RADYASYONUN BIYOFIZIKSEL ZELLIKLERI

1. RADYASYONUNBIYOFIZIKSEL �ZELLIKLERI Prof. Dr. Mehmet Ali K�RPINAR

2. DUYARSAM UNUTURUM, G�R�RSEM HATIRLARIM, YAPARSAM �GRENIRIM. CONFUCIUS(M�:551-479)

3. ATOM Atom i�in bir�ok modeller �retilmesine karsin, en son ve en ge�erli model 1913 yilinda Neils BOHR tarafindan ortaya konmustur. Bu modele g�re: Atom i�inde elektronlar, bir �ekirdek etrafinda eliptik y�r�ngelerde d�nerler, Elektronlar bulunduklari y�r�ngeye belli bir enerji ile baglidir, Elektronlar aldiklari enerjiye bagli olarak bir �st y�r�ngeye �ikabilir veya enerji vererek bir alt y�r�ngeye inebilirler. Bu sirada enerji verimi foton salinimi seklinde olabilir.

4. Bir elementin atomu: ZXA seklinde sembolize edilir. N: N�tron sayisi, Z: Proton sayisidir ve elementin periyodik tablodaki yerini i�erir. K�tle sayisi ise A = N + Z dir. �RNEK: Iyot elementi: 53 I131 proton sayisi (atom numarasi) : Z= 53, k�tle sayisi A = N + Z = 131 buradan n�tron sayisi: N = 131-53 = 78 bulunabilir.

5. ATOM �ESITLERI

6. Bir elementin b�t�n atomlarinin proton sayilari (atom numaralari) yani kimyasal �zellikleri aynidir. Ancak bu atomlarin es k�tleli olmadigi, farkli (A) degerlerine sahip oldugu belirlenmistir. Bunun nedeni, �ekirdeklerinde ayni sayida proton olmasina ragmen farkli sayida n�tron olmasindan kaynaklanmaktadir. Bu �esit atomlara IZOTOP denir.

7. �RNEK: Hidrojenin 3 izotopu vardir. 1) Hidrojen: 1H1 2) D�teryum: 1H2 3) Trityum: 1H3 �ekirdegi stabil olmayan izotoplara, RADYOIZOTOP (Radyon�klid) denir. Bunlarin da kimyasal �zellikleri ayni olmasina karsin radyoaktif �zellikleri farklidir.

8. RADYOAKTIVITE Radyoaktif denilen atomlarin �ekirdeklerinin kararsiz yapilari nedeniyle kendiliklerinden par�alanarak (bozunarak) bazi isinlar yaymasi �zelligine RADYOAKTIFLIK denir. Genelde atom numarasi 82 den b�y�k olan elemanter par�aciklar dogada radyoaktif olarak bulunur. Dogada 4 radyon�klid seri bilinmektedir. Bunlar: Thoryum serisi, Kursun 208 e kadar Aktinyum serisi, kursun 207 ye kadar, Uranyum 238 serisi, kursun 206 ya kadar, Neptunyum serisi ise Bizmut 209 a kadar par�alanarak kararli hale ulasirlar.

9. Zincir reaksiyonu: Bir n�tronun bir �ekirdege �arpmasi sonucu, �ekirdekte yarilmalar ve enerji serbestlesmesi olur. Ortaya �ikan yeni n�tronlar, ayni zamanda diger �ekirdeklere �arparak bir�ok n�tronlari da olusturur. B�ylece pek �ok miktarda �ekirdek yarilmalari ve �ok miktarda enerji ve n�tron salinmasi ger�eklesir.

10. YAPAY RADYOAKTIVITE Stabil elementlerde, laboratuar kosullarinda, siklatron denilen hizlandiricilar yardimiyla elektromanyetik alan i�ersinde hizlandirilmis partik�llerle veya n�kleer reakt�rlerde n�tronlar ile bombardiman edilerek yapay olarak radyoaktif hale getirilebilir. Kontroll� zincir reaksiyonu: Burada sadece bir n�tronun olusturdugu bir fisyon (b�l�nme), ikinci b�l�nmeyi yaratir.

11. RADYOAKVITE YASALARI Elektromanyetik isimanin enerjisi, frekansi ile dogru, dalga boyu ile ters orantilidir. E = h . f = h . (c/?) dir. Burada; h: planck sabiti =6.62 x 10 -34 Joule.sn = 0.41 10-14 eV.sn f: frekans (1/sn), c: isik hizi (m/sn), ?: dalga boyudur (m) Partik�llerin k�tle enerjisi: E= m c2 dir. �RNEK: Elektronun k�tle enerjisi nedir? (1 eV = 1,6 x 10-19 joule) E= m c2 = 9 x 10-31kg . (3 x 108 m/sn)2 = 81 x 10-15 joule = 0,51 x 106 eV olur.

12. E = m c2 form�l� y�z yasinda

13. 100. Yil i�in

14. N�kleer G��l� ilk u�ak gemisi Enterprise (31.07.1964)

15. RADYOAKTIF BOZUNMA Radyoaktif bozunma, dogal veya yapay kararsiz �ekirdeklerin par�alanmasi ve bozunmasidir. Bu bozunma durdurulamaz, hizlandirilamaz veya yavaslatilamaz, kararli �ekirdek haline gelinceye kadar devam eder. �rnegin, Uranyum-238 in bozunmasi, kararli kursun oluncaya kadar devam eder. Bu sirada; Bozunan �ekirdegin yayinladigi radyasyonun cinsi ve enerjileri, salinan partik�llerin kinetik enerjisi ve elektromanyetik isimalarda ise fotonlarin enerjisi olarak tesbit edilir.

