T Ü RK İ YE ELEKTR İ K SEKT Ö R Ü NDE REKABET VE DO Ğ RUDAN YABANCI YATIRIMLAR 4 Mart 2005

1. Esat Serhat Guney *The views are solely those of the author and should not be attributed to the Massachusetts DTE * Bu sunumdaki görüşler sadece yazara aittir ve çalıştığı kurumun görüşlerini yansıtmaz. TÜRKİYE ELEKTRİK SEKTÖRÜNDE REKABET VE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR 4 Mart 2005

2. Sektöre Kısa Bir Bakış: Ayrıştırma • İlk olarak TEK’in 1994 yılında TEAŞ (Üretim ve İletim) ve TEDAŞ (Dağıtım) olarak ayrıştırılması • Daha sonra 2001 yılında EÜAŞ (Üretim), TEİAŞ (İletim), TETAŞ (Ticaret) ve TEDAŞ (Dağıtım) olarak ayrıştırılması • Hukuki ayrıştırma, fakat aynı mülkiyet yapısı

3. Sektöre Kısa Bir Bakış: Yasal Gelişmeler • 1984: 3096 sayılı kanunla özel sermayenin (YİD ve İHD projeleri ve Otoprodüktörler) yoluyla sektöre girmesi • 1994: 3996 sayılı kanunla bu kanunlara “al ya da öde” şartlarının eklenmesi • 1997: 4283 sayılı kanunla Yİ projelerinin başlaması • 1999: Anayasa değişikliği ile elektrik yatırımlarının özel hukuk kurallarına bağlanması ve uluslararası tahkim yolunun açılması • YİD, İHD ve Yİ projelerinin özel sektör yatırımları olarak anılmasına karşılık devletin sektörde elektriğin tek alıcısı olarak hala belirleyici oyuncu olması • 2001: Elektrik Piyasası Kanunu

4. Rekabetle İlgili Konular: Fiyatlama ve Tarifeler • Genel olarak: • Marjinal maliyet hesaplamalarını da içeren “Hizmet Maliyeti” çalışmalarının eksikliği • Ayrıştırılmamış tarifelerde maliyet esaslı ve teşviğe dayalı fiyatlama eksikliği (ayrı kapasite ve kullanım tarifeleri, çoklu blok, azalan/artan bloklar vb.) • Tek Ulusal Tarife • Henüz üretim ile iletim ve dağıtım arasında ayrıştırılmamış tarifeler • Sonuçta, • bölgeler arasında • tüketici grupları arasında (hanehalkları lehine ve sınai tüketiciler aleyhine) ve • tüketici grupları içinde  Çapraz sübvansiyonlar

5. Rekabetle İlgili Konular: Fiyatlama ve Tarifeler Devam • Maliyet esaslı ve teşviğe dayalı fiyatlama yöntemlerinin uygulanması gereği. Örneğin: • Dağıtımda Fiyat Tavanı yöntemi ve • İletimde tıkanıklık fiyatlamasını esas alan fiyatlama yöntemleri • Fiyat tavanı regülasyonu ile ilgili yanlış görüşler

6. Rekabetle İlgili Konular: Piyasa Tasarımı • Toptancı Piyasası • Dengeleme Piyasası  Merkezi spot piyasası • Perakende Piyasası • Küçük tüketiciler sınıfında elektrik gereksinimi için rekabet gelişmiş ülkelerde sorunlu olmaktadır. • Fakat, Türkiye’nin farklı özellikleri var: • Hanehalkı fiyatları göreli olarak yüksek • Ortalama hanehalkı gelir seviyesi göreli olarak düşük, ve böylece  Küçük tüketicilerin perakendecileri seçme olasılığı yüksek

7. Rekabetle İlgili Konular: Piyasa Tasarımı Devam • Önkoşullar: • Üretimde özelleştirmenin gerçekleştirilmesi ve rekabetin bir ölçüde sağlanması • Serbest tüketici limitinin kaldırılması; ve • Dağıtım şirketlerinin (kamu ya da özel) küçük tüketici grupları için birer doğal toplayıcı olarak görevlendirilmesi

8. Rekabetle İlgili Konular: Yükümlenilen Maliyetler • YİD ve Yİ projeleri • Tanım ve kapsam • Beklenen Yükümlenilen Maliyetler: Özelleştirme gerçekleşiyor  rekabetçi piyasa gerçekleşiyor  fiyatlar bugünkü seviyelerinden aşağıya düşüyor  yükümlenilen maliyetler konusu ortaya çıkıyor • Yükümlenilen maliyetler Türkiye’de üretimde rekabet için engel oluşturabilir mi? • Gerçekler • Siyasi bir karar verme gereği

9. Rekabetle İlgili Konular: Özelleştirme • Strateji Belgesi (2004) • Maliyet esaslı fiyatlama prensibi ile çelişen Bölgesel Tarife uygulaması yerine Tarife Eşitlenmesi (Ulusal Tarife) politikası • Maliyet esaslı Bölgesl Tarife ucuz hidroelektrik kaynaklarına yakınlıkları ndeniyle Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde elektrik fiyatlarını ucuzlatabilir. Bu nedenle tüketicilerin • İletim tarifeleri ve • Enerji fiyatları düşecektir

