SINH LYÙ SINH SAÛN

1. SINH LYÙ SINH SAÛN Ths. Bs. Nguyễn Phuùc HậuPhoù Chuû Nhieäm BM Sinh lyù hoïcÑAÏI HOÏC Y DÖÔÏC TP HCM

2. ÑAÏI CÖÔNG VEÀ HEÄ SINH SAÛN

3. Söï khaùc bieät giöõa ñöïc vaø caùi laø tuøy thuoäc moät nhieãm saéc theå (nhieãm saéc theå Y)Vaø moät caëp caáu truùc noäi tieát laø tinh hoaøn ôû gioáng ñöïc- buoàng tröùng ôû gioáng caùi.Thôøi kyø baøo thai, söï bieät hoùa tuyeán sinh saûn nguyeân thuûy*(primitive gonads) thaønh tinh hoaøn hay buoàng tröùng laø do yeáu toá di truyeàn quyeát ñònh.

4. Tinh hoaøn sau khi hình thaønh -> bieät hoùa ra cô quan sinh saûn nam (nhö oáng daãn tinh, maøo tinh,...). Neáu khoâng coù tinh hoaøn, cô quan sinh saûn nöõ seõ hình thaønh. ÔÛ caû hai phaùi, tuyeán sinh saûn* (gonads) coù hai chöùc naêng: Chöùc naêng saûn xuaát giao töû vaø chöùc naêng baøi tieát caùc hormon phaùi tính.

5. Androgen laø caùc hormon steroit coù taùc ñoäng nam hoùa Estrogen laø caùc hormon coù taùc duïng laøm nöõ hoùa.Caùc hormon naøy bình thöôøng ñeàu hieän dieän ôû caû hai phaùi.Tinh hoaøn laø nôi baøi tieát raát nhieàu androgen, chuû yeáu laø testosteron, nhöng tinh hoaøn cuõng saûn xuaát moät ít estrogen. Buoàng tröùng laø nôi saûn xuaát raát nhieàu estrogen vaø moät ít testosteron

6. Androgen cuõng ñöôïc baøi tieát ôû voû thöôïng thaän cuûa caû 2 phaùi vaø moät soá androgen naøy ñöôïc bieán ñoåi thaønh estrogen ôû moâ môõ vaø caùc moâ khaùc.Buoàng tröùng coøn baøi tieát progesteron, relaxinProgesteron coù taùc duïng chuaån bò töû cung tieáp nhaän baøo thai. Ñaëc bieät trong thôøi kyø coù thai, buoàng tröùng coøn baøi tieát moät hormon polypeptit laø relaxin coù taùc duïng laøm meàm daây chaèng khôùp xöông mu vaø coå töû cung.

7. ÔÛ caû 2 phaùi, tuyeán sinh saûn coøn baøi tieát nhöõng hormon polypeptit khaùc trong ñoù coù inhibin. Ñaây laø moät polypeptit taùc duïng öùc cheá baøi tieát FSH.Chöùc naêng baøi tieát vaø taïo giao töû cuûa tuyeán sinh saûn tuøy thuoäc vaøo söï baøi tieát gonadotropin cuûa tieàn yeân. Gonadotropin laø töø goïi chung cho hai hormon laø FSH vaø LH.

8. Caùc hormon phaùi tính vaø inhibin coù taùc duïng ñieàu hoøa ngöôïc, öùc cheá baøi tieát gonadotropin.Phaùi nam, söï baøi tieát gonadotropin khoâng coù tính chu kyø coøn ôû Phaùi nöõ sau daäy thì, caùc hormon naøy ñöôïc baøi tieát tuaàn töï vaø nhö theá taïo ra chu kyø kinh nguyeät, söï mang thai vaø taïo söõa.

9. Söï bieät hoùa vaø phaùt trieån cô quan sinh saûn ôû baøo thai Nhieãm saéc theå phaùi tính • Phaùi tính ñöôïc quyeát ñònh veà maët di truyeàn bôûi 2 nhieãm saéc theå goïi laø nhieãm saéc theå phaùi tính (sex chromosomes). • Caùc nhieãm saéc theå coøn laïi ñöôïc goïi laø nhieãm saéc theå cô theå ÔÛ ngöôøi nhieãm saéc theå phaùi tính ñöôïc goïi laø nhieãm saéc theå X vaø Y. • Nhieãm saéc theå Y laø ñieàu kieän caàn vaø ñuû ñeå taïo ra tinh hoaøn.