16. RADYOAKTIF BOZUNMA N0 adet aktif �ekirdegin N adedi bozunsun ve bozunma sabiti de ? olsun. t s�re i�inde bozunacak �ekirdek sayisi N; N = N0 . e � ?t Bozunma hizi, elementlerin yarilanma �mr� ile ifade edilir. Radyoaktif metaryeller normal k�tle ve hacimlari disinda, her saniyedeki atomik bozunmayi i�eren ve Bekarel (Bq) denilen ve radyoaktif �l��m�n� belirleyen bir birimle de tanimlanabilirler. Radyoaktivitenin resmi birimi Curie�dir. 1 Bq = 27 x 10-12 Curie�ye veya 1 Ci = 3,7 x 1010 Bq �e esittir

17. �RNEK: Radyoaktif bir metaryel i�indeki aktif �ekirdek sayisi N0 = 1000 ve bozunma sabiti ?= 0,1 sn-1 olsun. Bu kosullarda; Ilk 1 sn deki bozunan �ekirdek sayisi N = 0,1 x 1000 = 100 adet olacak ve kalan �ekirdek sayisi 900 olacaktir. Ikinci 1 sn i�inde ise 0,1 x 900 = 90 adet ve kalan �ekirdek sayisi ise 810 adet olacaktir. ���nc� 1 sn i�inde 0,1 x 810 = 81 adet ve kalan �ekirdek sayisi da 719 adet olacaktir.

19. Uranyumun d�nyadaki dagilimi

20. Partik�l �zelligindeki Alfa isimasi

21. Partik�l �zelligindeki Beta isimasi

22. ELEKTROMANYETIK DALGA �ZELLIGINDEKI ISIMALAR:

23. X isini olusumu: W.Conrad R�ntgen (1845-1923),

24. Radyoaktif isinlarin girginlikleri

25. DIGER ISIMALAR: KOZMIK ISIMA: Dis uzaydan d�nyamiza gelen �ok enerji y�kl� proton kaynakli partik�l isimasidir. Bu isima d�nyamizi koruyan atmosferin �st katmanlarinda olduk�a yogundur. N�TRON ISIMASI: Bu isimanin partik�llerinin girginligi �ok fazladir. Bir n�kleer reakt�r�n i�indeki atomlarin par�alanmasi gibi n�kleer reaksiyonlar sonucu elde edilirler. G�nesde olusan n�kleer patlamalarla uzaya yayilabilir ve d�nyamiza ulasirlar.

26. KUTUPLARDAKI AURORALAR

27. KUTUPLARDAKI AURORALAR

28. KUTUPLARDAKI AURORALAR

29. D�NYAMIZ VE AURORA

30. KUZEY KUTBU IZLEMESI

31. G�NEY KUTBU IZLEMESI

32. D�NYANIN MAGNETIK ALANI

33. G�NESIN MANYETIK ETKISI

35. �esitli isimalarin frekans (ENERJI) spekturumu

36. BIR SAGLIK SKANDALI  Dr. C. C. MOYAR in saglikli ve g��l� yasam i�in �nerdigi RADITHOR (Radyoaktif distile su) den 2 yil i�inde 1400 sise i�en Eben BYERS (51 yasinda) Radyum zehirlenmesinden dolayi 1930 da �ld�.

37. CEP TELEFONLARINDAN YAYILAN RADYASYONCep telefonlarindan yayilan non-iyonizan radyasyonun sogurulmasi SAR(Specific Absorption Rate) 1 ile 10 gr lik dokuda Watt/kg ile tanimlanmaktadir. Uluslararasi Non-iyonizan radyasyondan korunma komisyonu(ICNIRP) verilerine g�re Avrupada SAR g�venlik siniri 10 gr lik dokuda 2 Watt/kg dir. Amerikada ise 1 gr lik dokuda 1,6 Watt/kg dir.

39. YARI �M�R:Radyoaktif siddetin yariya inmesi i�in ge�en s�redir.

40. Yarilanma ve aktivite iliskisi

41. FIZIKSEL YARI�M�R Baslangi�taki radyoaktif atom sayisinin (radyoaktivite miktarinin) yariya inmesi i�in ge�en s�reye FIZIK YARI �M�R ya da RADYOAKTIF YARI �M�R denir ve T1/2 seklinde sembolize edilir. Yukaridaki form�lde bozunan �ekirdek sayisi i�in N = N0 / 2 ve bu sirada ge�en s�re i�inde t = T� alinirsa; N0 = N0 . e � ?T1/2 ve her iki tarafin Log 2 alindiginda ? .T1/2 = ln 2 = 0,693 0,693 Ve sonu�ta FIZIKSEL YARI �M�R i�in: T1/2 = bagintisi elde edilir. ?

