calvijn besefte dat er een grote discrepantie was tussen de Aristotelische astronomie van zijn dagen en het wereldbeeld van het boek Genesis (‘grote lichten’, ‘wateren boven de aarde’). • En … hele bijbel is het Woord van God.

15. “Mozes heeft twee groote lichten. Maar de sterrekundigen bewijzen met vaste redenen, dat het gesternte van Saturnus, dat wegens de afstand de allerkleinste schijnt te zijn, veel groter is dan de maan. Dit verschilt, omdat Mozes voor het volk datgene beschreef, wat zonder wetenschap en kennis alle leeken, met gewoon verstand begaafd, verstaan.” “Mozes heeft zich meer gericht naar het gewone gebruik … Scherpzinnige mensen hebben dus geen reden om Mozes uit te lachen wegens zijne onkunde, dat hij de maan schat naar het licht.” Calvijn in Commentaar op Genesis 1 : 16

16. R. HooykaasReligion and the Rise of Modern Science Hoe komt het dat de moderne wetenschappen in Europa in de 16e en 17e eeuw op kwamen? • God en natuur: ontgoddelijking van de natuur • Rede en ervaring: door onderzoek van de natuur kunnen we de wet van God leren kennen • Natuur en kunde: verdwijnen van de tegenstelling biedt opening voor kunde • Wetenschap en ambacht: herwaardering van manuele arbeid = waardering experiment • Wetenschap en reformatie: God eren met alle gaven, ook intellectuele gaven

17. D. NobleThe Religion of Technology • Religieuze motieven zijn de belangrijkste drijfveren achter de enorme technologische ontwikkeling (ruimtevaart, AI, genetica) • Motivatie: het ‘verloren beeld van God’ terugwinnen en ‘volmaakte staat van Adam’ realiseren • Verbonden met geloof in spoedige komst duizendjarige rijk (bijv. Columbus) • Conclusie: christendom oorzaak van grote problemen in deze wereld • Noot: Noble baseert zich met name op marginale (vrijmetselarij), extreme (anabaptisme) en fundamentalistische (chiliasme) groeperingen

18. B. SzerszynskiNature, Technology and the Sacred • Aandacht voor de relatie tussen het ‘heilige’ en het ‘seculiere’ • Problematisering van het ‘seculiere’ • Het ‘heilige’ is niet zo zeer verdwenen maar het is anders geordend • Monotheïsme: dualisme tussen het wereldlijke (beneden) en het transcendente (boven) • Reformatie: radicalisering van de kloof • Verlichting: kanteling van de as met de wereld als het profane en het menselijke subject als het heilige

19. Conclusie Calvijn en de wetenschap: kennis van God uit het ‘boek van de natuur’ en het ‘boek van de bijbel’ opdracht tot en legitimatie van natuurweten-schappelijk onderzoek opvattingen van Calvijn grote invloed op navolgers

20. Filosofie (totaalconcept) Geloof (wereldbeschouwing) Wetenschap Elk niveau: eigen methoden en eigen logica Interacties tussen de niveaus