« KULLANILABİLİRLİK ÇALIŞMASI ÖRNEKLERİ »

1. Hacettepe Üniversitesi2013-2014 Bahar DönemiBilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi BölümüBTO416-İnsan Bilgisayar Etkileşimi « KULLANILABİLİRLİK ÇALIŞMASI ÖRNEKLERİ » Yunus ARAS, Filiz UZUN, Yusuf ALTAY, Hatice ELMA, Merve KANTARCİ, Fatma BÜLBÜL

2. İçindekiler Kullanılabilirlik Çalışması Örnekleri • Çalışma – 1 E-devlet Siteleri Görme Engelliler için Erişilebilir mi? • Çalışma – 2 E-devlet Web Sitelerini Kullanmak ya da Kullanamamak Vatandaş Açısından Kullanılabilirlik Sorunları ve Öneriler • Çalışma – 3 Göz Hareketlerini İzleme Yöntemiyle Üniversite Web sayfalarının İncelenmesi • Çalışma – 4 Reklamlarda Bazı Mesajlar Algılanmıyor mu? Bir Göz Hareketlerini İzleme Çalışması

3. Yarasanın Yol Bulma Yeteneği Devenin Dayanıklılığı Maymunun Kıvraklığı Filin Hafızası Kartalın Gözü MÜKEMMEL KULLANICI

4. Yapılan çalışmaların, akademik toplantılarda yayınlanan detaylı makalelerine; • http://www.metu.edu.tr/~kursat/pubs.html • http://www.hci.metu.edu.tr/

5. Çalışma – 1E-devlet Siteleri Görme Engelliler için Erişilebilir mi? Okan KUBUŞ, Kürşat Çağıltay Bu çalışma,2006 yılında TBD Bilişim Kurultayı’nda sunulmuştur.

6. E-devlet E-devletten kavram olarak anlaşılması gereken; devletin vatandaşlarına karşı yerine getirmekle yükümlü olduğu görev ve hizmetlerle vatandaşların devlete karşı olan görev ve hizmetlerinin karşılıklı olarak elektronik iletişim ve işlem ortamlarında kesintisiz ve güvenli olarak yürütülmesidir (http://www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der61tam.pdf#page=83)

7. Çalışmanın Amacı E-devlet sitelerinin görme engelli kişiler tarafından kullanımını, diğer bir deyişle e-devlet sitelerinin erişilebilirlik durumunu anlamak ve araştırmaktır.

8. Çalışmanın Tasarımı • Çalışmanın tasarımı için, görme engelli internet kullanıcıları ile iletişime geçilmiştir. • Engellileri temsil eden bir milletvekili ile konuşulmuş ve yapılan çalışmalar ile yapılması planlanan tasarılar hakkında bilgi toplanmış.

9. Görme engelli ve ekran okuyucuların dağıtımından sorumlu bir kişiyle konuşulmuş, ekran okuyucularının çalışma mekanizmaları ve görme engellilerin genel olarak karşılaştığı sorunlar hakkında bilgi alınmıştır. • Ayrıca, bir web tasarımcısı ve kullanılabilirlik uzmanından genel olarak kullanılabilirlik ve erişilebilirlik talimatları hakkında bilgi alınmıştır. • Son olarak, görme engelli bir ODTÜ öğrencisi, İnternet kullanımı sırasında karşılaştığı problemleri anlatmıştır.

10. E-devlet sitelerinin erişilebilirliğini araştırmak için Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara Emniyet Müdürlüğü, TBMM ve İçişleri Bakanlığı web siteleri seçilmiştir.

11. Kullanıcıların deneyimlerini anlamak ve görev dağılımını belirlemek için, uygulamadan önce bir anket verilmiştir. • Deneylere biri kadın üç görme engelli üniversite öğrencisi gönüllü olarak katılmıştır.

12. Uygulama bittikten sonra, bir kez daha anket verilerek kullanıcıların uygulama hakkındaki düşünceleri alınmıştır. • Video çekimleri uygulamadan sonraki günlerde izlenmiş ve tutulan notlarla karşılaştırılmıştır. Ayrıca, anketteki veriler analiz edilmiştir.

13. Katılımcılar • Deneylere bir kadın üç görme engelli üniversite öğrencisi gönüllü olarak katılmıştır. Uygulamalar ODTÜ Kütüphanesi’ndeki Engelsiz ODTÜ topluluğu odasında yapılmıştır. Tüm aktiviteler kamerayla kaydedilmiştir. Aynı zamanda kullanıcıların uygulama süreçleri kaydedilmiştir.

14. Değerlendirme

16. Bu üç kullanıcı arasından uygulama için en fazla süre harcayan kullanıcı, internet ve ekran okuyucusu kullanımında en az deneyime sahip olan katılımcı olmuştur. • En kısa sürede uygulamayı tamamlayan kişi ise, ekran okuyucuları ve internette en çok deneyimi olan kullanıcıdır.