42. �RNEK: Fiziksel yari �mr� 1620 yil olan 1 gr Radyum-226 nin aktivitesini hesaplayin. Radyum-226 nin atom numarasi Z = 86 ve k�tle numarasi A= 226 dir. Yani 226 gr radyum i�inde avagadro sayisi 6,023 .1023 kadar aktif radyum atom �ekirdegi vardir. 1 gr radyum i�inde ise N = 6,023 .1023 /226 = 2,65 1021 adet �ekirdek olur. Yari �mr�n� sn olarak hesaplarsak: T1/2 = 1620 x 365 x 86400 = 51. 109 sn bulunur. Bozunma sabiti ise: ? = 0,693 / T1/2 = 0,693 / 51. 109 = 13,5 . 10-12 sn-1 olur. Sonu� olarak 1 gr Radyum-226 da 1 saniyede bozunan aktif �ekirdek sayisi: A = ? N = (13,5 . 10-12 ). (2,65 1021 ) = 3,7 . 1010 adet/sn ( dps �Becquerel� = Bq ) olur. Bu deger ayni zamanda 1 Curie ye esittir.

43. BIYOLOJIK YARI �M�R Herhangi bir canlinin v�cuduna sokulmus olan aktif elementin veya o radyoaktif elemente sahip olan bilesigin canlida kalis s�resi �nemlidir. Iste organik veya inorganik bir maddenin canli v�cudunda miktar olarak yariya inmesi i�in ge�en zamana BIYOLOJIK YARI �M�R veya biyolojik yarilanma denir. Biyoljik yari �m�r, fiziksel yari �m�rden farkli olup, canlinin t�r�ne, ilgili organa, ilgili organin fonksiyonuna ve zamana baglidir. �rnegin; hidrojenin radyoizotopu olan trityumun biyolojik yari �mr� 7-11 g�n olmasina karsin, fiziksel yari �mr� 13 yil kadardir.

44. EFFEKTIF YARI �M�R Medikal uygulamalarda biyolojik yarilanmayla birlikte kullanilan radyoizotopun fiziksel yarilanmasi da g�z�n�ne alinmalidir. Sonu�ta fiziksel ve biyolojik yarilanmanin beraberce dikkate alinmasi ile ���nc� bir yari �m�r tanimi ortaya �ikar ve buna EFFEKTIF YARI �M�R denir. Effektif yari �m�r� hesaplamak istersek, 1 1 1 = + T1/2 Ef T1/2 B T1/2 F

45. Biyolojik yari �m�r: �RNEK: I-131 i�in bilinen degerler bu form�lde yerine konursa biyolojik yari �mr�: 8 x 6 T1/2B = = 24 g�n 8 - 6 bulunur.

46. Bazi Radyoizotoplarin yarilanma s�releri ve kullanilma yerleri

48. RADYOAKTIF DENGE OLUSUMU Bir bozunma zinciri i�in radyoaktif denge, her bir radyon�klidin bozunma hizinin ayni olmasi ile olusur. Bir bozunma zincirinin dengesinin anlasilmasi da bilim adamlarinin bu bozunmadaki radyasyon miktarini tahmin etmesine yardimci olur.

49. 1 - Orijinal radyon�klid ve bozunma �r�n�n�n yarilanma �mr� ayni ise,

50. 2 - Orijinal Radyon�klid daha uzun bir yarilanma �mr�ne sahipse DENGE OLUSUR

51. 3- Bozunma �r�n�n�n yarilanma �mr�, orijinal radyon�klidin yarilanma �mr�nden uzun ise denge olusamaz.

52. IYONIZE RADYASYONUN �L��LMESI Insan tarafindan alinan iyonize edici radyasyon enerji miktari veya dozu, SI de Gray (Gy) olarak tanimlanir. Bir Gray, SI de her bir kg�lik k�tle tarafindan biriktirilen-sogurulan bir joule�l�k enerjidir. 1 Gy = 1 J /kg = 1 m2.sn-2 = 100 rad Ancak farkli tip radyasyonun bir graylik etkimesi ayni biyolojik etki �retmez. �rnegin bir graylik alfa isimasi, bir graylik beta isimasindan daha b�y�k etki yaratir. Dolayisiyla isimalarin biyolojik etkisi i�in Sievert(Sv) diye anilan bir effektif doz birimi tanimlamasi yapilmistir. Binde birine milisievert (mSV) denir. (1 Sv = 100 rem) 1000 mrem = 1 rem = 0.01 Gy dir

53. 1- GAZLI DEDEKT�RLER: Alfa, Beta duyarligi fazla, gama duyarligi azdir. Y�ksek sayim hizi alinmaz.

54. 2- SINTILASYON DEDEKT�RLERI

55. DETEKT�RLERIN KIYASLANMASI

56. RADYASYONDAN TEMEL KORUNMA Y�NTEMLERI ZAMAN ENGEL UZAKLIK

57. RADYASYONDAN TEMEL KORUNMA Y�NTEMLERI ZAMAN: Radyasyona maruz kalan kisinin kaynakla karsi karsiya kaldigi s�redir. Bu s�re i�inde maruz kalinan isinim siddeti genel olarak saatte milir�ntgen olarak ifade edilir. UZAKLIK: Radyasyon siddeti uzakligin karesi ile ters orantili olarak azalmaktadir. �rnegin ayni kaynaktan 4 m uzakta olan bir kisi, 2 m uzakta olandan 1/4 kadar siddette radyasyona maruz kalmaktadir. Bunu form�l�ze edecek olursak: I : siddet, R : uzaklik olmak �zere, I1 . R12 = I2 . R22 dir.

