Murat ÇEŞİTÇİ Elif ÜRETEN KALAFAT Nevcihan MUTLU Tarık SALİHOĞLU

1. Murat ÇEŞİTÇİElif ÜRETEN KALAFATNevcihan MUTLUTarık SALİHOĞLU T.C. YEDİTEPE ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Eğitim Yönetimi ve Denetimi Karşılaştırmalı Eğitim Dersi KIRGIZİSTAN EĞİTİM SİSTEMİ Prof.Dr. Adil ÇAĞLAR İstanbul, 2012

2. Kırgızistan Cumhuriyeti

3. Kırgızistan Hakkında Başkent : Bişkek Resmi Dili : Kırgızca, Rusça Yüzölçümü : Yaklaşık 200 bin km² Nüfusu : Yaklaşık 5,5 milyon – Başkent nüfusu yaklaşık 1 milyon Nüfusun yaklaşık %60’ı kırsalda, %40’ı şehirlerde yaşamakta. Etnik Dağılım : Kırgız: % 65, Özbek: % 14, Rus: % 13, Diğer: % 8 İnanç Dağılımı : %75 Müslüman, %19 Hristiyan, %4 Ateist ve %2 Budist Para Birimi : Som (1 ABD Doları: 47 Som) GSMH : 4,4 Milyar ABD Doları (2009) Kişi Başı Gelir : 888 ABD Doları (2009) Ortalama Ömür : 67,7 yıl

4. Kırgızistan Tarihi Kırgızlar, Tanrı Dağları’nın doğusu ile Tannu-Ola arasında ortaya çıkmışlardır. Tarihi kaynaklara göre, Kırgızlar 13. yüzyıldan sonra bugünkü yurtlarına gelmişlerdir. Önce Özbek hakimiyetini daha sonra da Kazak egemenliğini kabul ederek birlikte hayatiyetlerini sürdürmüşlerdir. 1926′da Özerk Cumhuriyet kurmuşlar; 1936′da ise Kırgız SSC olarak SSCB’ne katılmışlardır.

5. Kırgızistan Tarihi SSCB’nin dağılmasıyla 15 Ağustos 1990′da egemenliklerine, 31 Ağustos 1991′de de bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır. Kırgızistan; Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Özbekistan ve Türkmenistan ile birlikte günümüzde 7 bağımsız Türk devletinden biridir. Tarihin her döneminde dillerini koruyan Kırgızlar, her zaman milli kültürlerine bağlı kalmışlardır. Kırgız dili ve kültürünün sağlam kalmasının en önemli sebebi Manas Destanı’dır.

6. Manas Destanı Türk boylarından biri olan Kırgızların milli destanı, dünya edebiyatının da sayılı şaheserlerinden ve en uzun destanıdır. Ünlü Türkolog Wilhelm Radloff’un derlediği yedi bölümlük Manas Destanı, toplam 11 bin 454 mısradan oluşmaktadır. 1120'li yıllarda Orta Asya'yı istila ederek Karahanlı ülkesini ele geçiren Moğol Karahitaylar'ın, Kırgızlar üzerine asker göndermesi ve bu sırada yaşanan olaylar Manas Destanı'na kaynaklık eder.

7. Manas Destanı Kırgız Türklerinin milli kahramanı Manas'ın doğumu, daha beşikte iken konuşmaya başlaması, Manas'ın evlenmesi, düşmanları tarafından iki defa öldürülmesine rağmen tekrar dirilmesi vb. lirik bir üslupla anlatılır. Destanda Manas'ın üçüncü ölümü, geri dönüşü olmayan bir ölümdür. Bundan sonra Manas'ın oğlu Semetey ve torunu Seytek'in destanları başlar. Manas Destanı, Semetey ve Seytek Destanlarıyla üçlü bir zincir oluşturur. Üç nesle uzanan Destan'da, Manas ülke yönetiminin kurucusu görevini yaparken; oğlu Semetey iktidarı tehlikeye sokar, torunu Seytek ise işleri yeniden düzene koyar.

