420 likes | 857 Views
KAY 361 Türk İdare Tarihi. Ders 1 Ortaylı, 2007, sf. 23-49 Konular: Ortaçağ İran Yönetimi, Bizans/ Doğu Roma Yönetimi. Neden bu dersteyiz?. Osmanlı İmparatorluğu’nu ve Türkiye Cumhuriyeti’ni anlamak Batı ve Doğu ile etkileşimler Akdeniz Dünyası’nda doğan 3 Roma İmparatorluğu
E N D
KAY 361 Türk İdare Tarihi Ders 1 Ortaylı, 2007, sf. 23-49 Konular: Ortaçağ İran Yönetimi, Bizans/ Doğu Roma Yönetimi
Neden bu dersteyiz? • Osmanlı İmparatorluğu’nu ve Türkiye Cumhuriyeti’ni anlamak • Batı ve Doğu ile etkileşimler • Akdeniz Dünyası’nda doğan 3 Roma İmparatorluğu • İdari kurum ve geleneklerini incelemek • Yönetimi iyileştirme çabalarında rehber • Kurumlar temelinde karşılaştırma yapmak • Zaman ve mekan boyutlarında
Dersin Temel Çerçevesi • İncelenecek alan • Balkanlar, Tuna Boyu, Ortadoğu ve Kuzey Afrika • Türkiye tarihi ve toplum düzeni bir Akdeniz sentezidir • Dil: Arapça, Farsça, İtalyanca, Rumca, Süryanice, Macarca, doğu ve güney Slav dillerinden kelime ve deyimler • Mutfak: Türk mutfağı bir Balkan ve Ortadoğu sentezidir
Giriş: Ortadoğu ve Akdeniz Bölgesi • Nehirlerin çevresinde ilk tarım faaliyetleri • Kentleşme, örgütlü toplum ve devletin ortaya çıktığı bir dünya • Medeniyetlerin beşiği • Tarihe yön veren büyük imparatorluklar • Kurak ve az nüfuslu topraklarda küçük devletlerin yaşama şansı pek yok • Yazının kullanıldığı, bürokrasi ve kentleşmenin doğduğu ülkeler • Dinler ve diller mozayiği • Kültürel etkileşim ve benzeşme
Ortadoğu ve Akdeniz • Basit ulaşım ve haberleşme teknolojileri • Organik enerjiye dayanan • Kontrol araçları yetersiz • Posta, bürokratik örgüt, para sistemi, vb. • Merkeziyetçi devlet? • Mali, idari kontrol, bayındırlık, ulaştırma görevleri önemli ölçüde küçük birimlerde • Köylü ve zenaatçılara yerel kontrol
Sasani İranı (M.S. 224- 640) • Doğu- Batı Rekabeti • İran- Yunanlılar • Partlar- Romalılar • Büyük İskender ve Hellenizm • M.S. 3. YY’dan sonra Sasaniler- Bizans • Klasik bir Ortadoğu ve Akdeniz imparatorluk modeli • Bizans-Sasani savaşları gelecekteki İslam fetihlerini kolaylaştırdı • Devlet, 635 Kadisiye Savaşı ile yıkıldı.
Sasani İranı: Yönetim Sistemi • Başvezir- vezirler sistemi • Toprak ve nüfus envanteri • Vergi matrahı ve mükellef tespiti • Her arazinin ürünü tahmin ve kayıt edildi • Her ürün için ayrı vergi miktarı belirlendi • SONUÇ: Yolsuzluğu ve gelirlerde belirsizliği azaltma
Vergiler • Arazi Vergisi: Haraç • Ürünün cinsine ve arazinin verimliliğine göre değişir (Hasılatın 1/3 ile 1/6’sı arasında) • Çocuk, ihtiyar ve kadınlardan alınmaz • Baş Vergisi: Gezit (sonraki cizye) • Köylüler dışındakiler ile Yahudi, Hıristiyan ve şehirlilerden • Toplumsal durum ve gelire göre değişir • Askerlikten muafiyet sağlar
Sasani İranı: Toplum Yapısı • Eski Hint’te olduğu gibi Kast sistemi • “Toplumda herkes Tanrı’nın kendine verdiği yer ve işe razı olmalı” • Bir kast’dan diğerine geçiş yok • Kastlar: • Ruhban (yargıçlar, yüksek memurlar) • Savaşçılar • Katipler (tıp, öğretmenlik, küçük memuriyetler) • Halk (zenaatkar ve köylüler)-asıl vergi yükü ve angarya • Statüler belirgin: ev büyüklükleri, giysiler, evler, binek hayvanlar, tüketim kuralları (at, ipek)...