10. Chæ coù moät vuøng nhoû treân nhaùnh ngaén cuûa nhieãm saéc theå Y laø quyeát ñònh söï hình thaønh tinh hoaøn. Vuøng naøy ñöôïc goïi laø SDY (sex determining of the Y chromosome - vuøng quyeát ñònh phaùi tính cuûa NST Y) Chöùa moät loaït caùc gen caàn ñeå bieät hoùa tinh hoaøn, trong ñoù bao goàm gen taïo ra chaát MIS (Mullerian inhibiting substance)

11. Nhieãm saéc theå Y coù kích thöôùc nhoû hôn nhieãm saéc theå X. Vì vaäy coù giaû thuyeát cho raèng tinh truøng Y nheï hôn tinh truøng X neân “bôi” nhanh hôn trong ñöôøng sinh saûn ngöôøi phuï nöõ vaø ñeán tröùng tröôùc. Ñieàu ñoù giaûi thích taïi sao daân soá loaøi ngöôøi coù phaùi nam hôi nhieàu hôn phaùi nöõ.

12. Söï hình thaønh tuyeán sinh saûn (tinh hoaøn hay buoàng tröùng)Trong baøo thai, söï phaùt trieån cuûa tuyeán sinh saûn baét ñaàu baèng söï xuaát hieän 2 gôø sinh saûn (genital ridge) ôû gaàn tuyeán thöôïng thaän. Ñaây laø 2 tuyeán sinh saûn nguyeân thuûy daàn daàn phaùt trieån thaønh moät vuøng voû caáp 2 vaø moät vuøng tuûy caáp 2Khi baøo thai ñöôïc 6 tuaàn tuoåi, caáu truùc naøy ôû caû 2 phaùi ñeàu gioáng nhau.

13. Ñeán tuaàn thöù 7, 8, baøo thai ñöôïc di truyeàn laø nam (genetic male) thì phaàn tuûy seõ phaùt trieån thaønh tinh hoaøn coøn phaàn voû seõ thoaùi trieån. Luùc naøy teá baøo Leydig vaø teá baøo Sertoli tieát ra testosteron vaø chaát öùc cheá oáng Muller (Mullerian inhibiting substance, MIS). Baøo thai di truyeàn laø nam, sau khi tinh hoaøn hình thaønh, teá baøo Leydig seõ baøi tieát testosteron coøn teá baøo Sertoli baøi tieát MIS MIS laøm teo oáng Muller baèng cô cheá apoptosis coøn testosteron laøm oáng Wolf phaùt trieån thaønh maøo tinh vaø oáng daãn tinh. Neáu baøo thai ñöôïc di truyeàn laø nöõ thì phaàn voû seõ phaùt trieån thaønh buoàng tröùng coøn phaàn tuûy seõ thoaùi trieån.

14. Söï bieät hoaù tuyeán sinh saûn

15. Tuaàn thöù baûy, baøo thai coù caùc ñöôøng sinh saûn (genital ducts) cuûa caû nöõ laãn nam laø oáng Muller vaø oáng Wolf. Ñaây laø nhöõng oáng sinh saûn nguyeân thuûy. ÔÛ baøo thai nöõ heä thoáng oáng Muller seõ phaùt trieån thaønh oáng daãn tröùng vaø töû cung. Coøn ôû baøo thai nam oáng Wolf seõ phaùt trieån thaønh maøo tinh vaø oáng daãn tinh.

16. Cô quan sinh saûn ngoaøiÑeán tuaàn thöù 8 caùc cô quan naøy cuûa caû 2 phaùi ñeàu gioáng nhau Sau ñoù khe sinh nieäu (urogenital slit) bieán maát, hình thaønh neân cô quan sinh saûn ngoaøi cuûa phaùi nam, Hay khe sinh nieäu vaãn coøn taïo neân cô quan sinh saûn ngoaøi cuûa phaùi nöõ.

17. Söï bieät hoaù cô quan Sinh Duïc ngoaøi

18. Taùc nhaân khôûi phaùt hieän töôïng daäy thìTuyeán sinh saûn cuûa treû con vaãn coù khaû naêng ñaùp öùng vôùi gonadotropin. Tuyeán yeân cuûa chuùng cuõng coù chöùa caùc hormon naøy. Vaø vuøng döôùi ñoài cuõng coù GnRH. Tuy nhieân khoâng hieåu sao vaøo giai ñoaïn naøy tuyeán yeân khoâng baøi tieát gonadotropin.