8. Ekonomik Durum Kırgızistan’da 1970’li yıllarda çeşitli mâdenler çıkarılmaya başlanınca mâden sektörü büyük hızla gelişmiş; makine, otomotiv, gıda, çimento, cam ve konserve fabrikaları başlıca sanâyi kuruluşlarını oluşturmuştur. 1991 yılında bağımsızlık ilanını takiben, ülkede atıl durumda bulunan ağır sanayi dağılmış, bunun yerine çeşitli ülkelerden alınan kredi desteğiyle küçük işletmeler açılmıştır. Ülkede, yabancı firmalar tarafından açılan küçük işletmeler de mevcuttur. Merkeziyetçi bir ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geçiş süreci işsizliğin artmasına, halkın refah seviyesinin düşmesine sebep olmuş, zengin ve fakir arasındaki uçurum artmıştır. Uluslararası kuruluşlar tarafından yapılan yardım ve verilen krediler ile ülke ekonomisi düzeltilmeye çalışılmaktadır.

9. Eğitime Genel Bakış • 20. yüzyıla kadar Arap alfabesi, 1928'de Latin alfabesi, 1948'den itibaren ise Kiril alfabesi kullanılmaktadır. • Okuma Yazma Oranı: % 96,4 • Eğitim Harcamaları GSYİH: % 5,3 (2007) • Kırgızistan'da ilk ve orta öğrenim mecburi olup 9 yıldır. • Diğer Türk Cumhuriyetlerinde olduğu gibi Kırgızistan’da eğitim devlet tarafından yapılırken 1992’de çıkarılan kanunlarla özel okul ve üniversite eğitimine izin verilmiştir.

10. Eğitim Prensipleri Eğitim sistemi aşağıdaki prensipler üzerine kurulmuştur: Hümanizme dayalı eğitim, insani değerlerin üstünlüğü; Eğitimi bilimsel gelişmeler ve uluslar arası eğitim standartları doğrultusunda uygulama; Eğitim kurumlarının talim ve terbiye uygulamasında çeşitliliği; Devlet okullarında öğretimin laiklik kavramına uygun şekilde verilmesi, Alternatif eğitim kurumlarının faaliyette bulunma imkanı.

11. Eğitim Yapılanması • Anayasanın 32. Maddesine göre; • Kırgızistan Cumhuriyeti’nin her vatandaşının eğitim görmeye hakkı vardır. • Temel eğitim(9 yıl) zorunlu ve ücretsizdir. • Devlete ait eğitim kurumlarından her vatandaşın ücretsiz eğitim almaya hakkı vardır. • Devlet, tüm vatandaşların özel kabiliyetlerine göre meslekî, temel, orta ve yüksek eğitim alması için gerekli şartları hazırlar. • Vatandaşların devlet ve özel eğitim kurumlarından ücretli eğitim almaları yasalarda belirtilen esaslara ve şartlara göre sağlanır. • Ülkede faaliyet gösteren eğitim kurumlarının denetimi devletin resmi kurumlarınca yapılır.

12. Eğitim Yapılanması Eğitimle ilgili diğer yasa maddelerine göre; Eğitim, devletin belirlediği standartlar ve eğitim kurumlarıyla gerçekleşir. Eğitim kurumları devletin belirlediği ideoloji ve plan çerçevesinde amaçları yerine getirir. Devlet, her vatandaşın okul öncesi eğitimden temel eğitime kadar resmi ve iki yabancı dilde eğitim almasına gerekli şartları hazırlar.

13. Eğitim Yapılanması Genel eğitim dili, devlet dili olan Kırgızcadır. Eğitim her hangi bir dilde de yapılabilir. Resmi dil Kırgızca ve Rusça olmasına rağmen, eğitim öğretim sistemi öğrencilere öğretim dilini(Kırgızca, Rusça, Özbekçe, Tacikçe vs.) seçme imkânını sağlamaktadır. Bütün eğitim kurumlarında Kırgızca, Rusça ve bir yabancı dil öğretilmesi zorunludur.

14. Kırgızistan’da Eğitiminin Amacı Eğitim ve öğretim sürecinde bireyin toplumun ve devletin menfaati dikkate alınarak, bireyin ahlakını, yüksek bilgi düzeyini ve sağlığını geliştirmek amaçlanmaktadır. Bununla birlikte, Kırgızistan Cumhuriyetinin dünyadaki gelişmiş ülkeler seviyesine çıkarılması ve bunlar arasında yer alması hedeflenmiştir.