Ordu • Komutanlar yedi asil aileden • Yaya/ Piyade • Savaşta köylüler ücretsiz asker • Süvariler ve filler
Sasani İranı: Din ve Dil • Diller ve dinler mozayiği • Tek resmi dil yok • Çok dilli bürokratik belgeler • Dini renklilik • Zerdüşt Dini (resmi din), Yahudilik, Hristiyanlık (Nasturiler)... • Dinden dönmenin cezası ölüm • Mazdek ayaklanması gibi toplumsal eşitlik talepleri
Merkez ve Eyalet Yönetimi • Devlet teşkilatı eski Ortadoğu devletlerine model • Başvezir ve vezirler sistemi • En yüksek yargıç Şehenşah • Eyaletler (Satraplıklar, Marzbanlar) • Ülkede 4 idari- askeri bölüm: • Her bölgede hükümdar ailesinden bir kral naibi ve kumandan • Alt kademede azat denen şovalyeler ve dikhan denen köy reisleri • Soylular, köy reisleri, cemaat başları: vergi, askere alma • Gelişmiş bir posta ve yol sistemi
Sasani İranı: Kültür • Nasihatname edebiyatı • Firdevsi: Şehname • Eski İran kültürünün yaşatılması • Nizamülmülk’ün Siyasetname’sine etkiler • Sasani devleti İslam İmparatorluğu’na katılınca • İran İslamlaştı • İran kültür ve devlet örgütü de gelişen İslam İmparatorluğu’na model oldu
BİZANS (DOĞU ROMA) • 11 asırlık bir devlet • Devamlı kendini yenileyen bir organizma • İran, İslam İmparatorluğu ve Akdeniz İtalyan devletleri ile sürekli bir etkileşim • Başlangıç Noktası • Kavimler Göçü ve Roma’nın ikiye ayrılması
“Bizans” Terimi: Yerleşmiş Bir Yanlış • Konstantinopolis şehrinin 4. Asır öncesi adı • Bizans, 16.YY’dan itibaren Batı Avrupa’lı tarihçilerin kullandığı bir terim • Halk kendine “Romalı” derdi • Türkler de bu halka “Rum”, ülkeye de “İklim-i Rum” demişledir • Mevlana Celaleddin Rumi
Roma İmparatorluğu • Batı ve Doğu (Roma) Eyaletleri • Resmi bölünme M.S. 395’da • Batı eyaletlerinin çöküşü • Kültürel farklılık • Kuzeybatı ve kuzey Avrupa’da Romalılık • Roma Hukuku • Romanize edilmiş Hristiyanlık • Latince kullanımı ile yaşayacak • Doğu’da ise Roma’nın kurumları yaşayacak • Romalıların gelişinden önce Hellenize olmuş bir alan • Roma dili ve kültürü burada karşısında yerleşik kültürler ve dinler bulmuş • Devlet teşkilatı, din ve felsefede etkileşim
Roma Mirası • Bölünme ve yıkılma sonrası Roma İmparatorluğu’nun merkezi doğuya kaymıştır • Yunanistan, İran, Mezopotamya ve Suriye • Mirasa sahip çıkanlar Roma’yı 4. ve 5. Asır’da yıkan aynı kavimlerdir • 10. ve 11. Asır sonrasında ortaya çıkan Rönesans ile bu mirasa sahip çıkmışlardır • 15.-16. Asırlarda Rusya Çarlığı kendini mirasçı saymıştır • 18. Asır’da aydınlanma filozofları Bizans’ı despotizm ve entrika ile özdeşleştirmişlerdir
