Bölüm 23 Faiz Oranı ve Parasal Aktarım (M onetary T ransmission )

1. Bölüm 23Faiz Oranı ve Parasal Aktarım (Monetary Transmission) David Begg, Stanley Fischer and Rudiger Dornbusch, Economics, 8th Edition, McGraw-Hill, 2005 PowerPoint presentation by Alex Tackie and Damian Ward

2. Bu bölümde • Merkez Bankası (MB) para arzını nasıl değiştirir? • MB’nin görevleri • Para piyasası nasıl dengeye gelir? • Para politikası reel sektörü nasıl, hangi yollarla etkiler? • MB uygulayacağı faiz oranına nasıl karar verir? • Faiz oranları tüketim ve yatırım talebini nasıl etkiler?

3. Merkez Bankası • Ülkede ticari bankaların bankası olarak görev yapar • Faiz oranlarını belirler. • İngiltere’de merkez bankasının iki asli işlevi vardır: • Banknot ve madeni para basımı • Bankacılık sistemi ve hükümetin bankası rolü

4. Merkez Bankası ve Para Arzı • Para Arzı: Dolaşımdaki para + vadesiz mevduat • Para arzı iki yolla arttırılabilir. • MB’nın parasal tabanı genişletmesi • Para çarpanını yükseltecek düzenlemelerle • Para Çarpanı • Mevduat Munzam Karşılık oranıyla ters orantılıdır • Birim mevduat için rezervlerde tutulması gereken miktar ne kadar küçükse, bankacılık sistemi o kadar fazla kredi yaratabilir. • Özel sektörün bankadaki mevduatının ne kadarını nakit olarak tutacağına bağlıdır. Para çarpanı ile ters orantılıdır. • Firmalar daha yüksek bir oranda nakit tutmak isterlerse, bankacılık sistemi o kadar az kredi yaratabilir.

5. Merkez Bankası ve Para Arzı (2) • Merkez Bankası piyasadaki para arzını, para çarpanını ya da para tabanını değiştiren 3 farklı yöntem kullanarak belirler: • Munzam Karşılık oranını (Reserve requirements) değiştirerek • Yatırılan mevduata karşılık bankaların kasasında ne oranda karşılık tutacağını belirleyerek para arzını arttırır ya da azaltır; para çarpanını etkiler • İskonto Oranı’nı (Discount rate) değiştirerek • Merkez bankasının ticari bankalara borç verirken kullandığı faiz oranı. • MB, bu oranı piyasadaki faiz oranlarının üzerinde belirleyerek bankaların gereğinden düşük rezerv tutmalarını engeller. Bu oranın artması, para çarpanını düşürür ve piyasadaki para arzı düşer. • Açık Piyasa İşlemleri (Open market operations) ile • MB, piyasaya finansal kağıtlar sürerek ya da piyasadan çekerek para arzını değiştirebilir. Para tabanını etkiler.

6. Para Stoku Tanımları • M1 (Dar anlamda) Para Tanımı • Dolaşımdaki para+Vadesiz ticari ve tasarruf mevduatları+Merkez Bankası’ndaki mevduat • M2 Para Tanımı • M1+Vadeli ticari ve tasarruf mevduatları • M2Y Para Tanımı • M2+Döviz hesapları • M3 Para Tanımı • M2+ Resmi Mevduat

7. İngiltere Merkez Bankasının diğer görevleri • En son kredi mercii: (Lender of last resort) • MB, bir finansal panik ortamında bankalara ve diğer finansal kurumlara borç verebilecek son kurumdur. • Para basma yetkilerinden dolayı MB’ler hiç batmaz. • Hükümetin bankasıdır. • MB, hükümetin bütçe açığı durumunda ödemelerini sıkıntıya düşmeden yapabilmesi için borç vermeye hazırdır. • Enflasyonu kontrol amacıyla para politikası uygular.

8. TCMB’nin görevleri • TCMB’nin birincil görevi fiyat istikrarını sağlamak ve korumaktır. Bu amaçla TCMB; • Para politikasını ve para politikası araçlarını belirler. • Hükümetin büyüme ve işsizlik üzerine uyguladığı politikalara destek olur. • Kaynak: www.tcmb.gov.tr

9. Para Talebi • Elde para tutmanın fırsat maliyeti (opportunity cost of holding money) parayı bonoda tutmamakla kaybedilen nominal faiz geliridir. • İnsanlar parayı ellerinde, ancak ve ancak, fırsat maliyetinden daha fazla bir yarar sağlayacaksa tutarlar.