58. KAYNAGA OLAN UZAKLIK

59. ENGEL OLUSTURMA Kursun, beton ve su radyasyona karsi olduk�a iyi koruma ve siddette azalmayi saglamaktadir. Bu nedenle radyasyonla yapilan uygulama ve �alismalarda bu engeller kullanilmaktadir. Radyasyon siddetindeki azalma exponansiyeldir. I2 = I1 . e-�x Burada � : lineer sogurma katsayisi, x : kalinlik miktaridir. Engel olusturuken, Radyasyon siddetini yariya indiren kalinlik Yari Tabaka Kalinligi (YTK), veya Onda Bir Tabaka Kalinligi (OTK) kullanilmaktadir. 0,693 2,303 YTK = OTK = � �

60. �RNEK: Bir radyoizotop labaruatuarinda �alisan bir kisi 200 mCi I-131, 100mCi Au-198 ve 10 mCi Na-24 radyoizotoplari ile haftada bir saatlik s�rede ve 40 cm lik �alisma uzakliginda alacagi toplam dozu hesaplayalim. (Doz fakt�rleri: I-131 i�in 2,18, Au-198 i�in 2,35, Na-24 i�in de 18,4 d�r) Iyot i�in: D = (2,18 x 200) / (40)2 = 0,273 rem = 273 mrem olur, Altin i�in : D = (2,35 x 100) / (40)2 = 0,147 rem = 147 mrem Sodyum i�in : D = (18,4 x 10) / (40)2 = 0,115 rem = 115 mrem bulunur. Toplam doz miktarida: D = 273 + 147 + 115 = 535 mrem dir. Bu degerde izin verilen dozun 5 katina esittir. 0,3 cm lik kursun tabakanin gelen dozu yariya indirdigi bilindiginden, I i�in, 3 x 0,3 = 0,9 cm, kursunla doz miktari: 34 mrem Au i�in, 4 x 0,3 = 1,2 cm kursunla doz miktari: 10 mrem Na i�in de, 3 x 0.3 = 0,9 cm lik kursunla doz miktarini: 15 mrem olabilir SONU�TA maruz kalinan doz miktari: 34 + 10 + 15 = 59 mrem olacaktir.

61. KORUNMA STANDARTLARI Uluslararasi Radyolojik Korunma Komisyonu (ICRP) tarafindan �nerilen temel radyasyon korunma standartlari: 1- Meslegi geregi radyasyonla �alisanlar i�in b�t�n v�cudun isinlanma doz limitleri: 50 mSv/yil veya 5 rem/yil 1 mSv/hafta veya 100 mrem/hafta 0,2 mSv/g�n veya 20 mrem/g�n 2- Halk i�in b�t�n v�cudun isinlanma doz limitleri: 5 mSv/yil veya 0,5 rem/yil

63. RADYASYON ETKIMESI, EXITASYON VE IYONIZASYON Enerji tasiyan bir radyasyon dalgasinin herhangi bir atomun elektronuna verecegi enerji miktarina g�re olasi durumlari inceleyecek olursak: 1- Elektrona y�klenen enerji miktari az ise, elektron kendisini �ekirdege baglayan kuvveti yenemez ve atomdan kopamaz, sadece y�r�ngesini biraz daha b�y�tebilir, bir �st y�r�ngeye ge�er. Bu elektrona bekar elektron denir. 2- Veya elektron, s�z konusu enerji y�klemesi ile atomdan tamamen koparsa, atom IYONLASMIS demektir. Yani artik bir elektronu eksik olup, (+) y�kl� bir yapi haline d�n�sm�st�r. Atomdan kopan ve y�ksek bir hiz kazanan elektronlar ortamda ilerlerken bir bilardo topu gibi diger elektronlara �arpa �arpa enerjisini kaybeder. Bu �arpismalar sonucu daha bir�ok elektron da y�r�ngelerinden koparak radyasyonun indirekt etkisi ile yeni bir�ok IYONLASMIS ATOMLAR�in ortaya �ikmasina neden olurlar. Bu �arpmalar sirasinda elektronlar, molek�llerin degisik atomlarini baglayan elektronlara �arpmis ve onlarin kopmalarina neden olmussa, �ift elektron yapili organik molek�l o yerde hemen ikiye ayrilir. B�ylece o molek�l veya sistemin t�m� inaktif hale ge�ebilir.

64. �rnegin, su molek�l�ne bu enerji y�kl� elektron �arpinca, baglayici elektronlardan biri disari �ikabilir ve su molek�l� par�alanarak bir hidrojen (H+) iyonu ve bir hidroksil (0OH) RADIKALI meydana gelir. Veya radyasyon nedeni ile enerji y�kl� elektron �arpmasi ile disari �ikan suya ait elektron baska bir su molek�l� tarafindan da tutulabilir. Negatif y�kl� hale gelen su molek�l� bu kez de bir hidrojen (0H) RADIKALI ve bir hidroksil (OH-) iyonu seklinde iki par�aya b�l�nebilir. Hidrojen radikalinden ara reaksiyonlar sonucu sirasiyla hidrojen peroksit (H2O2-) ve hidroksil (0OH) olusur. Hidrojen peroksit h�cre i�in toksikdir ve h�crenin �l�m�ne sebep olur. Bu olusumlar sirasinda ortaya �ikan radikaller birer organik molek�l daha par�alarlar.

