Alfaontdekkingen die de Wereld Hebben Veranderd

1. Alfaontdekkingen die de Wereld Hebben Veranderd Rens Bod Universiteit van Amsterdam Institute for Logic, Language and Computation

2. Laat ik beginnen met een steekproef • Wie hebben de wereld meer veranderd? (1) Alfawetenschappers (2) Betawetenschappers • Steekproeven vertonen een indrukwekkende eenheid op dit punt

3. De Alfawetenschappen hebben een imagoprobleem • Voormalig minister van OCW, Ronald Plasterk, liet zich eens ontvallen: Alfa’s schrijven de geschiedenis maar beta’s maken de geschiedenis • Getuigt Plasterks opmerking van een vooroordeel, of heeft hij gelijk?

4. Werkdefinitie: ‘alfa’ • NWO rapport Duurzame Geesteswetenschap: • De alfawetenschappen “bestuderen uitingen van de menselijke geest” zoals Taal, Muziek, Kunst, Literatuur, Theater, etc… (zie Dilthey 1883) • Het maakt niet op welke wijze deze uitingen van de menselijke geest worden bestudeerd • Met logische, historische, grammaticale, filosofische, wiskundige, computationele middelen – het is om het even (tenminste tegenwoordig)

5. Werkdefinities: ‘beta’, ‘gamma’ • Betawetenschappen bestuderen de natuur • Natuurkunde, Sterrenkunde, Scheikunde, Geofysica, Biologie… • Gammawetenschappen bestuderen menselijk gedrag en hun sociale omgeving • Psychologie, Sociologie, Antropologie, Economie, Politicologie,…

6. Waar gaat mijn lezing over? • Op welke wijze heeft de Studie van Taal, Tekst, Muziek, Kunst, Literatuur, Theater etc. de wereld veranderd? • En wat is hun wisselwerking geweest met de Natuurwetenschappen? • Terminologische onderscheid tussen geestes- en natuurwetenschap stamt uit de 19e eeuw • Maar het onderscheid tussen de studie van taal, kunst etc en de studie van de natuur, bestond al ver voor de 19e eeuw • Vgl. Studia Humanitatis – reeds vanaf de 15e eeuw

7. Taalkunde:notie van “Grammatica” (600 v. C.) • Een van de grootste ontdekkingen aller tijden is de notie van een regelgebaseerd systeem voor menselijke taal, ofwel ‘grammatica’ • Met een eindig aantal regels kan een oneindig aantal zinnen worden beschreven (en voorspeld) • De Indiase taalkundige Panini ontwikkelde in 6e eeuw v. Chr. zo’n regel-systeem voor het Sanskriet aan de hand van Recursie! • +voc  +len /- +voc +savarNa • rAma-s- + ShaShTha  rAma-Sh-ShaShTha • ya-t- + nAsti  ya-n-nAsti etc.

8. Recursie staat bekend als “Droste effect”

9. Recursie in taal heeft wiskunde en informatica beinvloed • Dankzij recursie kan met eindig aantal regels oneindig aantal verschijnselen worden afgedekt • Bv in de zin: Ik zie de man die de kat slaat die door de hond wordt gebeten die door de fotograaf wordt gespotdie… (etc) • Bijzinsregel wordt steeds opnieuw aangeroepen door de bijzinsregel zelf! • Immense invloed op wiskunde en informatica • Panini’s recursieve grammatica-formalisme heeft eeuwen later model gestaan voor eerste hogere programmeertalen (ALGOL60)

10. Muziektheorie: Pythagoras (6e v. Chr.) • Pythagoras bestudeerde niet alleen de wiskunde, maar ook muziekwaarneming • Zijn ontdekking: harmonische samenklanken (‘consonanten’) komen overeen met eenvoudige getalverhoudingen: octaaf=1/2, kwint=2/3, kwart=3/4 • Terts was volgens Pythagoras niet consonant, viel buiten zijn notie van “eenvoudige getalverhoudingen”. De terts wordt echter algemeen als consonant ervaren

11. “Geest en natuur bestaan uit getallen” • Pythagoras’ idee om muziek in termen van getallen te vatten, heeft een mogelijk nog grotere uitwerking op de wereld gehad dan de ontdekking van ‘grammatica’ • Leidt tot het inzicht dat de wereld (zowel geest als natuur) is te vatten in getallen! • Dit wereldbeeld komt voort uit de Studie der Muziek, die lange tijd als ‘kosmologisch’ werd gezien

12. Filologie: De ontdekking van Lorenzo Valla • Filologie: aan de hand van overeenkomsten en fouten in varianten van overgeleverde teksten kan het origineel worden gereconstrueerd • De filoloog Lorenzo Valla toont in 1440 op aan dat het document “Donatio Constantini” (“De Schenking van Constantijn”) een vervalsing is • Volgens dit document zou keizer Constantijn in de 4e eeuw het West-Romeinse rijk hebben geschonken aan de Paus!

