Aldarspegill hagstjórnar

1. Aldarspegill hagstjórnar Már Guðmundsson* Fimmtíu ára afmælisráðstefna Fjármálatíðinda Reykjavík, 18. og 19. nóvember 2004 *Aðstoðarframkvæmdastjóri peninga- og hagfræðisviðs Alþjóðagreiðslubankans Skoðanir eru höfundar og ekki nauðsynlega Alþjóðagreiðslubankans 1

2. Efnisatriði • Hvað er hagstjórn og hvers vegna þurfum við hana? • Klassíska og nýklassíska hagfræðin • Framlag Keynes • Kreppa og endurfæðing keynesismans • Hagstjórnarfræði nútímans • Hin sögulega reynsla • Viðfangsefni framtíðarinnar 2

3. Hvað er hagstjórn? • Markviss áhrif ríkisins á heildareftirspurn eða samsetningu hennar með þjóðhagsleg markmið að leiðarljósi • Markmið: • Stöðugt verðlag • Full nýting framleiðslugetu • sjálfbær og traust ytri staða • Tæki: Útgjöld og skattar hins opinbera og vaxtaákvarðanir seðlabanka

4. Hvers vegna hagstjórn? • Ríkið með einkarétt á útgáfu lögeyris – nauðsyn verðfestu • Verðlag ekki ákvarðað í mikróhagfræðilegum líkönum né í almennum makrólíkönum án stefnuviðbragða stjórnvalda • Akkeri fyrir verðlag – festuhlutverk • Eftirspurnar- og framboðsskellir valda um hríð van- eða ofnýtingu framleiðsluþátta vegna tregbreytanlegs verðs og launa • Sveiflujöfnunarhlutverk hagstjórnar

5. Klassíska og nýklassíska hagfræðin • Virk eftirspurnarstjórnun lék ekki mikið hlutverk í árdaga hagfræðinnar • Meginviðfangsefni klassísku og nýklassísku hagfræðinnar voru á því sviði sem nú á tímum kallast míkróhagfræði, þ.e. lutu að framleiðslu og dreifingu knappra gæða, hlutfallslegum verðum og tekjudreifingu • Akkeri verðkerfisins var tryggt með sjálfvirkum hætti með gullfætinum • Markaðir voru álitnir mjög virkir og verð og laun sveigjanleg • Svigrúm hagstjórnar í raun minna en síðar varð?

6. Keynes • Upphafsmaður makróhagfræðinnar, þ.e. kenningarinnar um virka heildareftirspurn og heildarframboð • Ekki einn á ferð: Wicksell, Kalecki og fleiri • Aðstæður höfðu einnig breyst: • Reynsla millistríðsáranna • Afnám gullfótar • Meiri ríkisumsvif

7. Framlag Keynes • Kenningin um virka eftirspurn • Fjárfesting veltur m.a. á sveiflukenndum væntingum um framtíðarhagnað • Neysla veltur m.a. á samtímatekjum • Verðlag er sögulega ákvarðað og gefið til skamms tíma • Peningastefna hefur áhrif í gegnum miðlunarferli sem getur brugðist • Eftirspurnarstjórnun (stundum aðallega ríkisfjármálastefna) er nauðsynleg til að stuðla að jafnvægi með fullri nýtingu framleiðsluþátta

8. Kreppa keynesismans • Sú makróhagfræði sem spratt af rótum Keynes var gölluð: • Framboðshlið var vanþróuð • Væntingar illa skilgreindar • Litið framhjá trúverðugleika og tímasamkvæmni • Í framkvæmd brást festuhlutverk hagstjórnarinnar þegar frá leið • Tekjustefna var viðbragð við því en gekk ekki til lengdar • Vandinn var að afskrifun peningastefnu hafði gengið of langt (og átti sér ekki réttlætingu í ritum Keynes)

9. Gagnrýnendur og viðbótarframlag • Hayek: Verðbólguhneigð og skortur á skilningi á hreinsunarhlutverki efnahagsþrenginga • Friedman: Möguleikar og takmarkanir peningastefnu • Phelps: Ekki mögulegt að auka atvinnu til lengdar með hærri verðbólgu • Lucas: Hagsýnisvæntingar • Kydland og Prescott: Verðbólguhneigð peningastefnu án stefnureglu

10. Nútíma hagstjórnarfræði • Gagnrýnin á keynesismann skilaði margvíslegri framþróun en tókst ekki að velta honum úr sessi • Ný-keynesisminn er yfirgnævandi í nútíma hagstjórnarfræðum • Til skamms tíma eru verð og laun tregbreytanleg • Hagstjórn hefur bæði festuhlutverk og sveiflujöfnunarhlutverk • Til langs tíma hefur hvorki peningastefna né eftirspurnarþáttur ríkisfjármála áhrif á hagvöxt og atvinnustig • Peningastefna hefur þannig til lengdar fyrst og fremst áhrif á verðbólgu, sem er peningalegt fyrirbæri • Peningastefna er samt ekki endalega alltaf hlutlaus til lengdar. Slæm peningastefna getur skaðað hagvöxt yfir lengri tímabil

11. Hin sögulega reynsla • Það hefur dregið úr sveiflum og verðstöðugleiki hefur fest rætur • Staðalfrávik hagvaxtar á mann í Bandaríkjunum var 6% á árunum 1890-1914, 7% 1918-1939, nærri 3% 1950-1974 og 2% 1975-1999 • 1934-1937 lækkaði landsframleiðsla á mann um nærri þriðjung • 1950-1999 lækkaði hún aldrei meira en eitt ár í einu og aldrei meir en 3% • Svipaða sögu er að segja af öðrum iðnríkjum • Frá 1997 hefur meðalverðbólga í OECD-ríkjum aldrei farið yfir 4% • Fjármálakreppur hafa verið tíðar, einkum í nýmarkaðsríkjum

12. Verkefni framtíðarinnar • Innlimun kenninga um ósamhverfar upplýsingar, lærdómsferli og niðurstöður tilraunahagfræði • Fjármálakerfið og þjóðarbúskapurinn – fjármálakreppur • Samspil peningastefnu og fjármálastöðguleika • Stofnanaumhverfi og ríkisfjármálastefna – samsvarandi umbætur og hafa verið gerðar á stjórn peningamála? • Alhliða áhættustjórnun • Heimsvæðingin og hagstjórn • Hvar verður yfirsýnin?