10. Elde para neden tutulur? • İşlem Amaçlı (Transaction) • Ödemeler ve alacaklar çoğu zaman eşzamanlı değildir: • Bu sebepten dolayı önceden belli ödemelerin yapılabilmesi için belli bir nakite itiyaç vardır. • Tutulan nakit miktarı gelire ve ödeme planına bağlı olarak değişir. • Önlem (ihtiyat) Amaçlı (Precautionary) • Belirsizlikten ötürü: • İnsanlar öngöremedikleri durumlara hazırlıklı olabilmek amacıyla belli miktarda nakit tutarlar. • Nominal faiz oranına bağlı olarak miktar değişir.

11. Elde para neden tutulur? (2) • Varlık (Asset) olarak • İnsanlar riskten hoşlanmazlar • yatırım portföylerinde düşük riskli bir varlık olarak bir miktar para tutmak isteyebilirler • Paranın fırsat maliyeti olan nominal faiz oranına bağlı olarak değişir • Spekülatif (Speculative) Amaçlı • Ortaya çıkabilecek spekülatif kazançları elde edebilmek için insanlar bir miktar nakit tutmak isteyebilriler. • örneğin bono fiyatlarının düşebileceği beklentisi, ya da faiz oranının artacağı beklentisiyle insanlar ellerinde nakit bulundurmak isterler.

12. Para talebi: Özet • Paraya olan talep reel (gerçek) para miktarınadır. • Enflasyonun olmadığı bir ortamda reel ve nominal para talebi aynıdır. • Reel para talebi: M/P=f (Y/P, r, P, re) • Gerçek (reel) gelire (+) • nominal faiz oranına (-) • Fiyat düzeyine (enflasyon) (+) • Ve gelecekte faizlerin alacağı yöne ilişkin beklentilere bağlıdır. (+)

13. Diğer etkenler sabitken (ceteris paribus), reel paraya olan talep, paranın fırsat maliyeti olan nominal faiz ile ters orantılıdır. r0 LL L0 Para arzı L0 iken para piyasası r0 faiz oranında dengeye gelir. Para Piyasası Dengesi Faiz oranı LL doğrusunun konumu gerçek gelir düzeyi, fiyat düzeyi, ve beklenen faiz oranına bağlıdır.Gerçek gelir arttığında, reel para talebi artacak, LL üste kayacaktır. Tutulan Reel para miktarı

14. Eğer faiz oranı piyasada oluşan orandan düşükse, diyelim r1 Faiz oranı – bu faiz oranında AB kadar para talebi fazlası vardır. r0 r1 A B LL L0 Tutulan gerçek para miktarı Para piyasası nasıl dengeye gelir? Paraya olan talep fazlası, bonoya olan talep eksikliğinin sonucudur. Dolayısıyla, bono fiyatları düşerken, faizler yükselmeye başlar Dengeye gelene kadar faiz oranı yükselir.

15. Para piyasası dengesini etkileyen faktörler • Para arzı ya da para talebinde ortaya çıkacak değişiklikler piyasa denge noktasını değiştirir • Para arzının düşmesi: MB, para arzını düşürdüğünde, fiyatlar sabitken, reel para arzı düşeceğinden, L0 sola kayar. Yeni dengede faiz oranı daha yüksektir. • Gerçek gelirin artışı: Gerçek gelirdeki artış, her faiz oranında elde tutulmak istenen para miktarını arttırır. LL, reel para talep doğrusu LL’ olarak sağa kayar.

