“ Mandarijn m (-en) ( Sanskr . mantri, minister) Staatsambtenaar i.h . vroegere China. / / fig. intellectueel, bureaucr

1. Mandarijnen met pit “ Mandarijn m (-en) (Sanskr. mantri, minister) Staatsambtenaar i.h. vroegere China. / / fig. intellectueel, bureaucraat, politicus. / / Kleine, zoete sinaasappel met doordringende geur, afkomstig v.d. mandarijnboom. “ Kleine Larousse in Woord en Beeld “ Mandarin :.. (fig) pompous official, bureaucrat” The Penguin All English Dictionary

2. Proeve om het functioneren van de informatieambtenaar te projecteren in een theoretisch en maatschappelijk kader KORTOM Vereniging voor overheidscommunicatie 27 april 2010 Dr. Guy Redig

3. Wat biedt het menu ? • Maatschappelijk kader: de fundamenten • Theoretisch kader: overheid & beleid • Maatschappelijk kader: problemen en uitdagingen • Maatschappelijk kader: remedies • Theoretisch kader: anatomie van de overheid • Theoretisch kader: rolanalyse en –compositie van de informatieambtenaar • Voorlopige conclusies

4. 1. Maatschappelijk kader De fundamenten

5. Maatschappelijk kader : De fundamenten De kern van de zaak • voortdurende zoektocht van mensen naar het besturen van een mensengemeenschap • omgaan en ordenen van macht, het toepassen van beheersingsprincipes • de plaats van de mens, als individu, in (in)formele groepen, in een legaal verband

6. Maatschappelijk kader: De fundamenten De basis, de fundamenten • een West-Europees model • gebouwd op een lange traditie • nog dynamisch en spannend Gebaseerd op drie systemen: • het geloof in de maakbaarheid • de rechtsstaat en democratie • de welvaartsstaat

7. Maatschappelijk kader: De fundamenten Drie fundamenten Het geloof in de maakbaarheid van de wereld en de toekomst: beleid 1 De verhouding burger tot overheid: de rechtsstaat 2 De wettelijke solidariteit: de verzorgingsstaat 3

8. Maatschappelijk kader: De fundamenten 1. Het geloof in de maakbaarheid van de wereld en de toekomst: beleid De maakbaarheid • Geaccentueerd door de Verlichting (17de/18de eeuw) • Het geloof in de wetenschappen: de empirie • De beheersbaarheid van de toekomst: beleid & planning • De logos belaagt en bestrijdt de mythos Principes: • finaal-causaal • teleologisch & instrumenteel Basis: • geloof in maakbaarheid en voorspelbaarheid

9. Maatschappelijk kader: De fundamenten 2. De verhouding burger tot overheid: de rechtsstaat De rechtsstaat • de burger als individu versus de “formele” gemeenschap (overheid) • principes gelinkt aan de Verlichting (o.a. Rechten van de Mens) • vormgeving: gedurende de 19de eeuw (natiestaten) • typisch westers model – hoge mate van doelrationaliteit Principes • scheiding van de machten (versus autocratie) • delegatiedemocratie (versus directe democratie) • mensenrechten (recht versus willekeur) • gelijkheid en stemrecht (egaliteit, veralgemeend burgerschap) • meerderheid beslist • minderheid is beschermd

10. Maatschappelijk kader: De fundamenten 3. De wettelijke solidariteit: de verzorgingsstaat Welvaartsstaat – ÉtatProvidence – Welfare State • geconstrueerd gedurende WO II (momentum) • best of bothworlds: vrije markt met sterke (sociaal) corrigerende overheid Principes van de wettelijke solidariteit (solidare): • verzorging voor alle burgers, vooral diegenen met problemen • verzekering & bescherming • wettelijke, verplichte solidariteit – hoge belastingen • verregaande mate van herverdeling van gemeenschapsmiddelen Noodzakelijk en voorwaardelijk: • hoge (toenemende) welvaart • performante, levendige democratie

