PODSTAWY PRAW CZŁOWIEKA W SYSTEMACH RELIGIJNYCH I FILOZOFICZNYCH

1. PRAWA CZŁOWIEKA HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆOpracował Przemysław Jaśkiewicz doradca metodyczny CEN

2. Prawa człowieka to podstawowe standardy przysługujące każdemu człowiekowi z tytułu człowieczeństwa, z samego faktu bycia człowiekiem. Prawa człowieka są takie same dla wszystkich ludzi bez względu na rasę, płeć, wyznanie, pochodzenie etniczne, przekonania polityczne lub inne, pochodzenie społeczne, pochodzenie narodowe. Prawa człowieka są fundamentem demokracji, społeczeństwa obywatelskiego, wolności, sprawiedliwości oraz pokoju.

3. PODSTAWY PRAW CZŁOWIEKA W SYSTEMACH RELIGIJNYCH I FILOZOFICZNYCH Człowiek – jako jedyna spośród istot żywych – może szczycić się tym, iż był godny otrzymać od Boga prawo; jako istota obdarzona rozumem, zdolna pojmować i rozeznawać, będzie kierował swoim postępowaniem, korzystając ze swej wolności i rozumu, poddany tylko Temu, który mu wszystko poddał. (Tertulian, AdversusMarcionem) II wiek Prawo naturalne nie jest niczym innym, jak światłem poznania złożonym w nas przez Boga; przez nie poznajemy, co należy czynić, a czego należy unikać. To światło lub to prawo dał Bóg stworzeniu. (Św. Tomasz z Akwinu, Collationesindecempraeceptis) XIII wiek Nie zgadzam się z tym co mówisz, ale oddam życie, abyś miał prawo to powiedzieć . (Voltaire) XVIII wiek Niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie. (Immanuel Kant) XVIII wiek

4. PODSTAWY PRAW CZŁOWIEKA W SYSTEMACH RELIGIJNYCH I FILOZOFICZNYCH Prawo naturalne jest zapisane i wyryte w duszy każdego człowieka, ponieważ jest ono rozumem ludzkim nakazującym czynić dobro, a zakazującym grzechu... Jednakże ten przepis rozumu ludzkiego nie mógłby mieć mocy prawnej, gdyby nie był głosem i wykładnią wyższego rozumu, któremu nasz rozum i nasza wolność powinny być poddane. (Leon XIII, Libertaspraestantissimum) XIX wiek Prawa człowieka są sprawą powszechną, ponieważ w ludzkiej naturze leży pragnienie wolności, równości i godności; wszyscy tez mamy prawo je osiągać. Czy nam się podoba, czy nie, przyszliśmy na ten świat jako członkowie wielkiej ludzkiej rodziny. Bogaci czy biedni, wykształceni lub nie, należący do tego czy innego narodu, tej czy innej religii albo ideologii, ostatecznie okazujemy się dokładnie takimi samymi istotami jak wszyscy inni. Wszyscy pragniemy szczęścia i nie chcemy cierpieć. (TenzinGjatso, XIV Dalajlama) XX wiek

5. Prawo, to rozporządzenie rozumu ustanowione ze względu na dobro wspólne i ogłoszone przez tego, kto ma powierzoną sobie pieczę nad społecznością. PRAWO MORALNE - OBIEKTYWNA NORMA POSTĘPOWANIA

6. PRAWO NATURALNE – LEXNATURALIS Prawo to sprzęga porządek Boski i ludzki dzięki temu, że człowiek jest istotą rozumną. Rozum bowiem poznaje stan rzeczy, poznaje cele, procedury dochodzenia do celu. Rozum ten jest rozumem należącym do określonej natury. Podąża więc śladem ustalonego przez rozum Boski porządku. Rozumność tę uzupełnia wolność człowieka. Obydwa elementy ludzkiej natury są sobie potrzebne. Wolność potrzebuje rozumu, by ten wyjaśnił, jaki jest porządek rzeczy, w zgodzie z którym wolność winna się realizować, aby osiągnąć swój cel. Wolność sprawia, że człowiek będąc rozumnym jest także twórczy i odpowiedzialny za swoje czyny.