65. Sonu� olarak, enerji y�kl� bir fotonun su molek�l�ne �arpmasi sonucu, indirekt yoldan 4 organik molek�l par�alanmis olur. Yapilan �alismalar, bir organik ortamda oksijenin olmamasi veya az olmasi halinde, radyasyon etkimesi sonucu ortaya �ikan indirekt yollarla, oksijenli ortama g�re yarisi kadar organik molek�l�n par�alandigi bulunmustur (antioksidanlarin kullanilmasina yol a�ti). Ayrica indirekt etkinin, fiziko-kimyasal evrede durdurabilme veya zayiflatabilme olanagi vardir. ��nk� ayni enerjiyi biyomolek�le gitmeden bir baska molek�le baglamak olasidir. Bu eylem, radyasyona karsi koruma ama�li maddelerin etkinligini i�erir. Bu konuda yapilan arastirmalar, glikoz, sistein ve sisteamin gibi indirgemeye neden olan maddelerin, serbest radikallerle birleserek onlari inaktif (etkisiz) hale getirmek suretiyle biyomolek�lleri koruyucu hale d�n�st�klerini ortaya �ikarmistir.

66. H�CRESEL D�ZEYDE ETKIME D�rt ana evreden olusan bu olaylar arasinda kesin sinirlar yoktur. �yle ki bazi olaylar fizikokimyasal evrede iken bazi olaylar kimyasal evreye ge�mis olabilir. Bu olaylar: I- FIZIKSEL EVRE: (10-13 ile sn i�inde olusur) Isimanin h�crenin bir atomu veya molek�l� ile etkilesmesi sonucu enerjisinin biyomolek�llerce sogurulmasi ile iyonlasmanin ve uyarilmanin meydana gelmesi. II- FIZIKO KIMYASAL EVRE: (10-10 sn i�inde olusur) Bu iyonlasma sonucu h�cre i�inde yeni �r�nler olusur. �rnegin h�credeki makromolek�llerde birinci kirilma olusur ve h�credeki suyun isima ile etkilesmesi sonucu kimyasal y�nden son derece aktif y�ks�z radikaller olusabilir. III- KIMYASAL EVRE: ( 10-6 sn i�inde olusur) Bu radikaller arasinda veya radikallerle h�cre molek�lleri arasinda isi, basi� ve oksijen miktari gibi �evresel etkiler yardimiyla �esitli kimyasal reaksiyonlar olusur. IV- BIYOLOJIK EVRE: ( 1 sn ile 40 sene i�inde olusur) H�crede olusan zarar sonucu isimanin dozuna, dozun verilme hizina, LET�in (isimanin t�r� ve enerjisine), dozun dokularda dagilimina ve dokularin isimaya karsi duyarliligina bagli olacak sekilde biyolojik etkimeler ortaya �ikar.

67. Radyasyonun Biyolojik Etkileri Fiziksel olaylar ATOM D�ZEYINDE (iyonlasma, uyarma) Fizikokimyasal olaylar MOLEK�L D�ZEYINDE (Radikallerin olusumu) Direkt ve indirekt etki H�CRE D�ZEYINDE (H�cresel zarar) Somatik H�creler Germ H�creleri Somatik etki ORGAN D�ZEYINDE Akut etki Kronik etki  L�semi Kanser Genetik etki (Mutasyon) Esik doz (50 rem) Esik doz yok (Rastgele olmayan etki) (Rastgele etki)

68. INSAN DOKU VE ORGANLARININ RADYASYONA KARSI DUYARLIGI

69. Radyasyonun zararli etkisine karsi olusan duyarlik, bazi insanlarda da faklidir. Bireysel duyarligi i�eren bu fakt�rler: YAS: Genelde �ocuklar, yetiskinler g�re daha b�y�k risk altindadir. Kadinlarda 20 yasin altinda radyasyona maruz kalidiginda daha fazla kanser olusum riski vardir ve mepozdan sonra ise en azdir. Yine �ocuklar tiroid kanserinde, b�y�klere nazaran daha fazla risk altindadir. CINS: Kadinlarda radyasyon nedeni ile g�g�s ve yumurtalik kanseri olusma riski b�y�kt�r, ama erkeklerde ayni risk g�g�s ve prostat i�in ortaya konulamamistir. Erkeklerde de kadinlara g�re daha fazla tiroid kanseri olma riski vardir. DIGER ISIMALAR: Yeraltinda �alisan madencilerde radondan dolayi akciger kanseri olma riski artmaktadir ve bunlar sigara da i�iyorsa risk �ok daha b�y�k olmaktadir. G�nesten gelen UV ve X-isinin kullanimi nedeni ile deri kanserleri olmaktadir. GENETIK FAKT�RLER: �zellikle radyoterapi sirasinda, bireysel genetik hastaligi olanlarda radyasyona karsi duyarlik artmaktdir. �rnegin, �ocuklarda retina kanserinin radyasyonla tedavisi sirasinda ve sonrasinda kemik iligi kanseri olma riski artmaktadir.