11. 2. Theoretisch kader CONSTRUCTIE VAN DE OVERHEIDen het OVERHEIDSBELEID

12. Theoretisch kader : De overheid (1) De overheid: een heel apart beleidssysteem • resultante van een politiek systeem: democratie (indirecte/delegatie/representatie…) • de scheiding van machten • een territorium • relatieve competenties (bevoegdheden) • publiek recht (vs. privaat recht) • onafwendbaar • monopolie op het geweld • …

13. Politiek subsysteem Wetgevende macht Uitvoerende macht Theoretisch kader : De overheid (2) Constructie van het overheidssysteem Ontstaan uit en veroorzaker van politiek processen De overheid als systeem van twee subsystemen Ontstaan uit en veroorzaker van ambtelijk-administratieve processen Administratief subsysteem Ambtenaren

14. Het overheidssysteem Politiek subsysteem Wetgevende macht Uitvoerende macht INPUT OUTPUT Administratief subsysteem Ambtenaren Theoretisch kader : De overheid (3) Constructie van het overheidssysteem DE SAMENLEVING BURGERS BURGERS

15. Het overheidssysteem wetten en regels Politiek subsysteem Wetgevende macht Uitvoerende macht macht INPUT OUTPUT Administratief subsysteem Ambtenaren geld, belastingen aanbod beleidsvoering rechtvaardiging van het beleid Theoretisch kader: De overheid (4) Dus een complex systeem legitimering van het beleid bevolking krijgt INFORMATIEBELEID bevolking geeft

16. 3. Maatschappelijk kaderProbleemstelling & uitdagingen

17. Falende pretenties, potsierlijk beleid, ecologisch doemdenken Geloof in de maakbaarheid van de toekomst: beleid 1 Falend rechtsstelsel, wantrouwen in de rechtspraak De verhouding burger tot overheid: de rechtsstaat 2 Veel beloven maar onbetaalbaar en steeds minder zekerheid De wettelijke solidariteit: de verzorgingsstaat 3 Maatschappelijk kader: Probleemstelling & uitdagingen There is something rotten in the state of …

18. Maatschappelijk kader: Probleemstelling & uitdagingen Grenzen aan de maakbaarheid • Grenzen aan de planning en maakbaarheid (Club van Rome, ecologische grenzen, de natuur slaat terug?) • Beleidsonvermogen (blunderboeken, de overheid als antiheld…) • Terugkomst van de mythe (etherische, religie…) Dus: • scepsis bij planning en empirie • toenemend gevoel van onvermogen en frustratie • …

19. Maatschappelijk kader: Probleemstelling & uitdagingen De rechtstaat heeft koele minnaars • Verlies van vertrouwen • Geen gevoel van noodzaak, • Mondige burgers stellen kritische vragen • Inertie, falende rechtsspraak Dus: • Apolitiek en antipolitiek • Opmars fascisme en extremisme • Te vanzelfsprekend, dus verlies van betrokkenheid en eigendomsgevoel • …

20. Maatschappelijk kader: Probleemstelling & uitdagingen Welvaartsstaat: van sprookje naar spookje • Veel beloven… maar steeds minder geven • Onbetaalbaar wegens stop van economische groei • Het systeem ontspoort • Steeds meer vrijbuitersgedrag • Neoliberalisme: weg die boel Dus: • Fundamentele crisis • Drang en noodzaak tot verandering… aanpassing • …

21. Maatschappelijk kader: Probleemstelling & uitdagingen Diagnose: de risicosamenleving • individualisering: vrijmaking traditionele verbanden, meer autonomie, regisseur van eigen leven… leidt naar instabiliteit, onzekerheid enz. • globalisering: schaalvergroting, verlies aan controle en sturing, delocalisatie en decontextualisering… • ecologisering, duurzaamheid tegenover ad hoc beleid, verspilling, overdaad, overmoed…

22. 4. Maatschappelijk kaderFormulering van remedies

23. Maatschappelijk kader: remedies Twee sporen voor een fundamentele oplossingen A. De creatie van de “actieve” burger • democratie, welvaartsstaat: dat moet je verdienen; • activering: economisch, sociaal, cultureel, politiek…; • door verplichting en door vrijwillige betrokkenheid. B. Bescheiden, dienende, uitnodigende overheid • bescheiden: netwerksturing, polycentrisme. Paradox: meer macht en meer afhankelijkheid; • creatie van gemeenschappelijke projecten met burgers via interactief/dialogerend/participatief beleid; • daarvoor een uitnodigende, faciliterende bestuursstijl.