7. CO JEST TREŚCIĄ PRAWA NATURALNEGO ? Czyń dobro, zła unikaj; Prawo do życia; Prawo do posiadania potomstwa; Prawo do bycia człowiekiem; Prawo do posiadania własności prywatnej; Prawo naturalne ma wymiar moralny.

8. ATRYBUTY PRAW CZŁOWIEKA Prawa indywidualne – ich podmiotem nie są grupy ludzi, ale pojedynczy człowiek. Prawa niezbywalne – żadna władza nie może ich nam odebrać, tak jak żadna osoba nie może zrzec się swoich praw czy zrezygnować z nich. Prawa przyrodzone – istnieją niezależnie od woli władzy czy przepisów prawa, państwo ich nie nadaje, a jedynie tworzy system ich ochrony; przysługują one każdej osobie z racji urodzenia, faktu bycia człowiekiem. Prawa powszechne - są takie same dla każdego człowieka na całym świecie. Prawa podstawowe – posiadanie tych praw daje człowiekowi możliwość rozwoju i korzystania z wszelkich innych praw. Prawa naturalne – człowiek posiada je z racji godności osobowej, człowieczeństwa, a nie z powodu czyjejś decyzji czy nadania.

9. PODZIAŁ PRAW CZŁOWIEKA Prawa (prawa pozytywne) – oznaczające obowiązek podjęcia przez władzę działania na rzecz jednostki (np.: prawo do sprawiedliwego sądu – zobowiązuje państwo do tworzenia systemu sądów, kształcenia sędziów czy zapewnieniu dostępu do sądu dla wszystkich osób). Jednostka ma prawo żądać przysługujących jej praw, a państwo musi zagwarantować ich realizację. Wolności (prawa negatywne) – oznaczające obowiązek powstrzymywania się władzy od działań w określonych obszarach naszego życia (np.: wolność od tortur – zakazuje jakiejkolwiek władzy używania tortur wobec jednostki).

10. FUNKCJE PRAW CZŁOWIEKA OCHRONA WOLNOŚCI JEDNOSTKI PRZED JEJ NARUSZENIEM PRZEZ PAŃSTWO KONIECZNOŚĆ STWORZENIA PRZEZ PAŃSTWO MOŻLIWOŚCI REALIZACJI PRAW JEDNOSTKI OCHRONA PRZEZ PAŃSTWO PRAW I WOLNOŚCI JEDNOSTKI PRZED ICH NARUSZENIAMI PRZEZ INNE OSOBY

11. ANTYPRAWA CZŁOWIEKA W DZIEJACH Kodeks Hammurabiego (XVIII w. p.n.e.) § 282. Jeśli niewolnik powie swemu panu: Nie jesteś moim panem, zaś pan dowiedzie mu, że jest jego niewolnikiem, jego pan utnie mu ucho. Prawo Dwunastu Tablic (lexduodecimtabularum, V w. p.n.e.) t. 4 - organizacja wewnętrzna rodziny rzymskiej (np.: ojciec nie może sprzedać syna więcej niż 3 razy). Ustawa o ochronie niemieckiej krwi i czci z 15 września 1935 r. § 1. Zawieranie małżeństw między Żydami i niemieckimi poddanymi krwi niemieckiej albo pokrewnej jest zakazane. Małżeństwa zawarte wbrew temu zakazowi są nieważne także, gdy dla obejścia niniejszego zakazu zawarte zostaną za granicą. Pierwsze rozporządzenie wykonawcze do Ustawy o obywatelstwie Rzeszy z 14 listopada 1935 r. § 4. Żyd nie może być obywatelem Rzeszy. Nie przysługują mu prawa wyborcze; nie może piastować urzędu publicznego.

12. PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Wielka Karta Swobód (Magna Charta Libertatum, The Great Charter) 1215 r. art. 39 - wolność osobista, zgodnie z nią król nie mógł aresztować poddanego bez wyroku sądowego, ani odebrać mu majątku

13. PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Habeas Corpus Act 1679 r. nietykalność osobista jednostki decyzja o pozbawieniu wolności poddanego mogła być wydana jedynie przez sąd

14. PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Bill of Rights (1689 r.) wolność słowa gwarancja wyborów parlamentarnych wolność debat i postępowania w parlamencie zakaz wymierzania okrutnych kar (np. łamania kołem czy ćwiartowania)

15. PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych (1776 r.) opierała się na doktrynie praw natury głosiła istnienie przyrodzonych człowiekowi praw do życia, wolności i szczęścia oraz do obalenia rządów, które tych praw nie przestrzegają

16. PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (1789 r.) suwerenność narodu francuskiego wolność fizyczna i duchowa (wolność słowa i wyznania) prawo własności opór przeciwko wszelkim formom ucisku równość wobec prawa i sądu nietykalność osobista równy dostęp do urzędów i stanowisk

17. PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Konstytucja Stanów Zjednoczonych (1787 r.) poprawki z 1789 r. (1791 r.) wolność słowa, prasy i religii (I poprawka) nienaruszalność mieszkania , mienia i korespondencji oraz nietykalność osobista (III i IV poprawka) zasada otwartego katalogu praw obywatelskich (IX i X poprawka)

18. PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Poprawki do Konstytucji Stanów Zjednoczonych (XIX i XX wiek) Nie wolno w Stanach Zjednoczonych lub jakimkolwiek innym miejscu podległym ich jurysdykcji nikogo trzymać w niewoli ani zmuszać do pracy przymusowej, chyba że pod postacią kary za przestępstwo, za które sprawca został zgodnie z prawem skazany. (XIII poprawka z 1865 r. - zniesienie niewolnictwa) Stany Zjednoczone ani jakikolwiek Stan nie może pozbawić ani ograniczać praw wyborczych obywateli Stanów Zjednoczonych ze względu na rasę, kolor skóry ani uprzedni stan niewoli. (XV poprawka z 1870 r. – prawo wyborcze dla Afroamerykanów i innych ras) Stany Zjednoczone ani jakikolwiek Stan nie może pozbawić ani ograniczyć praw wyborczych obywateli Stanów Zjednoczonych ze względu na płeć. (XIX poprawka z 1920 r. – prawa wyborcze dla kobiet)

19. PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Konwencje genewskie (1864 – 1949) Wprowadzenie zasad humanitarnego traktowania rannych, jeńców, ochrony ludności cywilnej i personelu medycznego w czasie działań wojennych.

20. PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Konwencje haskie prawa humanitarne w działaniach wojennych na morzu (1899 r. - zastosowanie Konwencji genewskiej z 1864) uregulowania dotyczące opieki nad małoletnimi (1902 r.) ochrona okrętów szpitalnych (1904 r.) dotycząca ubezwłasnowolnienia i analogicznych zarządzeń opiekuńczych (1905 r.) sposób prowadzenia wojny na lądzie (1907 r.) ochrona dóbr kultury w czasie konfliktu zbrojnego (1954 r.) prawa w zakresie ochrony małoletnich, normy dotyczące kolizji praw w przedmiocie formy zarządzeń testamentowych (1961 r.)

21. PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Karta atlantycka (Atlantic Charter, 1941 r.) Prawo wszystkich narodów do posiadania własnych rządów i własnego niepodległego państwa, do rozwoju gospodarczego i życia w pokoju; zasada równości wszystkich ludów, zasada pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych, wprowadzenie stałego systemu bezpieczeństwa na szerszą skalę i globalne ustanowienie trwałego pokoju.

22. WSPÓŁCZESNE SYSTEMYOCHRONY PRAW CZŁOWIEKAUNIWERSALNY SYSTEM NARODÓW ZJEDNOCZONYCHTRAKTATY MIĘDZYNARODOWE ONZ Karta Narodów Zjednoczonych ( 1945 r.) Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966 r.) Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966 r.)

23. WSPÓŁCZESNE SYSTEMYOCHRONY PRAW CZŁOWIEKAUNIWERSALNY SYSTEM NARODÓW ZJEDNOCZONYCHKONWENCJE Konwencja o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa (1948 r.) Konwencja dotycząca statusu uchodźców (1951 r.) Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (1965 r.) Konwencja o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu (1973 r.) Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (1979 r.) Konwencja przeciwko torturom i innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu (1984 r.) Konwencja o prawach dziecka (1989 r.) Konwencja o ochronie praw wszystkich pracowników - migrantów i członków ich rodzin (1990 r.)