70. RADYASYON KAZALARI, TANI VE TEDAVILERI Radyolojik kaza, kisilerin veya �evrenin, beklenmedik bir zamanda asiri dozda radyoaktif madde ile isinlanmasidir. Nisan 1986 da koruyucu zirha sahip olayan �ernobil N�kleer santralinde buhar patlamasi sonucu, asiri radyasyon isimasina maruz kalan 237 kisiden 134 �nde Akut Radyasyon Sendromu (ARS) olustu ve bunlarin 28 inde radyasyon yaniklari sonucu �l�m olustu. Eyl�l 1987�de, Brezilya, Goiania�da terkedilmis bir teleterapi aygitinda bulunan zirhlanmis 137Cs kaynagi (50,9 TBq) koruyucu muhafazasindan �ikartilarak kaynak etrafindaki zirh par�alandi. Kazazedelerden 4 kisi �ld�, 28 kiside lokal radyasyon hasarlari gelisti. 249 kiside radyoaktif bulasma belirlendi, bunlardan 129�unda hem i� hem dis kontaminasyon-bulasma s�z konusuydu 1989 San Salvador, El Salvador�da end�striyel sterilizasyon �nitesinde bir radyolojik kaza meydana geldi. Kaza 60Co kaynaginin a�ik pozisyonda takili kalmasiyla ger�eklesti. �� is�i y�ksek radyasyon dozlarina maruz kaldi ve ARS gelisti. �zel tedavi ile akut etkiler sinirlandirildi. Yine de bacaklari �ok ciddi hasar g�ren iki is�inin bacaklari nerede ise tamamen kesilmek zorunda kaldi. En �ok isinlanan kisi 6 ay sonra �ld�, �l�m�n resid�el akciger hasari ve diger hasarlarin katkisina bagli oldugu d�s�n�ld�.

72. Bir kaza olusumu sonucu, erken safhalarindaki en �nemli isinlanma yollari s�yle siralanabilir: 1- Radyoaktif kaynak, n�kleer tesisten ve salinan herhangi bir radyoaktif maddeden kaynaklanan direkt (dogrudan) radyasyon, 2- Hava ile tasinan radyoaktif maddelerin (u�ucular, aerosoller, partik�ller), solunmasindan, 3- Radyoaktif maddelerin toprakta veya y�zeyde birikimi nedeni ile dogrudan radyasyon isinlanmalarindan, 4- Cilt ve giysilere bulasan radyoaktif maddelerden kaynaklanir.

73. 20 ila 30 Gy arasinda bir doza maruz kalmis bir is�inin ellerinde meydana gelen yanik ve su kabarciklari.

74. 5 � 10 Gy lik, Ir-192 radyoaktif kaynagini is �nl�g�n�n cebinde 2 saat tasiyan bir is�inin, g�gs�n�n �n ve sag tarafinda isinlanmadan 5 ve 11 g�n sonra olusan kizarikliklar

75. 20 ile 30 Gy lik isimaya maruz kalan is�inin, 21 g�n sonra, isinlanan b�lgesinde meydana gelen deri d�k�lmesi

76. Lokal isinlanmanin siddetini degerlendirmek i�in iki tanisal islem kullanilabilir: Bunlar termal ve radyoizotopik y�ntemlerdir. Her iki y�ntem de, isinlanmis ve isinlanmamis b�lgeler birbiriyle karsilastirildigindan son derece g�venilirdir. Termografi herhangi bir hasari tanimak ve derecesini tayin etmekte kullanilabilir. �zellikle klinik bulgularin belirgin olmadigi erken ve gizli-latent- d�nemlerde lokal radyasyon hasarlarinin taninmasinda faydali ve hassas bir tekniktir. Ilave olarak hem kontak termografi, hem de infrared teletermovision faydalidir. Ikinci teknik, �zellikle el ve kollarin etkilendigi kismi v�cut isinlanmasinin tanisinda muhtemelen daha �st�n olmakla beraber olduk�a pahalidir. Radyoizotopik y�ntemde, 99 Tm perteknatin damar i�ine enjeksiyonunu takiben dagilimi bir sintilasyon kamerasi ile izlenerek, v�cudun bir kisminda veya organlardaki kan dolasimi kaydedilebilir.

77. AKUT RADYASYON TANISI TEDAVISI Tani: ARS� nun tanisi klinik ve laboratuvar verilerine dayanir. Prodromal faz, isinlanmadan sonra birka� saat i�inde meydana gelebilir ve anoreksia, bulanti, kusma ile karakterizedir. ARS� nun bu fazinda, yaklasik 0,5 Gy bir isinlanmadan sonra laboratuar bulgulari hematopoetik hasari g�sterebilir. Bu fazi semptomlarin genellikle geriledigi, doza bagli olarak nispeten bulgularin g�zlenmedigi bir ile �� hafta s�ren bir latent faz takip eder. Latent fazi kritik faz izler. Dolasan kandaki lenfositler radyasyona en hassas h�cre t�rlerinden biridir ve mutlak lenfosit sayisindaki d�sme erken g�zlem fazinda radyasyon isinlanmasinin seviyesini tayin etmek i�in en iyi ve yararli laboratuar testidir. Imm�nolojik bozukluklar 48 saat i�inde ortaya �ikar. Gastrointestinal semptomlar 10-15 Gy�i asan dozlarda g�zlenir ve hatta bazen daha d�s�k dozlarda kemik iligi sendromu ile bir arada olabilir. Hizlanmis prodromal ve kisalmis latent fazlari diare izleyebilir. N�rovask�ler sendromlar 20 Gy�i asan isinlamalardan sonra meydana gelir ve siddetli prodromal belirtilerin hemen baslamasi ve vazomotor kollaps ile 1-2 g�n i�inde �l�me g�t�ren belirtilerle karakterizedir.