19. Problemler Verilerin değerlendirilmesi sırasında elde edilen temel altı erişilebilirlik problemi saptanmıştır: • Yanlış yönlendiren bağlantılar • Müzik kullanımı • Uzun listeler ve metinler • Belirsiz konumlar(Ben neredeyim?) • Kontrol ve metin kutularının kullanımı • Açıklanmamış grafik ve resimler

20. OlasıÇözüm Yolları • Anlamlı bağlantılar kurarak kullanıcıların gideceği konumları tahmin edebilmesini sağlamak • Ekran okuyucusunun işlerliğini azaltmamak için mümkünse arka plandaki uzun müzik kullanımında kaçınmak • Uzun liste ve metinlerin kısaltılması, uzun metinlere kullanıcının istediğinde ulaşabilmesinin sağlanması • Kullanıcının site içi konumundan haberdar edilmesi ve site haritasının kullanışlı hale getirilmesi • Metin girişlerinin adlandırılması ve kontrol kutularının kullanışlı hale getirilmesi • Web sitelerindeki grafiklerin ve resimlerin adlandırılması

21. Sonuç • Bu araştırma e-devlet sitelerinin erişilebilirlik problemlerini tanımlamakla kalmamış, bu erişilebilirlik problemlerine olası çözümler sunmaya çalışmıştır. • Buradaki amaç, sık kullanılan e-devlet sitelerini görme engelliler için daha erişilebilir hale getirmektir.

22. Analiz ve gözlemlerin sonucunda, ekran okuyucuların okuyamadıkları veya belirleyemedikleri temel problemler Konum problemleri, veri giriş problemleri, site içinde kullanılan sesler, bağlantı organizasyonu, uzun metinler ve açıklanmamış grafiklerdir.

23. Çalışma-2E-devlet Web Sitelerini Kullanmak ya da Kullanamamak: Vatandaş Açısından Kullanılabilirlik Sorunları ve Öneriler Defne AKINCI, Kürşat ÇAĞILTAY Bu çalışma,2004 yılında, TBD Bilişim Kurultayı’nda sunulmuştur.

24. Araştırmanın, Amacı: • Türkiye e-devlet web sitelerinin kullanıcı bakış açısından kullanılabilirlik sorunlarını belirlemektir. Hedefi: • Kullanıcıların yaptığı işlemlerin tamamlanmasını engelleyen sorunların belirlenerek tasarımların iyileştirilmesi hedeflenmiştir. • Araştırmaya yön veren sorular: • Genel olarak etkinlik, etkililik ve beğeni açılarından kullanılabilirlik sorunları nelerdir? • Bu sorunlar kullanıcı işlemlerini ne kadar engellemektedir? • Kullanıcıların bu web sitelerinin tasarımları ile ilgili düşünceleri nelerdir?

25. Çalışmada yüksek sesli düşünme protokolü* kullanılmıştır. *Kullanılabilirlik testlerinde veri toplamak amacıyla, kullanılan bir metottur. Kullanıcı sitenin fonksiyonlarını test etmek amacıyla siteyi kullanırken düşündüklerini, yaptığı hareketleri ve nedenlerini sürekli sesli bir şekilde ifade eder. Bu ifadeler kullanılabilirlik değerlendirmesinde önemli rol oynar. • Değerlendirme testi, kullanıcıların hedeflerine ulaşabilmesi için sitenin kolaylaştırıcı veya engelleyiciunsurlarını belirlemeye yönelik olarak uygulanmıştır.

26. Web Sitelerinin seçimi Araştırmanın gerçekleştirileceği sitelerin belirlenmesi amacıyla değişik kesimlerden bireylere önemli olduğunu düşündükleri siteler soruluyor. Danışılan kişiler: • Çevrim içi devlet, erişim ve eşitlik konusunda uzman akademisyen, ABD; • İnsan-bilgisayar etkileşimi konusunda bir uzman akademisyen, ODTÜ, ANKARA; • Bir üniversite öğrencisi, Ankara Üniversitesi, Ankara • Orta yaşlı çocuklu bir bayan sekreter, Ankara • Özel bir şirkette çalışan genç yaşta bir erkek, Ankara

27. Bireylerden alınan bilgilerle birlikte site seçiminde kullanılan kriterler; • Her biri farklı bir devlet hizmetini temsil etmeli ve tam olarak çalışıyor olmalıdır, • Her birinin kendi adresi ve ana sayfası bulunmalıdır, • Her birinin etkileşimli işlem yapma hizmeti bulunmalıdır, • Her birinin gov.tr uzantılı web adresi olmalıdır, • Hepsi genelde her iki cinsiyetten olanlara hitap etmelidir. • Sağlanan bilgi ve hizmetler, Ankara’da yaşayan ve günlük yaşamlarında vatandaş olarak hareket eden kullanıcılara hitap etmelidir.