19. ÔÛ khæ con neáu chích lieân tieáp GnRH ñeå taïo nhöõng xung noàng ñoä trong maùu (pulsatile injection) kinh nguyeät seõ xuaát hieän.Ngoaøi ra nhaän thaáy ôû baøo thai, GnRH ñöôïc baøi tieát döôùi daïng xung. Vaäy töø luùc môùi sinh cho ñeán luùc daäy thì, coù moät cô cheá thaàn kinh ngaên khoâng cho GnRH baøi tieát döôùi daïng xung nhö ôû ngöôøi lôùn.

20. Tuoåi daäy thì khoâng coù tính coá ñònh. ÔÛ chaâu AÂu vaø Hoa Kyø, ngöôøi ta nhaän thaáy trong voøng 175 naêm qua tuoåi daäy thì ñang giaûm ñi vôùi toác ñoä 1-3 thaùng trong moãi 10 naêm. Tuoåi daäy thì cuûa phaùi nöõ laø 8 –13 vaø ôû phaùi nam laø 9 –14 tuoåi.

21. Maõn kinh(menopause)Veà giaø, buoàng tröùng phuï nöõ caøng ít ñaùp öùng vôùi gonadotropinSoá löôïng nang noaõn nguyeân thuûy giaûm raát nhanh, buoàng tröùng khoâng coøn tieát nhieàu progesteron vaø 17b estradiol. Do taùc duïng ñieàu khieån ngöôïc cuûa estrogen vaø progesteron giaûm ñi neân löôïng LH vaø FSH baøi tieát gia taêng

22. 45-55 tuoåi, kinh nguyeät thaát thöôøng roài ngöøng haún. Trung bình laø 52ø.Luùc maõn kinh laø do thieáu estrogen :- Caûm giaùc noùng, chaïy töø thaân ngöôøi leân maët (vascular flushing). - Tính khí thay ñoåi (emotional lability).- Moâ bì aâm ñaïo bò moûng ñi vaø maát khaû naêng xuaát tieát.- Vuù teo laïi.- Ñaëc bieät laø moâ xöông bò maát caøng luùc caøng nhieàu vaø taêng nguy cô beänh maïch vaønh.

23. SINH SAÛN NAM Tinh hoaøn naèm trong bìu. Nôi ñaây coù nhieät ñoä thaáp hôn nhieät ñoä trung taâm cuûa cô theå töø 1 -2 ñoä80% tinh hoaøn cuûa ngöôøi lôùn laø oáng sinh tinh, 20% coøn laïi laø moâ lieân keát. Thaønh oáng sinh tinh laø nôi tinh truøng ñöôïc taïo ra.

25. Maøng ngaên maùu - tinh hoaøn (blood-testis-barrier)

27. Taïo tinh truøng (Gametogenesis)Maøng ngaên maùu - tinh hoaøn Thaønh cuûa oáng sinh tinh ñöôïc taïo thaønh bôûi caùc teá baøo maàm nguyeân thuûy vaø teá baøo Sertoli Teá baøo Sertoli laø nhöõng teá baøo to, phöùc taïp coù chöùa glycogen vaø traûi daøi töø maøng ñaùy ñeán loøng oáng sinh tinh.ÔÛ gaàn maøng ñaùy, caùc teá baøo Sertoli keá caän nhau gaén chaët vaøo nhau nhôø nhöõng lieân keát chaët (tight junction, coøn goïi laø lieân keát voøng bòt)

28. Nhôø caùc lieân keát chaët naøy maø caùc phaân töû lôùn khoâng ñi qua laïi töø khoaûng keõ sang loøng oáng sinh tinh ñöôïc. Ñaëc ñieåm nhö vaäy coù theå noùi giöõa khoaûng keõ vaø loøng oáng sinh tinh coù moät haøng raøo ngaên caùch. Haøng raøo naøy ñöôïc goïi laø maøng ngaên maùu-tinh hoaøn.

29. Coù khaû naêng ngaên caùc phaân töû lôùn nhöng maøng ngaên maùu-tinh hoaøn cho caùc steroit qua laïi deã daøng. Teá baøo maàm ñang tröôûng thaønh cuõng phaûi baêng qua maøng ngaên naøy ñeå ñi vaøo loøng oáng sinh tinh. Quaù trình di chuyeån dieãn ra khoâng laøm phaù huûy maøng ngaên laø do lieân tuïc coù söï phaù vôõ lieân-keát-chaët ôû phía treân vaø söï hình thaønh lieân-keát-chaët ôû phía döôùi.

30. Dòch trong loøng oáng-sinh-tinh: chöùa raát ít protein vaø glucose, coù nhieàu androgen, estrogens, K+, inositol, glutamic vaø aspartic axít.Maøng ngaên maùu-tinh hoaøn laø taùc nhaân duy trì thaønh phaàn dòch nhö treân. Nhôø maøng ngaên naøy maø caùc teá baøo maàm ñöôïc baûo veä khoûi caùc chaát ñoäc haïi vôùi chuùng trong maùu.