24. WSPÓŁCZESNE SYSTEMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKAUNIWERSALNY SYSTEM NARODÓW ZJEDNOCZONYCHDEKLARACJE Deklaracja o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym (1960 r.) Deklaracja w sprawie wszelkich form dyskryminacji kobiet (1967 r.) Deklaracja o azylu terytorialnym (1967 r.) Deklaracja o prawie ludów do pokoju (1984 r.) Deklaracja o prawie do rozwoju (1986 r.) Deklaracja o prawach osób należących do mniejszości narodowych lub etnicznych, religijnych i językowych (1992 r.)

25. WSPÓŁCZESNE SYSTEMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKAEUROPEJSKI SYSTEM PRAW CZŁOWIEKA RADA EUROPY Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950 r.) Europejska Karta Społeczna (1961 r.) Europejska Karta Samorządu Terytorialnego (1985 r.) Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu (1987 r.) Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci (1996 r.)

26. WSPÓŁCZESNE SYSTEMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKAPRAWA CZŁOWIEKA W KONSTYTUCJI RP Rozdział II Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela Zasady ogólne (Art. 30 – 37) Wolności i prawa osobiste (Art. 38 – 56) Wolności i prawa polityczne (Art. 57 – 63) Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne (Art. 64 – 76) Środki ochrony wolności i praw (Art. 77 – 86)

27. UNIWERSALNY KATALOG PRAW I WOLNOŚCIPIERWSZA GENERACJA PRAW CZŁOWIEKA związane z egzystencją fizyczną - prawo do życia, wolności osobistej i bezpieczeństwa, wolność od tortur związane z wolnością światopoglądu - wolność wyznania, sumienia, myśli, wyrażania poglądów (wypowiedzi) związane z egzystencją prawną – prawo do informacji, równość wobec prawa, prawo do osobowości prawnej, ochrony prawnej w postępowaniu sądowym, prawo do tajemnicy korespondencji, prawo do swobodnego przemieszczania się prawa polityczne (obywatelskie) – czynne i bierne prawo wyborcze, prawo zrzeszania się, prawo do skarg na organy państwa, prawo do udziału w życiu publicznym, prawo równego dostępu do urzędów

28. UNIWERSALNY KATALOG PRAW I WOLNOŚCIDRUGA GENERACJA PRAW CZŁOWIEKA prawa ekonomiczne – prawo do pracy, prawo do wynagrodzenia, prawo do godnych i bezpiecznych warunków pracy, prawo do tworzenia związków zawodowych prawa socjalne – prawo do świadczeń socjalnych i ubezpieczeń (w tym zdrowotnych), prawo do wypoczynku, prawo do ochrony zdrowia, prawo do zabezpieczenia społecznego prawa kulturalne – prawo do uczestnictwa w życiu kulturalnym, prawo do edukacji – nauki, prawo do swobody badań naukowych, prawo do korzystania z osiągnięć rozwoju cywilizacyjnego, prawo do wolności sztuki

29. UNIWERSALNY KATALOG PRAW I WOLNOŚCITRZECIA GENERACJA PRAW CZŁOWIEKA prawo do pokoju, prawo do demokracji, prawo narodów do samostanowienia politycznego prawo do rozwoju, dążenia do wyrównania różnic między narodami, prawo do swobodnego wyboru drogi rozwoju prawa ludów wobec wspólnot międzynarodowych, m.in. zasada równości wszystkich ludów prawo do otrzymania pomocy od innych państw w walce o wolność, obowiązek zagwarantowania praw innych narodów do rozwoju prawo ekonomiczne narodów do własnych zasobów i bogactw naturalnych, do zachowania kultury, środowiska naturalnego prawa mniejszości narodowych i etnicznych, m.in. do zachowania własnej tożsamości, w tym swojego języka, podtrzymywania własnej tradycji, do rozwoju własnej kultury, szkolnictwa, instytucji kulturalnych prawo do pokoju, prawo do czystego środowiska naturalnego prawo do wspólnego dziedzictwa przeszłości prawo do pomocy humanitarnej prawo do ochrony danych osobowych

30. DOKUMENTY UNII EUROPEJSKIEJKARTA PRAW PODSTAWOWYCH2000 – 2007 (2009 ?) 54 artykułów rozdzielonych między 7 rozdziałów poprzedzonych preambułą Rozdział I – Godność obejmuje artykuły 1-5, mówiące o: ochronie godności ludzkiej; prawie do życia (w tym zakazie orzekania i wykonywania kary śmierci); prawie do integralności cielesnej (w tym zakazie praktyk eugenicznych, zakazie czerpania zysków z ciała ludzkiego jako takiego i jego części, zakazie klonowania w celach reprodukcyjnych); zakazie tortur i poniżającego traktowania lub karania; zakazie niewolnictwa i pracy przymusowej.