28. Saydığımız bu kriterleri taşıyan şu web siteleri seçilmiştir: • http://www.meb.gov.tr/ (Milli Eğitim Bakanlığı) • http://www.saglik.gov.tr/ (Sağlık Bakanlığı) • http://www.egm.gov.tr (Emniyet Genel Müdürlüğü) • http://www.nvi.gov.tr (Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Dairesi) • http://www.turktelekom.com.tr (Türk Telekom) • http://www.ankara-bel.gov.tr (Ankara B.Ş.B.) *Bu çalışma 2004 yılında yapılmıştır.

29. Görev seçimi ve tasarım • Her web sitesinde dört adet web görevi tanımlanmış ve görev seçiminde, farklı mesleklerden seçilmiş dört kişilik gönüllü bir gruptan yararlanılmıştır. • Bu kişilere görünüşlerini hatırlatmak amacıyla web sitelerinin kağıt üzerinde çıktıları gösterilmiş ve bu siteleri kullanıp kullanmadıkları, kullanıyorlarsa ne amaçlarla kullandıkları sorulmuştur.

30. Toplanan bilgiler sonucunda şu kriterlere varılmıştır: • Verilecek görevler vatandaşların günlük yaşantılarında yaptıkları işlemlerden seçilmelidir. • Görev çeşitleri; • Menü kullanımı, • Form doldurma, • Arama yapma, • Sayfalar arasında gezinme, gibi farklı kullanımları yansıtmalıdır. • Görevleri anlatırken günlük dil kullanılmalı teknik terimlerin kullanılmasından kaçınılmalıdır.

31. Katılımcılar • Üç kadın, üç erkek kullanıcı seçilmiştir. • 21-40 yaşları arasındadırlar. • İnternet tecrübesi 3-7 yıl arasında değişmektedir. • Biri hariç tüm kullanıcılar bu siteleri daha önce kullanmışlardır. • Katılımcıların ikisi üniversite öğrencisi(biri lisans biri yüksek lisans), üçü özel sektör çalışanı ve biri ODTÜ öğretim görevlisidir. • En çok T.C. Vatandaşlık numarası bulma ve MEB'den bilgi bulma amacıyla bu siteleri kullanmışlardır. • Sağlık Bakanlığı web sitesinin diğerlerine göre daha az kullanıldığı belirlenmiştir.

32. Malzeme ve ortam Kullanıcı testleri; • ODTÜ kampüsünde, • 15:30 ile 17:00 saatleri arasında(yani sayfa yüklenme süreleri normale göre yavaş vakitler), • Microsoft İnternet Explorer üzerinden, • Ses kaydı yapmak üzere küçük bir kayıt cihazı kullanılarak yapılmıştır, • Kayıt için 60 dakikalık kasetler kullanılmıştır.

33. Uygulamada izlenen yol • Uygulama gönüllü bireylerle yapılmıştır. • Yüksek sesli düşünme metodu kullanılmıştır. • Test toplam 1 saat süresince yapılmaktadır ve katılımcılar istediği taktirde testi bırakabileceklerdir. • Katılımcının işlem sorusunu okumasıyla başlayan görev, işlemin tamamlanması ve ya «bulamıyorum» demesiyle sona ermektedir.

34. Uygulamada izlenen yol • Anasayfa bulma ve yüklenme süreleri, işlem süresine katılmamıştır. • Tam anlamıyla cevabı bulunan ve tamamlanan işlemler «başarıyla tamamlanmış» işlemler olarak kabul edilmiştir. • Katılımcılara, bir web sayfasında üç işlem tamamlamalarının ardından site hakkındaki görüşleri sorulmuştur. • Bu sorular; katılımcıların web sitesi hakkındaki olumlu ve olumsuz buldukları noktalar ve web sitesinin iyileştirilmesine yönelik önerileri hakkında olmuştur.

35. Veri Analizi • Kasetlere kaydedilen ses kayıtları dinlenerek yazıya dökülmüştür. • Bu dokümanlar gözlem notlarıyla karşılaştırılmıştır.Bu karşılaştırma: • Katılımcıların tereddüt ettikleri noktalar, • Şaşırdıkları zamanlar, • Yorumları ve sıkıntı çektiklerini belirten konuşmaları çerçevesinde analiz edilmiştir. • Bütün web sitelerinde ortaya çıkan ve en çok tekrar edilen noktalar, web tasarım unsurları başlığı altında temalar oluşturularak incelenmiştir.