24. Maatschappelijk kader: remedies Vier kernbegrippen voor vernieuwing (1) 1. Bestuurlijke vernieuwing • een systematisch proces voor verandering van bestuurlijke structuren, processen • bestuurlijk: zowel m.b.t het overheidsapparaat als tot de bredere maatschappelijke omgeving 2. Netwerksturing • overheden opereren in complex systeem • diverse actoren op diverse niveaus beïnvloeden elkaar: polycentrisme • grote onderlinge afhankelijkheid: onderhandelen!

25. Maatschappelijk kader: remedies Vier kernbegrippen voor vernieuwing (2) 3. Interactief beleid als bestuursstijl • de burger niet louter kiezer of klant maar partner en mede-eigenaar (shareholder) • nood aan integraal participatiemanagement • constructie van een hybride democratie 4. Kortom: participatie als leidmotief • Het deelnemen: de burger als stakeholder • Maar ook het deelhebben: de burger als shareholder

26. Maatschappelijk kader: Probleemstelling & uitdagingen Kernbegrip “participatie”: deelnemen & deelhebben • Participatie = deelnemen • de burger neemt zijn deel • de burger is belanghebbende of stake holder • de burger is klant • Participatie = deelhebben • de burger heeft zijn deel • de burger is mede-eigenaar, dus een share holder • de burger is partner Verdeeld project, verdeelde verantwoordelijkheid voor de publieke zaak Een contractenrelatie Wij en zij: andere belangen Gedeeld project, gedeelde verantwoordelijkheid voor de publieke zaak. Een partnershiprelatie Een WIJ-project, gezamenlijk Aangepaste bestuursstijl: integraal participatiemanagement, hybride democratie, interactief beleid

27. Maatschappelijk kader: Remedies Overheidsbeleid: voorondersteld belang (1) Hypothese Voor een actuele democratische, dynamische en rechtvaardige samenleving is de overheid, als politiek-administratief systeem een belangrijke en aparte actor. Paradox Steeds meerbevoegdheden en tochalsmaarafhankelijker van eenbeleidsnetwerk . Sterkeinterdependentie van andereoverheden en particulieresector

28. Maatschappelijk kader: Remedies Overheidsbeleid: voorondersteld belang (2) Daarom twee expliciete opdrachten: Het stimuleren, activeren, begeleiden van sociale leerprocessen: de burger (individueel en in groep) begeleiden en stimuleren tot meer betrokkenheid handelingsbekwaamheid 2.Het werken aan een gemeenschappelijk beleidsproject door een proces van integraal participatiemanagement met een interactieve bestuursstijl

29. 5. Theoretisch kader EEN ANATOMIE VAN HET OVERHEIDSBELEID

30. Ambtenaren: een voorondersteld belang Hypothese: de (informatie)ambtenaar is (steeds meer) een belangrijke en aparte actor, gesitueerd in een beleidsnetwerk

31. Theoretisch kader: anatomie van de overheid Opbouw van een beleidsveld: het klassieke beeld politici, bestuurders ambtenaren verkozenen georganiseerde burgers het midden veld stemmers burgers, bestuurden

32. Theoretisch kader: anatomie van de overheid Actoren en hun systemen verkozen democratische as Politiek: wetgevend Politiek: uitvoerend overheid Verenigingen & middenveld Advies raden e.a. informatie dienst admini- stratie experts experts informatiebeleid burgers Burgers als individu en informele groepen stemmers expertocratische as

33. zij oude breuklijn politici Overheid/ algemeen belang wij expertocratie ambtenaren middenveld Burgers/ particulier belang democratie wij oude breuklijn burgers zij

34. Gemeenschappelijk beleidsproject Gedeelde verantwoordelijkheid politici ambte-naren midden-veld Expert ocratie democratie wij wij burgers wij

35. Theoretisch kader: anatomie van de overheid Ambtenaren & politici worden netwerkmakelaars

36. 6. Theoretisch kaderRolanalyse en -compositie van informatieambtenaren

37. Rol van informatieambtenaren Ambtenaren: analyse van vier rollen (1) • Basis: • Het gebruik van twee assen • Elke as heeft twee uitersten • Dus vier mogelijke rollen Vernieuwen Strategisch Communicatief Bestendigen

38. Rol van informatieambtenaren Ambtenaren & politici: analyse van vier rollen (2) • As 1: tussen een strategisch en een communicatiefuiterste • strategisch: sterk instrumenteel, doelgericht, product staat centraal. De loyaliteit zit bij het “systeem”, vertrekt vanuit een verdeelde verantwoordelijkheid. Burger = klant, deelnemer, stake holder. Sluit aan bij de klassieke representatie democratie. • communicatief: sterk op proces, begeleidend. Loyaliteit zit bij cliënt/doelgroep, vertrekt vanuit een gedeelde verantwoordelijkheid. Burger is partner, deelhebber, share holder. Sluit aan bij het integraal participatie management en hybride democratie.

39. Rol van informatieambtenaren Ambtenaren: analyse van vier rollen (3) • As 2: tussen een bestendigend en een innovatief uiterste • bestendigend: gericht op dienstverlening, het organiseren van acties en programma’s. Eerder behoudend, routinegericht… • innovatief: gericht op actie, verandering, sterk naar buiten, wars van routine…

40. Rol van informatieambtenaren Ambtenaren: compositie met vier rollen (1) Innovatief 2 4 Communicatief gedeeld project Strategisch verdeeld project 1 3 Bestendigend

41. 2 4 1 3 Rol van informatieambtenaren Ambtenaren: compositie met vier rollen (2) Rol 1: de administrator, de klassieke ambtenaar, de uitvoerder Bestendigend, beschouwend, routinegericht. Hij vormt de combinatie van een strategisch ambtenaar, werkend vanuit de visie van een verdeelde verantwoordelijkheid met een bestendigende, weinig handelings- en veranderingsgerichte attitude. Zijn loyaliteit ligt duidelijk bij het systeem, de hiërarchie. Voorbeelden: ambtenaren aan de balies van de meeste gemeentelijke diensten. Rol 1

42. 2 4 1 3 Rol van informatieambtenaren Ambtenaren: compositie met vier rollen (3) Rol 2 Rol 2: de beleidsondernemer, de beleidsagoog, de publieke manager Hij is innovatief, veranderingsgericht maar steunt op de visie van de verdeelde verantwoordelijkheid. Zijn attitude is overwegend strategisch. Productie is zijn doel. Zijn loyaliteit gaat overvloedig naar zijn wettelijke werkgever, de hogere ambtenaren en de politici, alhoewel hij minder gevoelig zelfs eerder wars is voor hiërarchie. Voorbeelden: managers van regiediensten, gemeentelijke sportcentra. In de 'nieuwe' stijl aangeworven topambtenaren.

43. 2 4 1 3 Rol van informatieambtenaren Ambtenaren: compositie met vier rollen (4) Rol 3: de dienstverlener, organisator, programmator, hulpverlener. Hij is overwegend bestendigend, beschouwend en routinegericht. Zijn loyaliteit gaat grotendeels naar zijn cliëntsysteem, minder naar zijn hiërarchie of het overheidssysteem. Dit komt vooral door zijn nadruk op een communicatieve, interactieve benadering. Hij steunt op de visie van een gedeelde verantwoordelijkheid. Processen zijn belangrijker dan producten. Voorbeelden: sociale diensten, programmamakers op jeugd- en cultuurdiensten, vooruitgeschoven maatschappelijke bureaus (wijkcentra, dienstencentra ...). Rol 3