İmparator • Tanrısal irade ile göreve gelir • Dünyevi ve ilahi otoritenin tek kişide birleşmesi • Cesaro-papizm • Baş kanun koyucu, en yüksek yargıç, idari, mali ve askeri otorite • Tayin ve aziller onun elinde • Yetkisini sınırlayanlar • Kanunlar • Kilise • Toprak sahipleri
Bizans’lı Kimdir? • Bizans’lı sayılmanın şartları: • İyi bir Hıristiyan olmak • İmparatora itaat • Roma hukuk sisteminin kural ve uygulamalarına tabii olan kimse olmak • Etnik köken önemsiz
Kültür • Nasihatname edebiyatı • İmparatorun görevleri • Adalet, dini sapmaları önlemek, vb. • Amaç: Toplum düzeninin korunması • Rönesans ile yeni bir düzen öngören yeni bir nasihatnamecilik çeşidi • Machiavelli, Prens
Merkezi Örgüt • İmparatorluk Başkatibi • Senato Başkanı • Aynı zamanda başkentin yargıcı ve belediye başkanı • Zamanla Sasani başveziri gibi bir başbakan ortaya çıkmıştır • Anadolu ve Rumeli’nin idari ve askeri yönetimi bir görevliye • Osmanlı’daki beylerbeyine benzer • Saray hizmetleri, posta, istihbarat gibi konularda kullanılan tsavisios (çavuş) denen kavaslar • İran’da da benzer uygulama
Ordu • Özellikle sınır eyaletlerinde bulunan şovalyeler • Toprağı işlemede, savunma ve savaşa katılma • Hassa ordusu • Donanma • Akdeniz’i kontrol edemedi • Önce Arap-İslam, sonra da İtalyan Cumhuriyetleri ile rekabet edemedi • Ege ve Akdeniz’de bazı amirallik eyaletleri vardı • Osmanlı’da Kaptanpaşa eyaletleri
Diplomasi • Sürekli saldırı altında bir yaşam • Çözüm: Step kabilelerini birbirine kırdırmak, ittifaklar kurup ittifaklar bozmak (Bizans usulü diplomasi) • Cömert hediyeler, haraç vermek, evlenme ile akrabalık kurmak, barbarlar arasında Hıristiyanlığı yaymak • Sınır anlaşmazlıklarını çözmek ve barbar kavimlerle görüşmek yetkisi sınır valilerine verilmişti • Osmanlı’da da aynı • Çevredeki tüm hükümdar ve devletler protokol bakımından eşit görülmez • Osmanlı ve İran gibi • Yabancı ülkelerde elçilik heyetleri yok
Hukuk ve İdare • Roma hukuk sistemini geliştirip dünyaya aktarma • Roma kanunları toplansa ancak küçük bir kitap olur • Aslolan prensip, gelenek ve yorumlar • Medeni Hukuk Külliyatı (Corpus Iuris Civilis) • Önce Latince, sonra Yunanca • Önce şahıs, borçlar ve eşya hukuku • Sonra medeni hukuk ve ceza hukuku • Hristiyanlığı kabul eden Slav ve Ruslar için model • Osmanlı’da Ortodoks tebaya uygulanmıştır • 12. Asır sonrası Batı Avrupa’da kilise hukukuna karşı laik hukuk doktrinini doğurmuştur
Eyalet İdaresi • Önceleri Oriens (Küçük Asya, Mezopotamya ve Suriye) ve Illyricum (Balkanlar) denilen ikili bölümlenme • Eyaletlerin başında sivil bir vali ve bir kumandan vardı • Sürekli savaşlar sonucu tek kişide görevler toplandı • Piskoposlar ve casuslar yoluyla merkezin denetimi • Maliye ve yargı merkezden tayin edilen memurların görevi • Bu yüksek düzey memurlar doğrudan imparator ile yazışabilirdi • Eyalette güçler ayrılığı