13. Invloed van Valla’s ontdekking • Valla’s ontdekking veroorzaakte een enorme schok in 15e en 16e eeuws Europa • Het werd opgepakt door Maarten Luther en anderen, en was een van de aanleidingen tot de Reformatie • Interessant: de empirisch-filologische BRONRECONSTRUCTIE heeft vele eeuwen later de biologie beinvloed (o.m. DNA analyse)

14. Bronreconstructie • Bij copieren van teksten ontstaan fouten • Hoe oorspronkelijke tekst reconstrueren? • Methode van Karl Lachmann (19e eeuw): • Recensio: zet varianten in genealogische stamboom • Emendatio: emendeer en reconstrueer archetype • Staat ook bekend als Stemmatische Filologie

15. Recensio • Onderliggend principe: • als een fout ontstaat in een tekstversie – zoals missend woord – dan zullen de afstammelingen van die tekst dezelfde gemeenschappelijke fout bevatten • Dus: alle varianten met een bepaalde fout voeren terug naar de gemeenschappelijke voorouder waar deze fout voor eerst wordt aangetroffen. • Als meer gemeenschappelijke fouten worden vastgesteld, kan op basis hiervan een genealogische stamboom (stemma) worden getekend.

16. Voorbeeld van een stemma

18. Gemeenschappelijke fouten wijzen op gemeenschappelijke voorouders • Vergelijk dit met vaststellen van de erfelijkheid van een unieke ziekte of een DNA-sequentie die wordt doorgegeven van ouder op kinderen • Het voorkomen van de ziekte, of DNA-sequentie, dient voor het vinden van de familierelaties • Zo’n stamboom van familierelaties is echter voor het eerst in de filologie ontwikkeld (Lachmann e.a.), en pas vele jaren later toegepast in de genetica (zie Bod 2010)

19. Voor de liefhebbber: vergelijking filologie met genetische mutatie • Substitutie van een woord door een ander (in tekst-copieren) is analoog aan substitutie van een nucleotide (in DNA-copieren) • Nucleotide: driecomponent-molecuul, bouwsteen van DNA en RNA • Insertie of omissie van woorden (in tekst-copieren) is analoog aan insertie of deletie van nucleotiden Dezelfde technieken uit de vroege stemmatische filologie zijn overgenomen door genetici (dit wordt mooi uitgelegd in R. Dawkins 2008)

20. Stemmatische filologie is een van de meest succesvolle alfawetenschappen • Bronreconstructie wordt dagelijks gebruikt • Waarheidsvinding in rechtszaken, bv. Internationaal Strafhof • Ontmaskering van vervalste bronnen in bv. genocideonderzoek • Kabinet Kok II is gevallen door historisch onderzoek naar Srebrenica, aan de hand van bronreconstructie • Foute vader van Maxima is ermee buiten de deur gehouden!

21. Kunsttheorie:Leon Battista Alberti • Eerste beschrijving van het lineair perspectief (1435) “Een weergave van de werkelijkheid wordt bereikt aan de hand van denkbeeldige lijnen die het oog van de kunstenaar verbinden met de onderwerpen in het afgebeelde en die, wanneer doorsneden door een vlak, de afgebeelde compositie opleveren.” Alberti’s analyse van perspectief leidde tot nieuwe ontwerp- technieken in de architectuur. En: afbeeldingen die niet voldoen aan lineair perspectief, nemen we tegenwoordig waar als ‘fout’

22. Geschiedkunde: Joseph Scaliger • Formalisatie van de historische tijdrekening aan de hand van principe van oudste bron (1606) • Scaliger ontdekt in oude Egyptische bronnen dat er farao’s waren die al leefden voor de christelijke Schepping (die volgens de Bijbel neerkwam op ca. 4000 v. Chr.) • Dit leidt tot een debat over de Bijbel als ‘ware’ bron, wat via ondermeer I. Vossius, La Pereyre en Spinoza uitmondt in de Verlichting

23. Wisselwerking theorie en empirie (“de empirische methode”) • De 15e en 16e-eeuwse empirische studie van tekst, muziek en kunst leidt tot een nieuwe, kritische kijk op de wereld: • De empirie krijgt het laatste woord, hoe mooi de theorie ook is • Samenklanken in muziektheorie, empirisch perspectief in kunsttheorie, en tekstreconstructie in filologie beinvloeden de studie der natuur bij de 17e eeuwse Galileo, Kepler, Snellius, Newton, e.a.

24. Interactie humanisten en natuurwetenschappers • Galileo’s vader, Vincenzo, heeft met zijn muzikale snaarexperimenten de combinatie van experimentele en wiskundige aanpak rechtstreeks overgedragen aan Galileo • Zie ook Floris Cohen, De Herschepping van de Wereld, 2007 • De ontdekking van de empirische cyclus staat op conto van de 15e en 16e eeuwse humanisten (alfawetenschappers avant la lettre) die muziek, kunst en teksten analyseerden

25. 19e eeuwse Taalkunde:Ontdekking van het Indo-Europees • Ontdekking klankverschui- vingswetten (Grimm,1822) • Hypothese van Indo-Euro- pees (1835) • Evolutionaire taalboom (1850) Mogelijk Darwin beinvloed • Eeuw later: bevesti- ging door genetisch onderzoek, Cavalli-Sforza.