10. Rekabetle İlgili Konular: Özelleştirme Devam • Özelleştirmenin sıralaması: Dağıtımın önceliği? • Nedenler: • Yüksek kayıp/kaçak • “...üretim kısmına gelecek yatırımcılar için güven yaratmak” (Strateji Belgesi)

11. Rekabetle İlgili Konular: Özelleştirme • Devam • Portföy Şirketleri • Finansal Sağlık (düşük maliyetli santralleri yüksek maliyetli olanlarla birlikte sunmak) karşısında Pazar Gücü yaratılmasını önlemek • Yanlış özelleştirme iletim tıkanıklığına maruz yük bölgelerine yol açabilir Bölgesel Pazar Gücü • Pazar Gücünü önlemede ülke çapında getirilen pazar payı üst limitleri aldatıcı olabilir. Bunun yerine: • İletim kısıtları • Bazı bölgelerin diğer bölgelerden ithalat yapabilme kapasiteleri • Üreticilerin bazı yük bölgelerinde Belirleyici Üretici olma potansiyelleri

12. Rekabetle İlgili Konular: Özelleştirme • Yeniden yapılanma için Geçiş Dönemi ve Zaman sıralaması • 2006 yılı sonunda dağıtımda özelleştirme bitiyor • 2006 yılı ortasında üretimde özelleştirme başlıyor • En azından Ocak 2010 yılına kadar dağıtım şirketlerinin TETAŞ ile 5-yıllık geçiş dönemi alım anlaşmaları yürürlükte olacak • Serbest Tüketici sınırı Ocak 2009’a kadar değişmeyecek • Piyasa 2011 yılında rekabete açılacak

14. ÇUKUROVA ELEKTRİK A.Ş. (ÇEAŞ) Yeşim AKCOLLU REKABET KURUMU

15. ÇEAŞ • 1952: ÇEAŞ’ın kuruluşu • 1953: BKK ile ÇEAŞ’a imtiyaz verilmesi • 1988: 3096 s.k. ve BKK uyarınca, ÇEAŞ’a 70 yıl süre ile elektrik üretim, iletim ve dağıtımı görevi verilmesi • 1990, 1993: ÇEAŞ’taki kamu hisselerinin blok satışı, halka arzı => Şirket kontrolünün Uzan Grubuna geçmesi • 1998: ÇEAŞ-Bakanlık arasında 60 yıl süreli Görev Sözleşmesi imzalanması

16. ÇEAŞ’IN GÖREV BÖLGESİ

17. ÇEAŞ’IN İŞLETTİĞİ TESİSLER • Üretim: Seyhan 1-2, Kadıncık 1-2, Sır ve Berke baraj ve hidroelektrik santralleri. • İletim: Bölgedeki tüm iletim hatları ve 66 kV ile 144 kV’lık iletim trafo merkezleri • Dağıtım: Çeşitli sorunlar nedeniyle dağıtım tesislerinin TEDAŞ’tan ÇEAŞ’a devri gerçekleşememiştir. Ancak ÇEAŞ 1953 tarihli BK Kararına göre kurulu gücü 500 kW ve üzeri tüketicilere yönelik olarak dağıtım hizmeti verebilmektedir. • ÇEAŞ’ın sorumluluğu altındaki nakil hatlarının (iletim-dağıtım) uzunluğu: 3524 km

18. Rekabet Kurulu Soruşturması: “ÇEAŞ” • ÇEAŞ: 2058 yılına kadar bölgesinde (Adana, Mersin, Hatay, Osmaniye) elektrik üretim, iletim ve dağıtım imtiyazı olan bir şirket • İletim ve dağıtım hatlarının doğal tekel yapısından dolayı ÇEAŞ hakim durumda. • Enerjisa şikayeti: “ÇEAŞ çeşitli gerekçelerle Enerji Nakil Anlaşması imzalamıyor.” • Toros: “ÇEAŞ ortaklarıma enerji nakletmeme izin vermiyor, elektriğimi kesiyor.”

19. Rekabet Kurulu Soruşturması: “ÇEAŞ” • Altyapı (iletim, dağıtım hatları) sahip olan ÇEAŞ hiç bir objektif kritere (hukuku, ekonomik) dayanmaksızın altyapıya erişime engel oluyor. Aynı zamanda üretim piyasasındaki fiili ve potansiyel rekabeti engelliyor. • Rekabet Kurulu yürütüğü soruşturma sonucunda • ÇEAŞ’ın 1 nolu görev bölgesinde hakim durumunda olduğuna • 4054 sayılı Kanun’un 6. maddesi (‘a’ ve ‘d’ bentleri) kapsamında hakim durumunu kötüye kullandığına karar vermiştir. • => Rekabet Kurulu 4054 sayılı Kanun’un 16/2. md. uyarınca ÇEAŞ’a para cezası (9.5 trilyon TL) verilmesine karar vermiştir.