31. DOKUMENTY UNII EUROPEJSKIEJKARTA PRAW PODSTAWOWYCH2000 – 2007 (2009 ?) Rozdział II – Wolności obejmuje artykuły 6-19, mówiące o: prawie do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawie do poszanowania prywatności i życia rodzinnego; ochronie danych osobowych; prawie do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny; wolności myśli, sumienia i religii; wolności przepływu informacji i wyrażania opinii; wolności zgromadzeń i stowarzyszania się; wolności sztuki i badań naukowych; prawie do edukacji; wolności wyboru zawodu i prawie do zatrudnienia w każdym państwie UE; wolności prowadzenia działalności gospodarczej; prawie własności (w tym własności intelektualnej); prawie do azylu; ochronie na wypadek wydalenia i ekstradycji.

32. DOKUMENTY UNII EUROPEJSKIEJKARTA PRAW PODSTAWOWYCH2000 – 2007 (2009 ?) Rozdział III – Równość obejmuje artykuły 20-26, mówiące o: równości wobec prawa; zakazie wszelkiej dyskryminacji; poszanowaniu różnorodności kulturowej, religijnej i językowej; równości płci, przy jednoczesnym dopuszczeniu „specyficznych korzyści dla płci niedostatecznie reprezentowanych”; prawach dziecka; prawach osób starszych; integracji osób niepełnosprawnych. Artykuł 21 Niedyskryminacja Zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub światopogląd, opinie polityczne lub wszelkie inne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.

33. DOKUMENTY UNII EUROPEJSKIEJKARTA PRAW PODSTAWOWYCH2000 – 2007 (2009 ?) Rozdział IV – Solidarność obejmuje artykuły 27-38, mówiące o: prawie pracowników do informacji i konsultacji; prawie do układów zbiorowych i wspólnych działań; prawie do pomocy społecznej i mieszkaniowej; prawie do ochrony przed nieuzasadnionym zwolnieniem; prawie do dobrych warunków pracy; zakazie pracy dzieci i szczególnej ochronie pracującej młodzieży; zakazie zwolnień z powodu macierzyństwa, prawie do zasiłku macierzyńskiego i opiekuńczego; prawie do pomocy socjalnej; prawie dostępu do służby zdrowia; ochronie środowiska; ochronie konsumentów.

34. DOKUMENTY UNII EUROPEJSKIEJKARTA PRAW PODSTAWOWYCH2000 – 2007 (2009 ?) Rozdział V – Prawa obywatelskie obejmuje artykuły 39-46, mówiące o: prawie do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego; prawie do głosowania i kandydowania w wyborach samorządowych na podstawie miejsca zamieszkania; prawie do dobrej administracji; prawie dostępu do dokumentów unijnych; prawie składania skarg do Rzecznika Praw Obywatelskich; prawie składania petycji do Parlamentu; prawie przemieszczania się i osiedlania; prawie do ochrony dyplomatycznej i konsularnej.

35. DOKUMENTY UNII EUROPEJSKIEJKARTA PRAW PODSTAWOWYCH2000 – 2007 (2009 ?) Rozdział VI – Wymiar sprawiedliwości obejmuje artykuły 47-50, mówiące o: prawie do rzetelnego procesu sądowego; domniemaniu niewinności i prawie do obrony; zasadzie legalności i proporcjonalności w procesie karnym; zasadzie ne bis in idem (nikt nie może być sądzony dwa razy w tej samej sprawie).