26. Klankverschuivingswet van Grimm p b f t d θ k g x ↓ ↓ ↓ f b p θ t d x k g ↓ ↓ ↓ b f p d z t g x k Cyclus van stemloze naar stemhebbende medeklinkers en weer terug naar stemloze medeklinkers Grimms wet werd geperfectioneerd door Verner

27. De Computationele Wending in de Alfawetenschappen • Voorbeeld: Computationele taalkunde is onze wereld aan het veranderen: • Automatische spraakherkenning (e.g. Dragon speech) • Automatisch vertalen (bv. Google Translate, Systran) • Volautomatisch is te moeilijk, maar uitstekende halffabrikaten (bv. Europees Parlement)

28. Alfa-Ontdekkingen die de Wereld Hebben Veranderd • Taalkunde: Panini’s Grammatica  Programmeertalen • Muziektheorie: Pythagoras’ harmonische perceptie  wiskundige benadering van de werkelijkheid • Filologie: Valla’s ontmaskering  Reformatie, Lachmans formalisatie Genetica • Kunsttheorie: Alberti’s lineair perspectief  revolutionaire ontwerptechnieken in bouwkunde • Geschiedkunde: Scaligers ontdekking dat aarde ouder is dan volgens de bijbel  Verlichting • Alle alfawetenschap: Ontdekking wisselwerking tussen theorie en empirie  Wetenschappelijke Revolutie • Taalkunde : Formele taalkunde  Informatietechnologie en Internetrevolutie • Computationele Alfawetenschap: Comp. toepassingen  o.a.Spraakherkenning

29. Impact van de Alfawetenschap De Alfawetenschappen hebben (mede) de Reformatie, Verlichting, Wetenschappelijke Revolutie Genetica Informatietechnologie en Internetrevolutie teweeg gebracht…

30. En er is nog veel meer • Waarom kent u deze alfawetenschappers niet? • Hun theorieen worden maar zelden gedoceerd, en vaak doodgezwegen door filosofen als Dilthey, Windelband, Rickert, Heidegger, Gadamer • Dilthey & Windelband wilden de geesteswetenschappen emanciperen • Natuurwetenschappen: nomothetisch • Zoeken naar het ‘wetmatige’, het ‘algemene’ • Geesteswetenschappen: idiografisch • Zoeken naar het ‘bijzondere’, ‘unieke’ • Dit onderscheid komt echter niet overeen met wat alfawetenschappers daadwerkelijk doen, op universiteiten, KNAW, NWO etc

31. Blijf oude theorieen doceren, juist ook op gymnasia! • Belangrijke alfa-inzichten worden helaas vaak afgeserveerd door alfawetenschappers zelf… • Continue kritiek op eerdere theorieen • Erg jammer: we blijven immers ook Newtoniaanse mechanica doceren en toepassen, ook al is deze niet 100% correct • Gouden oude theorieen in de stemmatische filologie, historische bronnenkritiek, formele grammatica, muziektheorie etc moeten blijven gedoceerd!

32. Conclusie I • De studie van taal, muziek, kunst, tekst, geschiedenis etc hebben de wereld veranderd • Hun inzichten zijn bovendien breed toepasbaar • Maar wat zien we eigenlijk : • Continue wisselwerking en synergie tussen alfa- en betakennis: Nooit alleen alfa, nooit alleen beta! • Veel alfa-ontdekkingen staan op het conto van de betawetenschappen…

33. Conclusie II • Radicaal onderscheid tussen alfa, beta (& gamma) is: • Historisch incorrect • Spannendste ontdekkingen doorkruisen volledig deze twee- of driedeling • Niet terug naar een educatieve tweedeling tussen alfa en beta (zoals minister v. Bijsterveldt voorstelt)! • De meest innovatieve economieen ter wereld tonen een integratie van creatieve alfa- en beta-benadering • Hef het platform Beta-Techniek op. Lang leve het platform Alfa-Beta-Techniek!

34. Nieuwe steekproef onder publiek • Wie is na deze lezing van mening veranderd over de invloed van respectievelijk alfa en beta?

35. Nieuwe steekproef onder publiek • Wie is na deze lezing van mening veranderd over de invloed van respectievelijk alfa en beta? • Mijn aanvankelijke vraag had dus moeten zijn: Wie hebben de wereld meer veranderd? (1) De interdisciplinaire alfa-beta-gamma’s (2) Louter de beta’s (3) Louter de alfa’s

36. Voor een overzicht van alle alfaontdekkingen: