Zonder Grammatica geen Internet Alfaontdekkingen die de Wereld Hebben Veranderd

1. Zonder Grammatica geen InternetAlfaontdekkingen die de Wereld Hebben Veranderd Rens Bod Universiteit van Amsterdam Institute for Logic, Language and Computation

2. Laat ik beginnen met een steekproef • Wie hebben de wereld volgens U meer veranderd? (1) Alfawetenschappers? (2) Betawetenschappers? • Steekproeven vertonen verrassende eenheid

3. De Alfawetenschappen hebben een imagoprobleem • Voormalig minister van OCW, Ronald Plasterk, liet zich eens ontvallen: “Alfa’s schrijven de geschiedenis maar beta’s maken de geschiedenis” • Getuigt Plasterks opmerking van een vooroordeel, of heeft hij gelijk?

4. Werkdefinitie: ‘alfa’ • NWO rapport Duurzame Geesteswetenschap (2008): • Alfawetenschappen “bestuderen uitingen van de menselijke geest” zoals Muziek, Taal, Kunst, Literatuur, Theater… • Het maakt niet op welke wijze deze uitingen van de menselijke geest worden bestudeerd • Met logische, historische, grammaticale, filosofische, en zelfs computationele middelen – het is om het even

5. Werkdefinities: ‘beta’, ‘gamma’ • Betawetenschappen bestuderen de natuur • Natuurkunde, Sterrenkunde, Scheikunde, Geofysica, Biologie… • Gammawetenschappen bestuderen menselijk gedrag en hun sociale omgeving • Psychologie, Sociologie, Antropologie, Economie, Politicologie,…

6. Waar gaat dit college over? • Op welke wijze hebben de Alfawetenschappen de wereld veranderd? • En wat is hun wisselwerking geweest met de Betawetenschappen? • De Gammawetenschappen laat ik vandaag even buiten beschouwing

7. Taalkunde:notie van “Grammatica” (600 v. C.) • Een van de grootste ontdekkingen aller tijden is de notie van een regelgebaseerd systeem voor menselijke taal, ofwel ‘grammatica’ • Met een eindig aantal regels kan een oneindig aantal zinnen worden beschreven en voorspeld • De Indiase taalkundige Panini ontwikkelde in 6e eeuw v. Chr. zo’n regel-systeem voor het Sanskriet aan de hand van Recursie • +voc  +len /- +voc +savarNa • rAma-s- + ShaShTha  rAma-Sh-ShaShTha • ya-t- + nAsti  ya-n-nAsti etc.

8. Recursie staat bekend als “Droste effect”

9. Recursie in taal heeft wiskunde en informatica diepgaand beinvloed • Dankzij recursie kan met eindig aantal regels oneindig aantal zinnen worden beschreven • Bv de zin: Ik zie de man die de kat slaat die door de hond wordt gebeten die door de fotograaf wordt gespotdie … • Bijzinsregel wordt steeds opnieuw aangeroepen door de bijzinsregel zelf • Panini’s precieze grammatica-formalisme heeft model gestaan voor eerste hogere programmeertalen (ALGOL60) • Dit formalisme heeft de informatie- en internetrevolutie mogelijk gemaakt

10. Muziektheorie: Pythagoras (6e v. Chr.) • Pythagoras bestudeerde niet alleen de wiskunde, maar ook muziekwaarneming • Zijn ontdekking: harmonische samenklanken (‘consonanten’) komen overeen met eenvoudige getalverhoudingen: octaaf=1/2, kwint=2/3, kwart=3/4 • Terts was volgens Pythagoras niet consonant, viel buiten zijn notie van “eenvoudige getalverhoudingen”. De terts wordt echter algemeen als consonant ervaren

11. “Geest en natuur bestaan uit getallen” • Pythagoras’ idee om muziek in termen van getallen te vatten, heeft een mogelijk nog grotere uitwerking op de wereld gehad dan de ontdekking van ‘grammatica’ • Leidt tot het inzicht dat de wereld (zowel geest als natuur) is te vatten in getallen! • Dit wereldbeeld komt voort uit de Studie der Muziek, die lange tijd als ‘kosmologisch’ werd gezien

12. Filologie: De ontdekking van Lorenzo Valla • Filologie: aan de hand van overeenkomsten en fouten in varianten van overgeleverde teksten kan het origineel worden gereconstrueerd • De filoloog Lorenzo Valla toont in 1440 op aan dat het document “Donatio Constantini” (“De Schenking van Constantijn”) een vervalsing is • Volgens dit document zou keizer Constantijn in de 4e eeuw het West-Romeinse rijk hebben geschonken aan de Paus!

13. Invloed van Valla’s ontdekking • Valla’s ontdekking veroorzaakte een enorme schok in 15e en 16e eeuws Europa • Het werd opgepakt door Maarten Luther en anderen, en was een van de aanleidingen tot de Reformatie • Deze filologische BRONRECONSTRUCTIE heeft vele eeuwen later ook de biologie beinvloed (o.m. DNA analyse)

14. Bronreconstructie • Bij copieren van teksten ontstaan fouten • Hoe kunnen we oorspronkelijke tekst reconstrueren? • Karl Lachmann (19e eeuw) formaliseert als eerste de filologische reconstructiemethode: • Recensio: zet varianten in genealogische stamboom • Emendatio: emendeert en reconstrueert archetype • Staat ook bekend als Stemmatische Filologie

15. Onderliggend principe van Recensio • Als een fout ontstaat in een tekstversie – bv. missend woord – dan zullen de afstammelingen van de tekst de zelfde gemeenschappelijke fout bevatten • Dus: alle varianten met een bepaalde fout voeren terug naar de gemeenschappelijke voorouder waar deze fout voor eerst wordt aangetroffen. • Als meer gemeenschappelijke fouten worden vastgesteld, kan op basis hiervan een genealogische stamboom (stemma) worden getekend.

16. Voorbeeld van een stemma

18. Gemeenschappelijke fouten wijzen op gemeenschappelijke voorouders • Vergelijk dit met vaststellen van de erfelijkheid van een unieke ziekte of een DNA-sequentie die wordt doorgegeven van ouder op kinderen • Het voorkomen van de ziekte, of DNA-sequentie, dient voor het vinden van de familierelaties • Zo’n stamboom van familierelaties is voor het eerst in de filologie ontwikkeld (Lachmann e.a.), en vele jaren later toegepast in de genetica (zie R. Dawkins 2008)

19. Voor de liefhebbber: vergelijking filologie met genetische mutatie • Substitutie van een woord door een ander (in tekst-copieren) = substitutie van een nucleotide (in DNA-copieren) • Insertie of omissie van woord (in tekst-copieren) = insertie of deletie van nucleotiden Dezelfde technieken uit de vroege stemmatische filologie zijn overgenomen door genetici

20. Kunsttheorie:Leon Battista Alberti • Eerste beschrijving van het lineair perspectief (1435) “Een weergave van de werkelijkheid wordt bereikt aan de hand van denkbeeldige lijnen die het oog van de kunstenaar verbinden met de onderwerpen in het afgebeelde en die, wanneer doorsneden door een vlak, de afgebeelde compositie opleveren.” Alberti’s analyse van perspectief leidde tot nieuwe ontwerp- technieken in de architectuur. En: afbeeldingen die niet voldoen aan lineair perspectief, nemen we tegenwoordig waar als ‘fout’

21. Geschiedkunde: Joseph Scaliger • Formalisatie van de historische tijdrekening aan de hand van principe van oudste bron (1606) • Scaliger ontdekt dankzij reconstructie van oude Egyptische bronnen dat er farao’s waren die leefden voor de Christelijke Schepping (die volgens de Bijbel neerkwam op ca. 4000 v. Chr.) • Dit leidt tot een debat over de Bijbel als ‘ware’ bron, wat via ondermeer I. Vossius, La Pereyre en Spinoza uitmondt in de Verlichting

22. Wisselwerking theorie en empirie(“de empirische methode”) • De 15e en 16e-eeuwse empirische studie van tekst, muziek en kunst leidt tot een nieuwe, kritische kijk op de wereld • De empirie krijgt het laatste woord, hoe mooi de theorie ook is • Samenklanken in muziektheorie, empirisch perspectief in kunsttheorie, en tekstreconstructie in filologie beinvloeden de studie der natuur bij de 17e eeuwse Galileo, Kepler, Snellius, Newton, e.a.

23. Interactie humanisten en natuurwetenschappers • Galileo’s vader, Vincenzo, heeft met zijn muzikale snaarexperimenten de combinatie van experimentele en wiskundige aanpak rechtstreeks overgedragen aan Galileo • De ontdekking van de empirische cyclus staat op conto van de 15e en 16e eeuwse humanisten (alfawetenschappers avant la lettre) die muziek, kunst en teksten analyseerden

24. 19e eeuwse Taalkunde:Ontdekking van het Indo-Europees • Ontdekking klankverschui- vingswetten (Grimm,1822) • Hypothese van Indo-Euro- pees (1835) • Evolutionaire taalboom (1850) Mogelijk Darwin beinvloed • Eeuw later: bevesti- ging door genetisch onderzoek, L. Cavalli-Sforza

25. Klankverschuivingswet van Grimm p b f t d θ k g x ↓ ↓ ↓ f b p θ t d x k g ↓ ↓ ↓ b f p d z t g x k Cyclus van stemloze naar stemhebbende medeklinkers en weer terug naar stemloze medeklinkers