78. Alinan akut doza bagli olarak, ciltteki hasarlarin ve klinik bulgularinin baslangi� zamani

79. AKUT RADYASYON TEDAVISI Tedavi ger�ek semptomlar, bulgular ve rutin laboratuvar testlerinin sonu�larina dayandirilmalidir. Baslangi� semptonlari ve bulgulari radyasyona �zel degildir. Klinik belirtilerin asikar hale gelmesi ve daha fazla bilgi toplanincaya kadar degerlendirme yapabilmenin tek yolu dikkatli g�zlem ve tekrarli laboratuar �alismalaridir. Siddetli hasari 48 saat i�inde ortaya �ikarabilmek i�in en yararli ve tek laboratuar analizi absol� lenfosit sayimidir. Acil serviste bulanti ve kusma yakinmalari olan hastalara belirtilere d�n�k tedavi yapilmali ve g�nl�k kan sayimlari kontrol edilmelidir. Dis radyasyon dozu 1 Gy�den daha az olan kazazedeler eger absolu lenfosit sayimi ve doz degerleri uyumlu ise ayakta takip edilebilir. Dis radyasyon dozu 1 Gy�i asanlar g�zlenmelidir. ARS�nun daha ileri tedavisinde takip edilecek prensip, kemik iligi depresyonunda ortaya �ikabilecek komplikasyonlari �nlemektir. Bu yaklasim, profilaktik antibiyotiklerin uygulanmasi ile kan �r�nlerinin (plateletler ve eritrositler) transf�zyonunun yerine ge�mistir.

80. Profilaktik platelet ve eritrosit transf�zyonlari, platelet sayisi 20G/L (1G/L= 109 h�cre/L) ve hemoglobin 100g/L�den az oldugunda yapilir. Profilaktik antibiyotiklerin kullanilmasina ve kan �r�nlerinin uygulanmasina, hastalarin antiseptik bir kogusta izolasyonundan ve ates, kanama, orofaringeal �lserasyonlar, n�rolojik ve vask�ler degisiklikler gibi klinik semptonlarin dikkatli g�zlemlenmesinden sonra karar verilir. Mikrobiyolojik izleme etkili bir enfeksiyon tedavisi i�in �nemlidir. Ates 38 0C (98.6 0F) den daha y�ksek oldugunda kan k�lt�r�ne baslanmalidir. Semptomatik ve destekleyici tedavi de gereklidir. Bu, sakinlestirici ve agriyi hafifleten ila�larin, destekleyici sivilarin kullanilmasini ve yeterli beslenmeyi i�erir. Gerekli oldugunda sivi, elektrolit ve beslenmeyi desteklemek i�in damar yolu a�ik tutulmalidir. Hastane enfeksiyonunu �nlemek i�in steril gidalar tercih edilmeli, �ig sebze ve meyvelerden ka�inmak gerekmektedir.

81. ARS ILK G�NLERINDE LENFOSIT DEGISIMLERI

82. RADYON�KLITLERLE KONTAMINASYON

83. RADYON�KLITLERLE KONTAMINASYON Radyoaktif kontaminasyon-bulasma internal (i�) veya external (dis) olabilir. Biyolojik ve olasi saglik sonu�lari asagidaki fakt�rlere baglidir: a) Giris yolu; b) Dagilim sekli; c) Radyon�klidlerin organlardaki birikim b�lgeleri; d) Kontaminasyona sebep olan radyon�klidden yayilan radyasyonun �zelligi; e) V�cut i�indeki veya �zerindeki radyoaktivite miktari; f) Kontamine edicinin fizikokimyasal yapisi. Bu bilgiler kontamine olmus bir kisinin yeterince degerlendirilmesi ve tibbi bakimi i�in gereklidir.

84. KORUYUCU �NLEMLER �alismalara katilanlar i�in: Ilgili t�m personele baslik, eldivenler, maske ve koruyucu giysiler dagitilmalidir. Maske ve eldiven kenarlari bantlanmalidir. Yardimci ve ambulans personeli isleri bittikten sonra kontaminasyon taramasindan ge�irilmelidir. Oda hazirlanmasi: �zel bir izolasyon odasi veya genel acil servis alanindan uzakta bir oda kullanilmalidir. Hava sirk�lasyonu engellenmeli, direnaj sistemi olan bir k�vet veya hasta masasi saglanmalidir. Atik su ve kontamine olmasi muhtemel olan her t�rl� malzemenin toplanacagi kaplar ve plastik torbalar gibi gere�lerin bulunmasi yararli olacaktir.