16. Parasal Kontrol Para talebi veri (sabit) iken: Merkez Bankası... Ya, faiz oranını r0’da belirleyerek para arzının L0’a gelmesine izin verir, Faiz oranı r0 Ya da,para arzını L0’da tutarak piyasa faiz oranının r0’a gelmesine izin verir. LL ANCAK, para arzı ve faiz oranını aynı anda belirleyemez. L0 Tutulan gerçek para miktarı

17. Parasal Kontrol – birtakım notlar • Parasal kontrol, otoriteler para talebinin şeklini ve pozisyonunu tam olarak bilemiyorlarsa ve para çarpanını istedikleri gibi manipüle edemiyorlarsa eksik kalır. • Para arzını kontrol etmek özellikle sorunludur. • İngiltere’de MB, faiz oranları ile para arzını kontrol etmeyi yeğler. • Bu da, faiz oranları belirlenip para arzının denge düzeyine gelmesini bekleyerek yapılır.

18. Para Politikasının Amaçları ve Araçları • Para Politikası Amacı: • Fiyat istikrarı (düşük enflasyon), iktisadi büyüme, düşük işsizlik vb. • Politika Araçları: • MB’nın günden güne kontrol ettiği değişkenler • Örneğin, faiz oranı • Ara Hedef: • Faiz değişikliklerinin ne zaman yapılması gerektiğini bildiren gösterge (beklenen enflasyon oranı) • Yaşanan finansal devrim para arzını güvenilir bir gösterge olmaktan çıkartmıştır. • Çoğu merkez bankası ara hedef olarak enflasyon tahminlerini kullanmaya başlamıştır.

19. Aktarım Mekanizması • MB faiz oranlarını belirler, ancak faiz oranı reel ekonomiye nasıl etki eder? • Aktarım mekanizması, para politikasını çıktı ve istihdama bağlayan kanala verilen isimdir. • Kapalı bir ekonomide, para politikası faiz oranının tüketim ve yatırım talebi üzerindeki etkisi ile çalışır. • Örneğin, çıktıyı arttırmak isteyen MB, faizleri düşürerek firmaların daha ucuz kredi bulmalarını, daha fazla yatırım yapmalarını ve daha çok üretmelerini sağlayabilir.

20. Tüketim Talebi • Tüketim fonksiyonu en basit haliyle • C = a + bYdşeklinde formüle edilebilir. • MB, para politikası ile hanehalkının bağımsız tüketim talebini (a) arttırabilir ya da azaltabilir. • Buna servet etkisi (wealth effect) denir. • Servetin artması a’yı arttırır, dolayısıyla C doğrusu eğimi değişmeden yukarı kayar.

21. Tüketim Talebi (1)-Servet Etkisi- • Servet etkisi iki biçimde ortaya çıkar: • Dolaysız biçim: MB, para arzını arttırdığında servetin bir kısmı nakit olarak tutulduğundan, para arzının artışı (fiyatlar sabitken) hanehalkının elindeki nakit miktarını arttırır ve kendini daha zengin hissetmesine yolaçar. • Dolaylı biçim: Faiz oranlarının hisse senedi ve bono fiyatları üzerindeki etkisi dolayımıyla ortaya çıkar. Para arzının artması faiz oranını düşürür, faiz oranlarının düşmesi bono ve hisse senedi fiyatlarının yükselmesine sebep olur. Servetinin bir kısmını bono ve hisse senedi şeklinde tutan hanehalkı kendini daha zengin hisseder.

22. Tüketim Talebi (2)–Tüketici Kredileri Etkisi- • Tüketici kredileri tüketimi iki bakımdan etkiler • Kredinin miktarı:kredilerdeki artış (azalış) a‘yı artırır (azaltır) • Kredinin maliyeti: hanehalkı kredi faiz oranları arttığında daha az kredi talep edeceğindenadüşer. • Dolayısıyla, para tabanındaki bir artış, bankaların kredi arzını arttırır ve faiz oranını düşürür. • Servet etkisi ve kredi miktarı ve maliyetindeki değişimler tüketimi ve dolayısıyla toplam talebi etkileyen iki önemli faktördür. • Bu iki etki, para politikasını denge çıktı ve istihdam düzeyine aktaran mekanizmanın bir parçasıdır.