26. De Computationele Wending in de Alfawetenschappen • De Digital Humanities zijn onze wereld aan het veranderen, bv. de computerlinguistiek: • Automatische spraakherkenning (bv. Dragon speech) • Automatisch vertalen (bv. Systran, Google Translate) Deze ontwikkeling was niet mogelijk zonder de formele taalkunde, die opnieuw terugvoert naar… Panini, en die via Chomsky de informatica bereikt

27. Alfaontdekkingen die de Wereld Hebben Veranderd • Taalkunde: Panini’s Grammatica, formele taalkunde  Programmeertalen, Internetrevolutie • Muziektheorie: Pythagoras’ harmonische perceptie  wiskundige benadering van de werkelijkheid • Filologie: Valla’s ontmaskering  Reformatie, Lachmans formalisatie Genetica • Kunsttheorie: Alberti’s lineair perspectief  revolutionaire ontwerptechnieken in bouwkunde • Geschiedkunde: Scaligers ontdekking dat aarde ouder is dan volgens de bijbel  Verlichting • Alle alfawetenschap: Ontdekking wisselwerking tussen theorie en empirie  Wetenschappelijke Revolutie • Computationele Alfawetenschap: Vele Comp. toepassingen  o.a.Spraakherkenning,Creatieve industrie

28. Reikwijdte van de Alfawetenschap De Alfawetenschappen hebben (mede) de Reformatie, Verlichting, Wetenschappelijke Revolutie Genetica Informatietechnologie en Internetrevolutie teweeg gebracht…

29. Waarom zijn al deze alfaontdekkingen niet algemeen bekend? • De invloedrijke filosofen W. Dilthey & W. Windelband wilden rond 1900 de geesteswetenschappen emanciperen: • Natuurwetenschappen: erklaeren, nomothetisch • Zoeken naar het ‘wetmatige’, het ‘algemene’ • Geesteswetenschappen: verstehen, idiografisch • Zoeken naar het ‘bijzondere’, ‘unieke’ • Dit onderscheid komt echter niet overeen met wat alfawetenschappers doen • Meeste alfawetenschappen zijn empirisch

30. Alfawetenschappen lijdenonder continue zelfkritiek • Belangrijke alfa-inzichten worden vaak afgeserveerd door alfawetenschappers zelf… • Continue kritiek op eerdere theorieen • Erg jammer: we blijven immers ook Newtoniaanse mechanica doceren en toepassen, ook al is deze niet 100% correct • Gouden oude theorieen zoals stemmatische filologie, historische bronnenkritiek, formele grammatica, en muziektheorie moeten blijven gedoceerd!

31. Voorbeeld van belang gouden oude theorie: historische bronnenanalyse • Historische bonnenkritiek en filologische bronreconstructie worden gebruikt bij waarheidsvinding in rechtszaken, • Bv. Internationaal Strafhof Den Haag • Ontmaskering van vervalste bronnen in genocideonderzoek • Kabinet Kok II is zelfs gevallen door historisch onderzoek naar Srebrenica, o.m. aan de hand van bronnenkritiek • ‘Foute’ vader van Maxima is ermee buiten de deur gehouden!

32. Conclusies • Inzichten en ontdekkingen in de alfawetenschappen hebben de wereld veranderd • Naast het belang van de humaniora als Bildungsideaal moet ook hun wereldveranderende invloed keer op keer worden benadrukt • Gouden oude theorieen moeten blijven gedoceerd

33. Conclusies II • Radicaal onderscheid tussen alfa en beta is historisch incorrect en contra-productief • Spannendste ontdekkingen doorkruisen volledig deze tweedeling • We moeten niet terug naar een educatieve tweedeling tussen alfa en beta (zoals minister v. Bijsterveldt voorstelt)!

34. Nieuwe steekproef onder publiek • Wie is na deze lezing van mening veranderd over de invloed van respectievelijk alfa en beta?

35. Nieuwe steekproef onder publiek • Wie is na deze lezing van mening veranderd over de invloed van respectievelijk alfa en beta? • Mijn aanvankelijke vraag had beter kunnen zijn: Wie hebben de wereld meer veranderd? (1) alfa´s? (2) beta’s? (3) interdisciplinaire alfa-beta’s?

36. En mocht u nog niet overtuigd zijn… Zie dan Oscar Wilde’s repliek op Plasterk: • Ronald Plasterk “Alfa’s schrijven de geschiedenis maar beta’s maken de geschiedenis.” • Oscar Wilde “Anybody can make history; only a great man can write it.”

37. Voor een “totaaloverzicht”:

38. Dank U!