Konstytucja 3 maja 1791 r.

1. Konstytucja 3 maja 1791 r.

2. Schyłek I Rzeczypospolitej Na złą sytuację RP w XVIII w. złożyło się wiele przyczyn. • Na skutek prowadzenia przez królów Augusta II i Augusta III z dynastii saskiej nieudolnej polityki • nastąpiło osłabienie Polski na arenie międzynarodowej. • Kraj został wciągnięty w wojnę za Szwecją, która wyniszczyła nasze terytorium • Ludność obciążona była kontrybucjami płaconymi na potrzeby wojska • Wybuchła zaraza, która w latach 1705-11 wyludniła olbrzymie połacie kraju • Narastały konflikty władcy ze szlachtą • Konsekwencją takiego stanu rzeczy była coraz większa ingerencja państw sąsiednich w wewnętrzne sprawy Polski i stopniowa utrata samodzielności • To Rosja, Austria i Prusy – na mocy traktatu z 1732 r. - zadecydowały, kto obejmie tron po śmierci Augusta II. • Coraz większy wpływ na rządy miała grupa magnatów, którzy dbali jedynie o swoje prywatne interesy • ciągle zrywano sejmy  i sejmiki ( do 1763 roku na 31 sejmów, odbyło się jedynie 7), nie mogąc uchwalić żadnych reform • kryzys gospodarczy przybierał na sile, zmniejszył się eksport zboża, nasilił ucisk feudalny, nastąpił upadek miast i handlu, a zniszczenia wojenne doprowadziły do upadłości folwarków • Skarb był pusty, co jakiś czas wybuchały afery finansowe, słychać było o nadużyciach podczas pobierania podatków • Armia polska liczyła jedynie 12-tysięcy słabo uzbrojonego i źle wyszkolonego wojska

3. Wybór w 1764 r. na króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, 32-letniegostolnika litewskiego Został władcą przy poparciuObozu Familii Czartoryskich oraz rosyjskiej carycy Katarzyny II, dlatego nie miał silnej pozycji w państwie i nie mógł prowadzić samodzielnej polityki.Stracił poparcie rodziny Czartoryskich, kiedy ci zorientowali się, że nie zamierza prowadzić polityki zgodnej z ich życzeniami.

4. Stanisław August Poniatowski od początku swojego panowania starał się przeforsować wiele pożytecznych dla kraju reform. Już na sejmie koronacyjnym utworzono namiastkę rządu, powołano komisje dobrego porządku dla miast królewskich, oraz komisję menniczą, której zadaniem było uporządkowanie spraw monetarnych.

5. Dzięki sprawnemu funkcjonowaniu komisji skarbowej, wzrosły dochody w skarbie królewskim.

6. Pierwsze próby reform • Pomimo bardzo silnej ingerencji Rosji w wewnętrzne sprawy Polski, Stanisław August Poniatowski król usiłował wzmacniać państwo. • Zaczęto porządkować dobra królewskie, • powołano do życia nowoczesną placówkę dydaktyczną - Szkołę Rycerską (1765).

7. Niezadowolenie władców sąsiednich państw Z  dalszymi reformami zamierzał król wystąpić na sejmie w 1766 roku, ale uniemożliwili mu to protestancki władca pruski Fryderyk II oraz prawosławna caryca Katarzyna II, którzy rozpoczęli interwencję w sprawie innowierców, żądając ustępstw wobec nich. • Władcy sąsiednich państw zdecydowanie sprzeciwili się umacnianiu się polskiej gospodarki. • Sprzeciw państwa pruskiego, jak również rosyjskiego, sprawił, że próby wprowadzania kolejnych zmian napotykały na coraz większe trudności. • Na terytorium Rzeczypospolitej doszło do zawiązania trzech konfederacji: katolickiej, prawosławnej i protestanckiej pod patronatem rosyjskim.

8. Prawa kardynalne Pod naciskiem Rosji uchwalono tzw. prawa kardynalne, któreutrzymywały: • wolną elekcję, • liberum veto, • prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, • władzę szlachcica nad chłopem. Prawa te miały pozostać niezmienne, były zabezpieczone gwarancją rosyjską. Przeciwko ingerencji rosyjskiej, ale i reformom króla, wybuchła konfederacja barska (1768-1772)

9. Terytoria opanowane przez konfederatów barskich, m.in. Częstochowa (kolor pomarańczowy)

10. Kazimierz Pułaski pod Częstochową,obraz Józefa Chełmońskiego (u góry) Krzyż konfederatów barskich na Jasnej Górze (po prawej) Chorągiew konfederatów barskich (po lewej)

11. I rozbiór Polski 1772 r. • Trwająca przez cztery lata konfederacja barska, którą stłumiła interwencja wojsk rosyjskich, znacznie osłabiła pozycję króla Polski, Stanisława Augusta Poniatowskiego. • Propaganda państw sąsiednich starała się wykorzystać konfederację jako jeden z pretekstów do I rozbioru w 1772. • Podpisanie traktatów, dotyczących pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej nastąpiło w Petersburgu5 sierpnia1772 r. Zaś w dniu 30 września1773 r. zatwierdził je Sejm Rozbiorowy, zwołany w Warszawie przez zaborców (przy proteście trzech posłów, w tym Tadeusza Rejtana). Polska po I rozbiorze • Austria otrzymała całą południową Polskę po Zbrucz ze Lwowem, ale bez Krakowa (83 tys. km² oraz 2,65 mln mieszkańców). • Prusy anektowały Warmię i Prusy Królewskie (Pomorze Gdańskie), lecz bez Gdańska i Torunia (36 tys. km² oraz 580 tys. mieszkańców). W ten sposób król Prus Fryderyk II Wielki zrealizował swe wieloletnie marzenia o państwie na jednolitym obszarze od Niemna do Łaby. • Rosja zagarnęła Inflanty Polskie oraz wschodnie, peryferyjne krańce Rzeczypospolitej za Dnieprem i Dźwiną (92 tys. km² oraz 1,3mln mieszkańców), utrzymując poza tym swój protektorat nad resztą okrojonego kraju. • Polska straciła 211 tys. km² i 4,5 miliona ludności.

12. Protest Tadeusza Rejtana przeciwko zatwierdzeniu traktatu rozbiorowego

13. Mapa Rzeczypospolitej przed rozbiorami

14. Mapa przedstawiająca straty terytorialne podczas kolejnych rozbiorów

15. Sejm wielki 1788-1792, zwany Sejmem Czteroletnim • Pomimo zatwierdzenia I rozbioru Polski król Stanisław Poniatowski nie ustawał w staraniach, aby kontynuować dzieło reform • Jesienią 1788 roku zwołał sejm zwany wielkim, będący próbą naprawienia i uzdrowienia  Rzeczypospolitej.  • Marszałkiem sejmu został mianowany Stanisław Małachowski.

16. Reformy wojskowe Sejmu Wielkiego • Powołano do życia Komisję Wojskową Obojga Narodów (zamiast Departamentu wojskowego) oraz Komisariat Wojskowy, któremu powierzono zadania logistyczne i kwatermistrzowskie. Likwidacja Departamentu wojskowego była naruszeniem rosyjskich gwarancji. • Posłowie uchwalili zwiększenie podatków na utrzymanie 100 tysięcznej armii. • Ostatecznie z braku pieniędzy udało się powołać pod broń 65 tys. ludzi. • Położono nacisk na rozbudowę artylerii, a sejm osobną konstytucją powołał do życia Główną Szkołę Artylerii i Główną Szkołę Inżynierów. Utworzono też formacje tzw. strzelców . • Sejm chcąc utrzymać armię, na początku odwołał się do ofiarności społecznej. Po pół roku uznał to za błąd i obarczył szlachtę i duchowieństwo podatek, przeznaczony później na realizację reformy wojskowej. Nazwano go „ofiarą wieczystą” lub „ofiarą dziesiątego grosza”. Szlachta miała płacić10% swoich dochodów, a duchowieństwo 20%. Uzyskane środki nie wystarczyły jednak na utrzymanie 100-tysięcznej armii. Zredukowano więc ją do 65 tys.