15. Eğitim Sistemi • Eğitim sistemi şu şekilde örgütlenmiştir: • Okul Öncesi Eğitim , • Genel Eğitim Okulu , • Okul Dışı Eğitim ve Öğretim Kurumları (1919 Adet) • Mesleki ve Teknik Eğitim Kurumları ( 113 Adet ) • Araştırma Enstitüsü ( 18 Adet ) • Üniversite ( 49 Adet / Özel ve Devlet dahil)

16. Genel Eğitim Programı • Okul Öncesi Eğitim • İlk Genel Eğitim (1 – 4. sınıflar) • Temel Genel Eğitim (5 – 9. sınıflar) • Tam Genel Eğitim (10 ve 11.sınıflar)

17. Genel Eğitim Programının Özellikleri • Zorunlu eğitim süresi 9 yıldır. • Genel eğitimin bütün aşamaları ücretsizdir. • Okullardaki eğitim araç ve gereç ihtiyaçlarının tamamı devlet tarafından karşılanamadığı için öğrencilerden katkı payı alınmaktadır. • Genel eğitim kurumlarında devlet dili olan Kırgızca ve Rusça zorunlu olarak okutulmaktadır. • Genel eğitim kurumları, eğitim yasasına ters düşmeyecek şekilde kendi iç tüzüklerinin gerektirdiği biçimde ilave eğitim programları uygulayabilmektedirler. Anayasaya göre her ne kadar temel genel eğitim ücretsiz olsa da iç tüzüklerinde belirtilmek şartı ile ücretli eğitim yapabilmektedir. • Genel eğitim kurumlarında dini ve siyasi faaliyetlere yer verilmez.

18. Okul Öncesi Eğitim 2003’te kabul edilen Kırgız Eğitim Kanunu’nun 15. maddesinde “Okul Öncesi Eğitim ailede ve okul öncesi kurumlarında gerçekleşerek, insanın fiziki, bilimsel ve ahlaki yönden gelişmesinin temelleri atılır” denilmektedir. Okul öncesi eğitim kurumlarına Kırgızca’da BALDAR YASLİLERİ ve BALDAR BAKÇALARI denilmektedir.

19. Okul Öncesi Eğitim BALDAR YASLİLERİ; 6 aylık bebek ile 3 yaş arası çocukların, BALDAR BAKÇALARI’nda ise; 3 ile 7 yaş arası çocukların eğitimini kapsadığı görülmektedir. Okul Öncesi Eğitimin temelleri Sovyetler Birliği döneminde atılmıştır. Okul Öncesi Eğitim genel eğitimin bir parçası olarak ele alınmış ve istikrarlı bir şekilde eğitimciler ve politikacılar tarafından ayrı bir önem verilmiştir.

20. Okul Öncesi Eğitim Ancak 1990’larda 144.700 çocuk eğitim alırken ve baldar bakçaların köylerde dahi faaliyetini yürütürken bağımsızlıktan sonra bu sayının gitgide azalarak 59 bin civarına düştüğü görülmüştür. Ayrıca bu çocuklara eğitim verecek olan öğretmenleri yetiştiren programların rağbet görmediği, kurumların kapatılmaya yüz tuttuğu ve kalitenin düştüğü tespit edilmiştir. Bağımsızlık sonrası baldar bakçalarının binaları genel eğitim için kullanılmış veya özelleştirme programı gereği devlet tarafından satılmıştır.

21. İlk Genel Eğitim (ilkokul) Okul eğitiminin ilk basamağı sayılmaktadır. Bu basamağın öğrenim süresi 4 yıldır. Bu dönemde öğrencinin konuşma ve davranış kültürü ile bireysel temizlik alışkanlığını edinmesi; okuma, yazma, hesap yapma yetenekleri kazanması ve eğitim faaliyetinin esas bilgi ve becerilerini kavraması hedeflenmektedir. Öğrencilere devlet tarafından öğle yemeği organize etme ve dağıtma faaliyetleri yürütülmektedir.

22. Temel Genel Eğitim (ortaokul) Eğitim süresi 5 yıldır. 5 ve 9. sınıfları kapsamaktadır. Temel eğitimde öğrencinin özgün kimliğini kazanarak, hayata uyum sağlaması hedeflenmiştir. Bu eğitim basamağını bitiren öğrencilere diploma verilmektedir. Öğrenciler bu belgeyle Tam Genel Eğitim ve ilk meslek eğitimine ve mesleki teknik okullara başvurabilmektedirler.

23. TamGenel Eğitim (lise) Tam genel eğitim, genel eğitimin son aşamasıdır. Öğrenim süresi 2-3 yıldır. Bu dönemde öğrencilerin toplumsal hayat ve mesleki eğitim için temel olan bilgiye ve alışkanlıklara sahip olmaları hedeflenir. Orta öğretim programını başarıyla bitiren öğrenciler devlet sınavlarına girerek, aldıkları puana göre yüksek eğitim alma hakkını kazanırlar. Bu aşama üniversite eğitiminin temel şartıdır.