Toprak Rejimi • Toprak sınıflandırması • Hükümdar toprağı • Miri Arazi- Dirlik • Kilise ya da özel mülkiyete ait • Toprak aristokrasisi • Ezilmek istenmesine rağmen gücünü korumuştur • Serbest köylüler ve serfler • Devlet, göçlere ve toprak terkine müsaade etmezdi • Kölelik 5. YY’dan itibaren tasfiye edildi
Toprak Rejimi-2 • 5. ve 6. Asırlarda manastırların toprakları da büyüdü • Manastır feodalizmi • Tepki: İkonoklast, putkırıcılık hareketi • Askere dirlik olarak verilen topraklar • Tahrir işlemi • Zamanla toprak beyleri ve derebeyler; tekfurlar
Vergiler • Toprak vergisi • Önce ayni, sonra para olarak • Hristiyan olmayan şehirli ve köylülerden “kefaletion” (cizyeye benzer) • Diğer vergiler • Tapu, yem, otlak, ağıl ve gerdek resimleri
Şehirler • Esnaf Loncaları • Ticaretin kontrolü (kalite kontrolü, üretim miktarı, istihdam ve satış fiyatının sınırlandırılması-narh-) • Pazar yerlerinin seçilmesi ve kurulması • Şehrin yöneticileri ve kolluk kuvvetleri • Belirli kamu hizmetlerinin sağlanması • Savaşta donanma, barışta iaşe • İhracat ve ithalatta seçici devlet kontrolü • İpek, tuzlu balık • Zabıta görevi: Agoranomos (Osmanlı’da muhtesip) • Hipparkos (Hakim ve belediye görevlisi)
Ticaret • Çin ve Ortadoğu ile ticaret hatları • Anadolu ve Trakya dışındaki parçalar imparatorluk ile ticari olarak bütünleşemedi • Mısır, Kuzey Afrika ve Suriye • Ulaşım teknolojisi geri • Dere ve katır kervanları • Yelkenli gemiler • Yollar güvensiz (toplu ticaret) • Tüccar grubu gelişemedi • Düşük statü • Serbest piyasa koşulları yok • Sermaye birikimi olamadı • Selçuklu ile savaşlar sonrası İtalyan şehirlerine gümrük muafiyetleri- sömürü
Bizans’da Konuşulan Diller • Çok dillilik • Roma mirası Latince • Mezopotamya’da Süryaniler Aramca • Güneyde Arapça • Mısır’da Kobtça konuşur • Anlaşma dili (Lingua franca) Yunanca • Seçkinler, kendi dilleri yanında Yunanca’yı da iyi biliyordu
Bizans’da Din • Çok dinli bir ülke • Maniheizm, Mazdek dini, İslamiyet, Yahudilik • Ana eksen Ortodoks Hristiyanlık • Ortodoks Kilisesi’nin etki alanı • Hellenler • Balkanlarda Bulgarlar, Makedonlar, Romenler, kısmen Arnavutlar, Sırplar ve Karadağlılar • Kuzeyde Rusya, Ukrayna ve Belorusya • Doğuda Suriye ve Filistin’de Ortodoks Hristiyan Araplar
Etkileşim • 10. Asra kadar tüm Avrupa’yı etkilemiştir • Hukuk ve yönetim sistemi • Mimari, protokol, giyim tarzı • Osmanlı yönetimi üzerinde Bizans etkileri • Kurumlar arasında devamlılık var mı? • Yoksa Osmanlı kurumlarının kökleri İran, İlhanlı ve Asyai Türk geleneklerinde mi?