17. Inne reformy sejmu czteroletniego • Uchwalano reformy pozwalające ograniczyć wpływ Rosji na wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej, dlatego zlikwidowana została przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Rady nieustającej. Rząd zaczął odtąd rządzić samodzielnie. • Zażądano wycofania wszelkich obcych wojsk z Rzeczypospolitej. Sejm domagał się wycofania wojsk rosyjskich z Ukrainy, a austriackich z Podola. • Sejm wyłonił Deputację do Ułożenia Formy Rządu, która miała przygotować projekt generalnych zmian ustrojowych – proponowała wprowadzenie zasady wybieralności wszystkich urzędów i wzmocnienie roli senatu • Zaczęto doceniać rolę mieszczaństwa. Nastąpił zjazd przedstawicieli 141 miast, który przyjął opracowany przez Hugona Kołłątaja memoriał do stanów i króla w sprawie przyznania praw wolnościowych mieszczaństwu. • Miała miejsce tzw. „czarna procesja”. Był to uroczysty pochód ubranych na czarno mieszczan z prezydentem Janem Dekertem na czele. Złożyli oni memoriał z postulatami nowej regulacji prawnej położenia mieszczan koleino królowi, marszałkowi sejmu i innym dostojnikom Rzeczypospolitej. Zażądano m. in. praw politycznych. Powołano specjalną komisję, która miała rozpatrzyć żądania mieszczan. Nowa uchwała sejmowa zobowiązała wszystkie parafie do nadsyłania corocznie wojskowo-cywilnym komisjom porządkowym odpisów metryk ślubów, urodzin i zgonów. • Uchwalenie przez Sejm Czteroletni prawa o sejmikach. Ustalono w nim zasady organizacji oraz kompetencji sejmików, a także wykluczenie z nich szlachty – nieposesjonatów. Uznano, że głos będą mieli tylko ci, których roczny dochód przekracza 1000 złp.

18. Prawo o miastach kwiecień 1791 Mieszczanie z miast królewskich otrzymali: • gwarancję nietykalności osobistej, prawo nabywania dóbr ziemskich, dostęp do urzędów, stopni wojskowych i godności duchownych. Uniezależniono od szlachty samorząd miejski, a reprezentantom miast pozwolono na udział w sejmach z prawem głosu doradczego w kwestiach miejskich. Pojawiły się również zarządy miast – magistraty – jako władze samorządowe. Ustawa o miastach powierzała magistratom zarząd miast mniejszych. Miastami większymi zarządzał natomiast magistrat złożony z prezydenta i radnych. Magistraty reprezentowały miasta, zarządzały majątkiem i kasą miejską, posiadały uprawnienia porządkowo-policyjne i w ograniczonym zakresie sprawowały sądownictwo.

19. Okoliczności ogłoszenia konstytucji Głównymi autorami konstytucji byli: • Król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. Ustawa ta miała wiele cech zamachu stanu:- Konstytucję uchwalił zespół poselski zmniejszony o 2/3 z powodu ferii świątecznych, przygotowany po części wcześniejszym zaprzysiężeniem;- okolice Zamku Królewskiego, gdzie obradował sejm, pełne były wojska;- lud Warszawy zapełniał ulice, a obradom przysłuchiwało się wiele mieszczan.

20. O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja • „...Od razu w dzień 3 maja napełniła izbę sejmowych obrad ciekawa publiczność. Na odgłos, iż konstytucja dnia tego podaną ma być sejmowi, biegł każdy dowiedzieć się, jaki jego i ojczyzny los będzie. [...] większa część jednak publiczności zabrane już miejsca w izbie znalazłszy, napełniła zamkowe sienie, schody i przysionki...”