24. Türk Okulları KIRGIZİSTAN’da Türk Milli Eğitim Bakanlığı’nın açtığı Kırgız – Türk Anadolu Lisesi ve Kırgız – Türk Kız Meslek Lisesi faaliyettedir. Kırgız – Türk Anadolu Lisesinin orta okul bölümü de bulunmaktadır. Bişkek ‘te görev yapan Türk diplomatik misyon üyelerinin ve Türkiye’den gelen diğer Türk vatandaşlarının çocukları Türkiye’deki Anadolu Liseleri denkliğinde eğitim veren bu okullara devam etmektedirler. Türk okullarında, Türkiye’den gelen öğretmenler görev yapmaktadır. Bişkek’te yaşayan diğer Türklerin çocukları ise bu okullara veya Rusça eğitim veren diğer Kırgız okullarına gidebilmektedirler.

25. İlk Meslek Eğitimi Meslek eğitiminin amacı, üretim ihtiyacına göre kalifiye eleman ve işçi yetiştirmektir. İlk meslek eğitimi, genel eğitim içerisinde yer alır. Bazı teknik meslekler için en ince ayrıntısı dikkate alınarak orta eğitim veya planlanmış tek programa sahip genel ve meslek eğitimi içerisinde müfredat oluşturulmuştur. Zorunlu durumlarda temel eğitimi olmayanlara meslek sahibi olabilmeleri için mesleki eğitim imkânı da sağlanmaktadır. İlk meslek eğitimi devlet tarafından onaylanmış meslekî eğitim kurumlarında, piyasalarda, eğitim işletmelerinde ve özel eğitim kurumlarında verilebilmektedir.

26. Yüksek Meslek Eğitimi Yüksek meslek eğitimi programının amacı değişik derecedeki ihtisas uzmanlarını ve bilimsel pedagoji formasyonu vererek ihtiyaçlar doğrultusunda kadrolar yetiştirmektir. Yüksek meslek eğitiminde bir alanda uzmanlaşmayı sağlayacak üst düzey eğitim verilmektedir. Yüksek eğitim kurumlarında “akademik meslek meclisleri” oluşturularak lisansüstü akademik eğitim yapılmaktadır. Yüksek meslek eğitimine genel eğitim veya ilk meslek eğitimi diplomasıyla başlanılmaktadır.

27. Din Eğitimi Kırgızistan demokratik ve laik bir ülkedir. Din işleri ile devlet işleri bir birinden ayrılmıştır. Vatandaşlar dinlerini öğrenmek için dini teşkilat kurabilir ve tek başına veya başkalarıyla istedikleri dilde eğitim alabilirler. Kırgız Cumhuriyetinde din eğitimi faaliyetleri devletten ayrı kurumlarca yürütülmektedir.

28. Din Eğitimi Devletin Eğitim Bakanlığı bünyesindeki okullarda din eğitimine yer verilmez. Sadece ilk ve orta öğretimdeki Adap Dersi programındaki kültürel konuların yanında dini konulara da yer verilmiştir. Ancak çeşitli dernek ve vakıflar tarafından işletilen dini kurumlarda eğitim faaliyetleri Anayasa’ya uygun bir şekilde yürütülebilir. Dernek ve vakıflara bağlı olarak dinin öğretildiği okullar açılabilir. Her türlü giderler söz konusu kurumların gelirleriyle karşılanır.

29. Yüksek Öğretim Kırgızistan’da yüksek öğretim kurumları, üniversite, akademi, enstitü ve kolejlerden oluşmaktadır. 2007-2008 verilerine göre Yüksek Öğrenime bağlı Fakülte ve Yüksekokul sayısı toplam 49 dur. Öğrenci sayısı ise 250,460’tır. Kırgız Devlet Üniversitesi, Bişkek Tarım Enstitüsü, Bişkek Sağlık Enstitüsü, Bişkek Politeknik Enstitüsü, Bişkek Spor Akademisi, Bişkek Kadınlar Pedagoji Enstitüsü, Oş Pedagoji Enstitüsü, Oş Politeknik Enstitüsü ülkede öne çıkmış başlıca yükseköğrenim kurumlarıdır. Üniversitelere, tam ortaöğretimi ya da mesleki eğitimi bitirenler devam edebilmekte ve başvuru için devletin yaptığı bir sınava girmektedirler.