36. DOKUMENTY UNII EUROPEJSKIEJKARTA PRAW PODSTAWOWYCH2000 – 2007 (2009 ?) Rozdział VII – Postanowienia ogólne obejmuje artykuły 51-54 mówiące o: zakresie stosowania Karty; zakresie gwarantowanych praw (mogą być ograniczone tylko, jeśli jest to konieczne dla ochrony dobra publicznego lub innego z praw, przy uwzględnieniu zasady proporcjonalności); zakazie interpretacji Karty w sposób uszczuplający prawa człowieka gwarantowane przez inne akty prawa międzynarodowego; zakazie nadużycia praw (nie mogą być interpretowane jako uprawnienie do wydania aktu prawnego niweczącego którekolwiek z praw i wolności).

37. KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA1989 r. (1991 r.) prawa i wolności osobiste - prawo do życia i rozwoju, prawo do tożsamości (nazwisko, imię, obywatelstwo, wiedza o własnym pochodzeniu), prawo do wolności, godności, szacunku, nietykalności osobistej, prawo do swobody myśli, sumienia i wyznania, prawo do wyrażania własnych poglądów i występowania w sprawach dotyczących dziecka, w postępowaniu administracyjnym i sądowym, prawo do wychowywania w rodzinie i kontaktów z rodzicami w przypadku rozłączenia z nimi, prawo do wolności od przemocy fizycznej lub psychicznej, prawo nie rekrutowania do wojska poniżej 15 roku życia prawa socjalne - prawo do odpowiedniego standardu życia, prawo do ochrony zdrowia, prawo do zabezpieczenia socjalnego, prawo do wypoczynku i czasu wolnego prawa kulturalne - prawo do nauki, prawo do korzystania z dóbr kultury, prawo do informacji, prawo do znajomości swoich praw prawa polityczne - prawo stowarzyszania się i zgromadzeń w celach pokojowych

38. LITERATURA B. Banaszak, A. Bisztyga, K. Complak, M. Jabłoński, R. Wieruszewski, K. Wójtowicz, Systemy ochrony praw człowieka, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2003. B. Banaszak, A. Preisner, Prawa i wolności w Konstytucji RP, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2001. K. Gołński, Prawa wyborcze w praktyce, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998. M. Grzymkowska, Prawa człowieka, Wydawnictwa Studio Sto, Warszawa 2006. J. Hołda, Z. Hołda, D. Ostrowska, J. A. Rybczyńska, Prawa człowieka. Zarys wykładu, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2004. M. Jabłoński, Sylwia Jarosz-Żukowska, Prawa człowieka i systemy ich ochrony, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005. M. Król, Słownik demokracji, Warszawa 1999. R. Kuźniar, Prawa człowieka. Prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2004.

39. LITERATURA E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe. Założenia, cele, działalność, Warszawa 2001. K. Motyka, Prawa człowieka. Wprowadzenie. Wybór źródeł, Serba, Lublin 2004. Nowicki M.A., Wokół Konwencji Europejskiej. Krótki komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Zakamycze 2002. Ochrona praw osób należących do mniejszości narodowych, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1995 . M. Piechowiak, Filozofia praw człowieka, Lublin 1999. Prawa człowieka a policja. Problemy teorii i praktyki, red. A. Rzepliński, Legionowo 1994. Prawa osób niepełnosprawnych. Teoria, praktyka, niezbędne działania, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2002. A. Redelbach, Sądy a ochrona praw człowieka, Toruń 1999.

40. LITERATURA Równość praw kobiet i mężczyzn. Ustawodawstwo Unii Europejskiej i Rady Europy. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Teksty i komentarze, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2001. J. Rydzykowski, Słownik Organizacji Narodów Zjednoczonych, Warszawa 2000. Szkoła Praw Człowieka. Tekst wykładów, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998.

41. PRAWA CZŁOWIEKA W INTERNECIE www.unic.un.org.pl/prawa_czlowieka - Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie www.amnesty.org.pl - Amnesty International www.brpo.gov.pl – Rzecznik Praw Obywatelskich www.hfhrpol.waw.pl - Helsińska Fundacja Praw Człowieka www.coe.org.pl – Biuro Informacji Rady Europy www.brpd.gov.pl – Rzecznik Praw Dziecka http://europa.eu/pol/rights/index_pl.htm - prawa człowieka w Unii Europejskiej www.opc.uj.edu.pl - Ośrodek Praw Człowieka Uniwersytetu Jagiellońskiego www.prawaczlowieka.edu.pl www.prawaczlowieka.net www.unicef.org.pl