31. Maøng ngaên cuõng giuùp ngaên khoâng cho caùc saûn phaåm hình thaønh töø quaù trình phaân chia hay tröôûng thaønh cuûa teá baøo maàm vaøo heä tuaàn hoaøn ñeå taïo khaùng theå.Ñieàu ñoù traùnh khaû naêng gaây phaûn öùng töï mieãn

32. Tröôøng hôïp cô cheá naøy khoâng hoaït ñoäng toát, hieäu giaù khaùng theå khaùng tinh truøng trong huyeát thanh caoGaây suy giaûm khaû naêng thuï tinh cuûa tinh truøng. Maøng ngaên cuõng taïo moät baäc thang noàng ñoä thaåm thaáu (osmotic gradient) laøm dòch di chuyeån vaøo loøng oáng sinh tinh.

33. Söï taïo tinhSaûn xuaát tinh truøng baét ñaàu töø luùc daäy thì vaø keùo daøi suoát ñôøi. Moãi ngaøy coù khoaûng 100 ñeán 200 trieäu tinh truøng ñöôïc taïo ra. Ñeå taïo soá löôïng lôùn caùc tinh nguyeân baøo phaûi ñöôïc taïo theâm baèng hieän töôïng phaân chia teá baøo.

34. Khi tröôûng thaønh, caùc tinh nguyeân baøo bieán thaønh tinh baøo baäc 1. Moãi tinh baøo 1 seõ giaùn phaân giaûm nhieãm qua 2 giai ñoaïn. Giai ñoaïn 1 taïo ra 2 tinh baøo baäc 2Giai ñoaïn 2 cho ra 4 tinh töû.

35. Tinh töû coù 22 NST cô theå vaø 1 NST phaùi tính, coù theå laø X hay Y.Tinh töû khi tröôûng thaønh seõ thaønh tinh truøngTinh nguyeân baøo phaân chia vaø tröôûng thaønh, con chaùu cuûa noù vaãn coøn noái vôùi nhau bôûi nhöõng caàu baøo töông cho ñeán giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa tinh töû. Nhôø theá baûo ñaûm tính ñoàng boä cuûa moãi cloân teá baøo maàm. Töùc laø tinh töû cuûa cuøng moät cloân thì xuaát hieän cuøng moät luùc.

37. Theo öôùc tính, moãi tinh nguyeân baøo seõ cho ra 512 tinh töû.Trong quaù trình naøy nhaân tinh töû coâ ñaëc, baøo töông co laïi, hình thaønh theå cöïc ñaàu vaø phaùt trieån ñuoâi. ÔÛ ngöôøi, töø moät teá baøo maàm nguyeân thuûy phaûi maát 74 ngaøy môùi cho ra ñöôïc tinh truøng tröôûng thaønh.Khi ñöôïc ñöa vaøo loøng oáng sinh tinh, tinh truøng coù caáu truùc thaúng vaø goàm 3 phaàn

39. Phaàn ñaàu coù chöùa nhaân vaø theå cöïc ñaàu (acrosome).Theå cöïc ñaàu coù caùc men thuûy phaân vaø men phaân huûy protein Caùc men naøy giuùp tinh truøng xuyeân vaøo tröùng vaø cuõng coù theå giuùp tinh truøng xuyeân qua nuùt nhaày ôû coå töû cung. Thaân cuûa tinh truøng coù nhieàu ty theå taïo naêng löôïng, söï di chuyeån cuûa tinh truøng. Phaàn cuoái cuûa tinh truøng laø ñuoâi taïo chuyeån ñoäng cho tinh truøng.

40. Ñöôøng ñi cuûa tinh truøngTinh truøng töø dòch phoùng tinh khoâng theå thuï tinh ngay ñöôïc. Quaù trình thuï tinh xaûy ra ñöôïc neáu tinh truøng naèm trong ñöôøng sinh saûn nöõ töø 4 ñeán 6 tieáng,chòu söï bieán ñoåi goïi laø “taïo khaû naêng” Quaù trình thuï tinh trong oáng nghieäm chæ xaûy ra sau khi tinh truøng ñöôïc röûa saïch dòch cuûa tuùi tinh.