36. SONUÇLAR(1) Başarıyla tamamlanmış işlemler Toplam 108 işlem (6x18) 36’sı başarısız 71’i başarılı En yüksek başarı: 17/18 (Vatandaşlık ve Nüfus idaresi) En düşük başarı: 8/18 (Milli Eğitim Bakanlığı)

37. SONUÇLAR(2) İşlem Tamamlama Süreleri

38. SONUÇLAR(3) Zorluk Çekilen Alanlar

39. SONUÇLAR(4) Kullanıcı görüşleri ve yorumları

40. SONUÇ(5) • Katılımcıların tümü bilgisayar okuryazarı* olmalarına rağmen işlemlerin tamamlanamaması gibi ciddi sorunlar çıkmıştır. Bunun sebebi ise kullanıcı dostu site tasarlamak yerine teknik konuların ön planda düşünülmüş olması olarak belirlenmiştir. • Bahsettiğimiz sitelerin, ilgili devlet kurumunun kendi bünyesine yönelik bilgi ve duyuruları ön plana çıkaracak şekilde tasarlandığı ancak kurum ile dışarıdan iletişimi olan vatandaşların ihtiyaçlarının geri plana atıldığı görülmektedir. *Bilgisayar okuryazarlığı, bilgisayarları ve bilgisayar yazılımlarını etkin şekilde kullanma becerisidir. (Horton, 2008).

41. SONUÇ(6) • Tasarımdan kaynaklanan kullanılabilirlik sorunlarının oluşmasını engellemek amacıyla, kullanılabilirlik değerlendirme testlerinin daha sistematik ve yoğun olarak uygulanması gerekir. Böylece sistemler henüz kullanıma açılmadan istenmeyen durumlar engellenmiş olur. • Kullanılabilirlik çalışmalarının diğer web sitelerine de yapılması ve elde edilen sonuçların bir sonraki tasarımlarda yol gösterici veri olarak kullanmak üzere paylaşılması gerekir. • Bu testlerin farklı yaş ve sosyal gruplarla gerçekleştirilmesi de testin güvenirliği açısından önemlidir.

42. SONUÇ(7) «Maalesef ülkemizde, en kolay tasarruf edilecek şey insana yatırımdır.(TBD Dergisi 2003, Zülfikar DOĞAN)» Kullanılabilirlik de aslında tamamen insana yatırımdır. Günümüzde bilgi sistemleri çoklukla sıradan vatandaşın kullanımı için tasarlanmaktadır. Nasıl ki teknik donanım için gerekli masraflara kaynak ayrılıyorsa, hazırlanan bilgi ve iletişim sistemlerinin kullanılabilirlik seviyelerinin en üst düzeye getirilmesi için benzer yatırımların yapılması ve kaynakların ayrılması gerekmektedir. « Bilinmelidir ki kullanılamayan bir sistemin hiçbir kıymet-i harbiyesi yoktur »

43. E-Devlet Kullanılabilirlik Testi • Türksat A.Ş.’nin işletmekte olduğu e-Devlet Kapısı’nın, kullanılabilirlik ve erişilebilirlik testleri, Orta Doğu Teknik Üniversitesi İnsan Bilgisayar Etkileşimi Araştırma Laboratuvarı tarafından gerçekleştirildi. Söz konusu testler başarı ile sonuçlandı. • e-Devlet Kapısı’nın kullanılabilirlik ve erişilebilirlik açısından yeterliliği, 12 Mart 2014 tarihinde Türk Standartları Enstitüsü Bilişim Teknolojileri Komisyonu tarafından onaylandı. e-Devlet Kapısı, Türkiye’de ilk defa ISO 9241-151 ve ISO / IEC 40500 sertifikalarını almaya hak kazandı.

44. E-Devlet Kullanılabilirlik Testi(2) • Yapılan testlerin sonuçları ve katılımcılara yaptırılan anket sonuçları değerlendirildikten sonra rapor hazırlanmaktadır. Bu raporda sitenin kullanılabilirlik durumu yansıtılmakta eksikler varsa bu eksiklikler belirtilerek bunlara öneriler sunulmaktadır. • E-devlet içinde son yapılan testte birçok düzeltilmesi gereken yerler için önerilerde bulunulmuş. e-devlet bu öneriler doğrultusunda düzeltilerek son yapılan testten başarıyla geçerek ISO 9241-151 ve ISO / IEC 40500 sertifikalarını almaya hak kazandı.

45. E-Devlet İçin Yapılan Öneriler • EskiTasarım

46. Yeni Tasarım

47. Eski Tasarım

48. Yeni Tasarım

49. Çalışma-3 Göz hareketlerini izleme yöntemiyle üniversite web sayfalarının incelenmesi Erol ÖZÇELİK, Engin KURŞUN, Kürşat ÇAĞILTAY Bu çalışma,2006 yılında gerçekleştirilen Akademik Bilişim konferansında sunulmuştur.

50. ÇALIŞMANIN AMACI Bazı üniversite web sayfalarında kullanıcıların bilgiyi nasıl bulduklarını incelemektir.