23. Bir soru • İstatistiklere baktığımızda, zaman içinde, ulusal gelir büyük dalgalanmalar gösterdiği halde, tüketim daha düzgün bir seyir izlemektedir. • Bu durumu açıklamak için, Milto Friedman, “sürekli gelir” (permanent income) hipotezini ortaya atmıştır. • İnsanlar tüketim düzeylerinin sık sık değişmesinden hoşlanmazlar. Dolayısıyla, tüketim bugünkü harcanabilir gelirin yanında, uzun-vadede kazanabilecekleri ortalama gelire bağlıdır. • Buna Modigliani, “yaşam çevrimi” (life-cycle) hipoteziyle karşılık vermiştir. • Tüketim yine uzun-vadede kazanılabilecek ortalama gelire bağlıdır, ancak yaşam çevrimi boyunca bileşimi değişmeyen sabit bir tüketim de gerçekçi değildir.

24. Bireyin geliri yaşamı boyunca değişiklik gösterir. Fiili gelir B Bireyler tüketimlerini yaşamları boyunca düzenli olarak sürdürebilmek için tasarruf yaparlar. D A A Sabit Gelir (Permanent Income) Çalışırken tasarruf (B) ederler. Emekliliklerinde ve gençliklerinde bu tasarruflarını kullanarak aynı tüketim düzeyini korumaya çalışırlar. Tüketim ve “Yaşam Çevrimi” Hipotezi Gelir, tüketim 0 ölüm yaş

25. B’ A’ A’ Daha yüksek bir servet durumunda sabit gelir OD’ olarak yukarı kayacağından 2(A+A’) > B olacaktır. Tüketim, Servet ve “Yaşam Çevrimi” Hipotezi Birey yaşamı boyunca sahip olacağı serveti tahmin ederek, sabit gelirini OD olarak tespit eder. Fiili gelir Bireyin sabit gelirini tükettiğini varsayalım. Dolayısıyla iki A bölgesi, faizle birlikte B bölgesine eşit olmalıdır. D’ B Gelir, tüketim D A A Sabit gelir 0 ölüm Bu eksiklik servet artışıyla telafi edilir. yaş Dolayısıyla servet ve faiz oranı tüketimi etkiler.

26. Yatırım Talebi • Yatırım, firmaların mal ve hizmet üretiminde bulunmak için yeni kapasite yaratırken yaptıkları harcamalardır. • Yatırım harcamaları: • Sabit sermaye (fixed capital) • Ulaştırma teçhizatı • Makina ve diğer teçhizat • Çalışma yerleri • Diğer binalar • Ve ölçülemeyen harcamalardan oluşur. • İşletme sermayesi (working capital) • stoklar (inventories) • Üretim esnasındaki yatırımlardan oluşur. • Özel ve kamu sektörü tarafından yapılır.

27. Sabit Sermaye Yatırım Talebi • Yatırım talebini etkileyen faktörler: • Reel faiz oranı • Yatırım için kullanılacak fonların fırsat maliyeti • Beklenen kar oranı • Bir projenin hayata geçirilmesinin koşulu, yatırımdan beklenen karın, yatırımın fırsat maliyetini aşmasıdır. • Dolayısıyla yüksek faiz oranlarında yatırım projelerinin sayısı düşer.

28. Yatırım talebi doğrusu,ceteris paribus, faizle yatırım talebi arasında ters ilişki olduğunu gösterir. Faiz oranı   r0 Sermaye malları fiyatlarındaki ve beklenen karlardaki değişiklikler, her faiz oranında, doğruyu sağa ya da sola kaydırır. Örneğin, sermaye malları fiyatının düşmesi her faiz oranında yatırım talebini arttıracağından I, I’a kayar. I I’ I1 I0 Yatırım talebi Yatırım Talebi Doğrusu

29. Para Politikasının Kredi Kanalı • Kredi kanalı rehin (collatarel) olarak gösterilen varlıkların reel değerini etkileyerek kredi arzını belirler. • Kredi kanalı iki şekilde çalışır: • Fiyatlar genel düzeyindeki düşüş, nominal varlıkların reel değerlerini, dolayısıyla insanların kredi için rehin verdikleri varlıkların değerini arttırır. Kredi arzı ve bunun neticesinde toplam talep artar. • Faiz oranları değiştiğinde sahip olunan varlıkların net bugünkü değeri de değişir. Kredi arzı da buna bağlı olarak değişir.

30. Okuma parçası • Ercan KUMCU: “Para Denen Şey Neyin Nesidir?” August 12, 2007 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=7070314