30. Yüksek Öğretim Üniversitede dört yıllık lisans eğitimini tamamlayanlar, bachelor’s (lisans) derecesi ve 5-6 yılı tamamlayanlar, yüksek lisans (master) derecesini hak etmektedir. 5-6 yıl üniversite öğrenimi gören öğrenciler, doktoraya devam edebilmektedir Devlet üniversitelerin gelirlerinin tamamına yakını öğrenci harç paralarından karşılandığı için üniversitelerin öğrenci sayısına bir sınırlama getirilememiştir.

31. Yüksek Öğretim Yüksek Öğrenim Kurumu olarak; Bişkek’te Türk – Kırgız Manas Üniversitesi, Oş şehrinde Diyanet İşleri Bşk.’lığına bağlı İlahiyat Fakültesi, Celalabad Şehrinde İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesine bağlı İşletme Fakültesi bulunmaktadır. Sayılan okullarda Kırgız öğrencilerle birlikte Türkiye’den gelen öğrenciler de öğrenim görmektedirler.

32. Öğretmenler Kırgızistan’da toplam öğretmen sayısı, 2006 verilerine göre 74.186’dır. Öğretmenler, genel olarak beş yıllık ya da dört yıllık lisans programları yoluyla yetiştirilmektedir. Üniversitelerde lisans eğitimi sırasında eğitimle ilgili dersleri alan öğrenciler, öğretmen olarak atanabilmektedir. Halen görev yapan öğretmenler arasında, üç yıllık ön lisans, öğretmen okulu ve lise mezunu olanlar da bulunmaktadır. Yaklaşık 74 000 öğretmen arasında yükseköğretim mezunu öğretmenlerin oranı %68 dolayındadır.

33. Öğretmenler Sovyetler Birliği döneminden kalma hizmet içi eğitim uygulamaları hala sürdürülmektedir. Öğretmenlerin beş yılda bir hizmet içi eğitime alınması bir zorunluluktur. Dönemler halinde öğretmenler Hizmetiçi Eğitim Merkezine çağırılarak hizmet içi eğitime alınmaktadır. Hizmet içi eğitim süresince yapılan masraflar (yol, barınma, yemek vb.) öğretmenlerin kendisine aittir. Kırgızistan’da öğretmenlerin maaşı merkezi hükümet bütçesinden ödenmekte olup oldukça çok düşüktür. Çoğunluğu kadınlardan oluşan öğretmenlerin yaş ortalaması, yaklaşık 40-50 yaş dolayındadır.

34. Eğitimin Sorunları Eğitim kurumlarının fiziki ve alt yapı yetersizliği söz konusudur. Binaların bakım ve onarımı konusunda merkezi bütçeden yeterli kaynak ayrılamamaktadır. Eğitimin finansmanı için merkezi ve yerel yönetimler tarafından ayrılan maddi kaynaklar yetersizdir. Öğretmen maaşları dışında eğitimin diğer kaynakları, aileler ve sivil toplum örgütlerince karşılanmaktadır. Teknolojik alt yapı yetersiz olup, eğitim-öğretimde bilgisayardan yararlanma düzeyi düşüktür. Yasal açıdan parasız olan eğitim hizmeti, velilerden ve öğrencilerden çeşitli adlar altında alınan paralarla yasal olmadığı halde paralı hale gelmektedir.

35. Eğitimin Sorunları Kurumlarda etkili bir bilgi ve veri yönetim sistemi oluşturulamaması nedeniyle kurumlar arası işbirliği sağlanamamaktadır. Okullara ders kitaplarını sağlamak en önemli problemlerden biridir. Okullardaki kütüphane ve yayınlar yetersizdir. Öğretim teknolojileri oldukça eskidir. Nitelikli öğretmenler yetiştirilmemekte ve yetiştirilen öğretmen adayları da mesleği tercih etmemektedirler. Öğretmen adaylarının yaklaşık üçte ikisi, meslekte çalışmakla birlikte ek iş yapmaya zorlanmaktadırlar. Eğitim sürecinde ve eğitim kademeleri arası geçişte rüşvet ve kayırmacılık önemli bir sorundur. Bu durumun, eğitim kurumlarının verdiği diplomaların geçerliliğinin tartışılır hale gelmesine neden olduğu için eğitim sisteminin uluslararası arenada saygınlığına da zarar verdiği söylenebilir.

36. Kırgızistan Eğitim Sistemi “Dinlediğiniz İçin Teşekkür Ederiz.”