41. Ñieàu naøy chöùng toû nhöõng chaát trong ñöôøng sinh saûn nöõ ñaõ röûa saïch hay trung hoøa caùc chaát naèm treân tinh truøng. Nhöõng chaát naøy seõ ngaên tinh truøng keát hôïp vôùi tröùng. Duø quaù trình “taïo khaû naêng” coøn chöa ñöôïc bieát roõ, nhöng noù laøm cho tinh truøng coù ñöôïc cöû ñoäng raát ñaëc bieät giuùp tinh truøng deã xuyeân qua tröùng. Noù cuõng giuùp enzym töø theå cöïc ñaàu thoaùt ra laøm xuyeân thuûng tröùng.

42. Hieän töôïng cöôngHieän töôïng cöông baét ñaàu baèng söï giaõn nôû tieåu ñoäng maïch, laøm maùu ñoå vaøo moâ xoáp.Khi caùc moâ xoáp cuûa döông vaät chöùa ñaày maùu, caùc tónh maïch seõ bò eùp, laøm caûn maùu khoù thoaùt ra. Döông vaät caêng cöùng.

44. Trung khu phoái hôïp gaây phaûn öùng cöông naèm ôû ñoaïn tuûy löng. Trung khu naøy nhaän xung ñoäng höôùng taâmBoä phaän nhaän caûm ôû cô quan sinh saûn Töø heä thaàn kinh trung öông khi coù kích thích tình duïc veà maët taâm lyù (nhìn hình aûnh khieâu gôïi, nghe keå, ...).

45. Trung khu naøy phaùt xung ñoäng ly taâm ñi theo daây thaàn kinh taïng vuøng chaäu daãn ñeán döông vaät. Trong caùc chaát daãn truyeàn cuûa heä thaàn kinh phoù giao caûm gaây hieän töôïng cöông, chaát nitric oxit (NO) laø chaát daãn truyeàn thaàn kinh quan troïng. Hieän töôïng cöông bò chaám döùt khi coù luoàng xung ñoäng giao caûm laøm co tieåu ñoäng maïch.

46. Hieän töôïng phoùng tinhLaø moät phaûn xaï tuûy soáng 2 giai ñoaïn:Giai ñoaïn tieát tinh (emission): tinh dòch ñöôïc tieát ra vaø di chuyeån vaøo nieäu ñaïo do söï co thaét cuûa cô trôn ôû oáng daãn tinh vaø tuùi tinhGiai ñoaïn phoùng tinh thaät söï: Tinh dòch töø nieäu ñaïo ñöôïc caùc cô baàu hang co thaét laøm baén ra khoûi nieäu ñaïo luùc cöïc khoaùi.

47. Phaûn xaï phoùng tinh coù luoàng höôùng taâm xuaát phaùt töø caùc boä phaän nhaän caûm giaùc ñuïng chaïm ôû ñaàu döông vaät, ñi ñeán tuûy soáng qua thaàn kinh theïn trong. Trung khu phaûn xaï phoùng tinh naèm ôû ñoaïn tuûy löng döôùi cuøng vaø ñoaïn tuûy thieâng treân cuøng.

48. Tinh dòchDòch phoùng ra khoûi döông vaät luùc cöïc khoaùi laø tinh dòch. Tinh dòch coù chöùa tinh truøng vaø caùc chaát tieát cuûa tuùi tinh, tuyeán tieàn lieät, tuyeán Cowper (tuyeán baàu nieäu ñaïo) vaø tuyeán nieäu ñaïo. Theå tích trung bình cuûa tinh dòch trong 1 laàn phoùng tinh laø 2.5 – 3.5 mL sau vaøi ngaøy kieâng giao hôïp.

49. Bình thöôøng trong 1mL tinh dòch coù 100 trieäu tinh truøng. 50% ngöôøi ñaøn oâng coù soá löôïng tinh truøng töø 20 – 40 trieäu/mL Ngöôøi coù soá löôïng döôùi 20 trieäu/mL bò voâ sinh.Tinh truøng di chuyeån vôùi toác ñoä 3mm/phuùt Sau khi giao hôïp phaûi maát 30-60 phuùt tinh truøng môùi ñeán oáng voøi.

50. Chöùc naêng noäi tieát cuûa tinh hoaønHoùa hoïc vaø sinh toång hôïp testosteronTestosteron laø hormon chính cuûa tinh hoaøn. Testosteron ñöôïc sinh toång hôïp töø cholesterol trong teá baøo Leydig. Testosteron cuõng ñöôïc taïo ra ôû voû thöôïng thaän. Söï baøi tieát testosteron chòu söï ñieàu khieån cuûa LH. LH kích thích teá baøo Leydig qua cô cheá laøm taêng AMP voøng.