85. Y�zey �l��mleri: � ve ? dedeksiyonu i�in kapasitesi iyi olan bir Geiger-M�ller sayicisi genellikle yeterlidir. Cihaz g�stergesinin yetersiz kalmasi y�ksek isinlama hizini belirtir ve �l��m siniri daha y�ksek bir cihaz (iyon odasi) gerekebilir. Tarama kisinin v�cudundan yaklasik 25 mm mesafede yapilmali ve dedekt�r, 50mm/sn�den daha hizli hareket etmemelidir. Personel dozimetreler: Film badge veya termol�minesans dozimetreler minumum gereklilik olarak kabul edilmekle birlikte, direkt okunan personel dozimetreler tercih edilir. Isinlanma seviyeleri makul olan en d�s�k seviyelerde tutulmali fakat her sart altinda ulusal yetkili otoritelerce tespit edilen limitler asilmamalidir.

86. DEKONTAMINASYON ISLEMLERI Gerekli Maddeler: Ilik su, sabun veya siradan deterjanlar, yumusak fir�a, s�nger, plastik �rt�ler, bantlar, havlular, �arsaflar, iyot tabletleri veya sol�syonu. Islem �nceligi: B�t�n giysiler �ikarilir ve plastik torbalara konur. �nce hayat kurtarici �nlemler alinir. Kontamine olmus b�lgeler belirlenir, a�ik bir sekilde isaretlenir ve dekontaminasyon yapilincaya kadar �zeri �rt�l�r. Eger varsa ilk �nce yaralarin dekontaminasyonuna baslanir ve sonra en �ok kontamine olan alana ge�ilir.

87. B�lgesel Kontaminasyon: Kontamine olmamis b�lge plastik �rt� ile tamamen kapatilir ve kenarlari bantlanir. Kontamine b�lge sabunla dikkatlice ovulur ve durulanir. Bu islem aktivitede degisiklik g�zleninceye kadar tekrar edilir. Her bir yikama 2-3 dakikadan fazla s�rmemelidir. Siddetli fir�alama ve ovmanin olusturacagi tahristen ka�inilmalidir. Kararli bir izotop ��zeltisi ile yikama, islemi daha da kolaylastirabilir. Yaygin kontaminasyon: Ciddi yaralanmasi olmayan kisilere dus aldirilir. Daha ciddi yaralanmasi olanlara sedyede veya operasyon masasinda banyo yaptirilir. Sabunla yikama, ovalama ve durulama sirasi takip edilir. Beklenen Sonu�: Radyon�klid aktivitesi daha fazla dedekte edilemez veya azalir. Profilaktik �nlemler: Kontamine b�lgeyi plastik �rt� ile �rtmek ve kenarlarini bantlamak. Eller i�in eldiven kullanilabilir. Cildi belli bir s�re dinlenmeye biraktiktan sonra yikama-kurulama islemleri tekrarlanir.

88. RADYASYON HASARLARINA BIR �RNEK: HIRISHOMA (6.08.1945) SERGI SARAYI ve SEHIR

89. RADYASYON HASARLARINA BIR BASKA �RNEK: NAGAZAGI (9.08.1945)

90. Hiroshimaya atilan bombanin RADYASYON ISIMASI sonucu deride olusan yanmalar

91. Sirtta olusan yanmalar

93. Bombalama ile yayilan UV sonucu g�zde olusan katarakt

95. �l�m spreyi :Londra'daki �e�en s�rg�nlerden Ahmed Zakayev, Litvinenko'yu yemek yerken g�rd�g�n� s�yledi. Bu yemekten sonra Albay Litvinenko siddetli mide agrisi ve bulantisi sik�yetiyle hastanelik oldu, iki hafta sonra da 43 yasinda �ld�. Uzmanlar Litvinenko'ya polonyum-210 elementinin yiyecek veya i�ecegine ya sprey halinde p�sk�rt�lerek ya da toz olarak serpildigine inaniyorlar. Bir kere polonyum alan kisinin tedavi imk�ni bulunmuyor. Polonyum v�cut i�inde kanla hareket ederken yaydigi alfa isini vasitasiyla organlari birer birer �ld�r�yor. Otopsi yapilamiyor: Litvinenko'nun Londra'nin kuzeyinde Muswell Hill'deki evinde de radyoaktivite izine rastlandi. Litvinenko'ya v�cudunda radyasyon olmasi nedeniyle otopsi yapilamiyor. H�k�met ise Cobra adli acil g�venlik komitesini toplayarak Ingiltere'de meydana gelen bu ilk n�kleer suikasti ele aldi. Suikast s�z konusu kamuya a�ik mekanlarda d�zenlendigi i�in sinsi saldiri sirasinda ayni mek�nlarda olanlarin da radyasyona maruz kalma ihtimali belirdi. Saglik Bakanligi, kasim baslarinda bu mek�nlara ugrayanlarin kontrol i�in hastanelere gitmesi �agrisi yapti. 2 British Airways u�aginda polonyum-210 kirliligi i�in 33 bin yolcuya radyasyon �agrisi: 25 Ekim-29 Kasim 2006 tarihleri arasinda, aralarinda Istanbul'un da bulundugu �esitli merkezlere, eski ajan Litvinenko'nun �ld�r�lmesinde kullanilan polonyum-210 izi saptanan u�aklarla seyahat edenlerin doktora basvurmasi istendi.