21. Główne postanowienia konstytucji • Konstytucja majowa nie wprowadzała, jak amerykańska, równości praw obywateli. Prawa polityczne miała nadal szlachta, która posiadała majątek. • Ustawa usprawniła rządy w państwie, dzieląc władzę na prawodawczą (sejm), wykonawczą (Straż Praw ) i sądowniczą (sądy pierwszej instancji). • Odtąd uchwały miały zapadać większością głosów (a nie, jak wcześniej, jednogłośnie, co pozwalało zrywać sejmy) • Ministrowie byli wybierani do Straży Praw przez króla spośród najwyższych urzędników państwowych. Sejm miał możliwość usunięcia ich poprzez wotum nieufności. • Wprowadzono odpowiedzialność członków rządu przed sejmem. • Straż Praw przejmowała nadzór nad wszystkimi urzędami za pośrednictwem komisji wielkich (Wojskowej, Skarbowej, Policji, Spraw Zagranicznych)

22. Tekst • Konstytucji • 3 maja 1791 r.

23. c.d. postanowień • Ograniczono artykuły henrykowskie i wprowadzono dziedziczność tronu saskiej dynastii Wettinów. • Zmniejszono znaczenie sejmików . • Ograniczono również prawa tzw. gołoty szlacheckiej (nie posiadającej ziemi). • Konstytucja znosiła również liberum veto i wolną elekcję. • Zlikwidowany został podział na Koronę i Litwę. Polska stała się odtąd jednolitym państwem, monarchią konstytucyjną. • Jednym z postanowień było również złamanie zasady nieingerencji państwa w sprawy chłopów. Zostali oni wzięci pod opiekę, lecz tylko w zakresie, że wszelkie układy zawierane między nimi i dziedzicami nie mogły być samowolnie zmieniane. • Zagwarantowano też wolność osobistą przybywającym do kraju osadnikom. • W całym kraju jako język urzędowy wprowadzono język polski. • W ustawie religia katolicka została określona jako panująca, przy jednoczesnym zapewnieniu równości i opieki prawnej innym wyznaniom.

24. Treść konstytucji 3 maja (fragm.) • „Stanisław August [...] Uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucyi narodowej jedynie zawisł, długim doświadczeniem poznawszy zadawione rządy naszego wady, a chcąc korzystać z pory, w jakiej się Europa znajduje, i z tej dogorywającej chwili, która nas samym sobie wróciła, wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą egzystencją polityczną, niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony, chcąc oraz na błogosławieństwo, na wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń zasłużyć, mimo przeszkód, które w nas umiejętności sprawować mogą, dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic, z największą stałością ducha niniejszą Konstytucyję uchwalamy...”

25. „O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja” „...słuchana była wśrzód głębokiego milczenia [...] Po skończonym czytaniu ogólny powstał krzyk: zgoda! zgoda! Co tak stronników moskiewskich przeraziło, iż się żaden odezwać nie śmiał...”

26. Konstytucja 3 maja miała stać się podstawą do przeprowadzenia fundamentalnych reform. • spotkała się z bardzo żywym oddźwiękiem w całym świecie. • Reakcje po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja w sąsiednich państwach były różne. Prusy oficjalnie pochwaliły ją, natomiast w tajemnicy uznały, że jest ona zagrożeniem dla ich imperialistycznych planów.W Rosji uznano, że należy ją obalić i powrócić do stanu sprzed 1788 roku. • Najbardziej niezadowoleni z dzieła Sejmu Czteroletniego byli magnaci polscy (Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, Szczęsny Potocki). • Konstytucja została wkrótce obalona przez konfederację targowicką (zainspirowaną przez Katarzynę II) podpisaną w kwietniu 1792 r. • Rozpoczęła się wojna o obronę Konstytucji. Polska odniosła kilka zwycięskich bitew np. pod Zieleńcami czy Dubienką. • Wojna jednak nie zakończyła się tryumfem Rzeczpospolitej. • Król, chcąc ratować swój tron, przystąpił do Targowicy i nakazał zakończenie działań wojennych.