44. 2 4 1 3 Rol van informatieambtenaren Ambtenaren: compositie met vier rollen (5) Rol 4: de sociale ondernemer, de participatiemanager, de sociaal-agogische ambtenaar, de leerbegeleider. Hij is innovatief, veranderingsgericht en betrokken bij het project van de hybride of participatieve democratie, dus het overheidsbeleid als een gedeelde verantwoordelijkheid. Zijn loyaliteit gaat vooral naar zijn cliëntsysteem, maar eigenlijk naar een beleidsproject dat hij via een netwerksturing genereert. Hij is daarom erg communicatief en op interactie met diverse netwerken gericht. Voorbeelden: jeugdconsulent, cultuurbeleidscoördinator, sportbeleidscoördinator, integratieambtenaar... ROL4

45. Rol van informatieambtenaren Ambtenaren: evenwicht tussen vier rollen Er is een evenwicht binnen een bestuur (het systeem): samenstelling van team, staf… Er is een persoonlijk evenwicht, in de figuur van de bijv. ambtenaar of politicus/a. Hierbij laveert zij tussen de vier roldisposities. Zij maakt haar eigen compositie. Bij het kiezen van “een” evenwicht speelt de NORMATIEVE PROFESSIONALITEIT.

46. Rol van informatieambtenaren Ambtenaren: normatieve professionaliteit Toenemende spanningsverhouding tussen systeem en leefwereld: normatieve professionaliteit als een reflexieve verhouding tot de inhoudelijke vragen en dilemma’s die in de praktijk van het werk naar voren komen: de contextualiteit en eigen betekenisgeving onderwerpen elke zgn. deskundigheid of wetenschap aan radicale kritiek. De systematische inperking van de eigen handelingsruimte van de professional: normatieve professionaliteit als de mogelijkheid en noodzaak voor een reflexieve omgang met de normatieve lading die het werk onontkoombaar bezit en met de verantwoordelijkheid die werkers hebben voor de manier waarop zij daar praktisch inhoud aan geven. Deze beschrijving duidt meteen op de afhankelijkheid van de normatieve professionaliteit van de communicatieve inbedding.

47. Rol van informatieambtenaren Ambtenaren: een rolcompositie hybride participatieve democratie interactieve 2 Entrepreneur 4 Sociaal beleidsvoering manager, ondernemer publiek participatiemanager innovatief, agogisch, ondernemer procesbegeleider veranderingsgericht STRATEGISCHE COMMUNICATIEVE NORMATIEVE AMBTENAAR AMBTENAAR PROFES - efficiëntie = product efficiëntie = proces SIONALITEIT loyaliteit = opdrachtgever loyaliteit = cliëntsysteem 1 Rentmeester 3 Dienstverlener bestendigend, onzichtbaar organisator onzichtbaar ambtenaar dienstverlenend ambtenaar

48. Rol van informatieambtenaren De creatie van een gemeenschappelijk beleidsproject Er ontstaat een specifiek beleidsproject, een sectoraal maatschappelijk project, een beleidsplan als resultaat van een open, communicatief en participatief proces De overheid maakte een persoonlijke synthese als redacteur en inspirator van het specifieke beleidsplan Het beleidsplan is een gedeeld project: het belangrijkste referentiepunt voor loyaliteit en toewijding v.d overheid Beleidsnetwerk: de overheid is netwerkmakelaar, stimuleert en begeleidt de betrokkenheid van actoren: communicatiemager en procesbegeleider

49. Rol van informatieambtenaren Gevaar van de ritualisering en het cynisme Creatie van een eigen, gesloten overheidsproject Een persoonlijke synthese van het bestuur (of beleidselite) Loyaliteit aan de eigen normativiteit Afgesloten overheidscircuit Krachtenloos netwerk. Participatief beleid als rite. Interactief beleid beperkt tot legitimering, uitgeholde democratie

50. Tenslotte Voorlopige conclusies (1) In de analyse van de risicomaatschappij en de remedies revitalisering van de welvaartstaat en een actief burgerschap vonden we een ruim en boeiend referentiekader als basis voor een actueel en haalbaar maatschappelijk project voor de lokale overheden en specifiek ook voor de ambtenaren en politici