TÜRK TARİHİNİN ANALİZİNDE HATA KAYNAKLARI Taner Tatar

1. 5 4 3 2 1 TÜRK TARİHİNİN ANALİZİNDE HATA KAYNAKLARI Taner Tatar

2. TÜRK YÖNETİM SİSTEMİ TÜRK TARİHİNİN ANALİZİNDE HATA KAYNAKLARI taner tatar

3. tarihten ders almak • Tarihimizin yorumlanmasındaki en büyük sıkıntımız, analizde takip edilen yoldan, yani bizatihi metodolojiden kaynaklanmaktadır. Bazı tarih yorumcuları hâdiselere yaklaşırken "tarihten ders almak" düsturundan yola çıkmakta, dolayısıyla her hâdisede bir bit yeniği ya da olumsuz bir nokta aramaktadırlar. Halbuki kendi yaşadığı hayatın, henüz daha dününden ders alamayan bir insanın böyle bir iddia ile ortaya çıkması son derece tuhaftır. Bu iddia bir taraftan ilmî acziyetin bir ifadesi olmakta, başka bir taraftan çalınan minareye uydurulmaya çalışılan bir kılıf fonksiyonu ifa etmekte, diğer taraftan da, bugünkü başarısızlıklarının sebeplerini asırlar öncesine bağlama hastalığı şeklinde tecelli etmektedir. Halbuki tarih, yargılamak ya da ders almak için analiz edilmez. Analizde nirengi noktası "anlamak"tır. Ancak, anlama düsturunun üzerine ilmî düşünce ve analiz sonuçları bina edilebilir. Aksi taktirde, niçin ibret almak için tarihe bakıyoruz da örnek almak için bakmıyoruz sorusunu sormak da uygun düşer.

4. ATÜB • Metodolojide yaşanan ikinci önemli hata, Osmanlı Devletini Marksist şablona uydurma çabasıdır. Bu çabada en büyük sıkıntıyı ise bizzat Marksistler çekmiştir. Zira, bazı düşünürler Osmanlı'nın söz konusu şablona uymadığını görmüşler, dolayısıyla da ya farklı izahlara girişmişler ya da şablonu terketmek yerine Osmanlı Devleti'ni şablona sığdırabilmek için sağından solundan kırpmaya çalışmışlardır. Mesela yıllarca Osmanlı'nın feodal bir yapıya sahip olduğu iddia edilmiş, ancak sonraları bizzat bu iddianın Marksist determinizm çizgisini bozduğu fark edilmiş ve çözüm aranmıştır. Zira, şayet Osmanlı, feodal bir yapıya sahip olmuş olsaydı, kapitalizme geçmesi gerekiyordu ama geçememişti. İşte bu noktada çözüm olarak "pre kapitalist", "ATÜB", gibi kavramlara müracaat edilmiştir. Ancak bu cephede yaşanan tartışmalar, birbirlerine yönelik olarak son derece vahim bir platformda cereyan etmiştir. Nitekim bizzat Muzaffer Sencer asya tipi üretim biçimi (ATÜB) ile ilgili tartışmaları şöyle anlatmaktadır:

5. ATÜB TARTIŞMALARI • “ATÜB’ü ortodoks Marksizme aykırı bulanlar, onun, kimi toplumları klasik evrim şemasının dışına iterek bu toplumlar için Marksist çıkarımları yadsımaya yarayan bir sözde model olduğunu savunmuşlardır. Her taşın altında emperyalizmin oyununu arayanlar, ATÜB’ü kendiliğinden kapitalizme geçemeyecek olan toplumların emperyalizm aracılığıyla çağdaş üretim ilişkilerine açılabildiklerini söyleyen ve böylelikle emperyalizmi tarihsel bir zorunluluk sayarak bağımlılığı yasallaştıran bir kavram olarak görmüşlerdir. • ATÜB’e egemen sınıfların aldatmacası olarak bakanlara göre bu kavram, devleti sınıflar üstü ya da sınıflar dışı sayıp yürürlükteki ilişkileri pekiştirmek üzere ya da sınıfsal çelişkileri tarihsel temelinden yoksun bırakmak üzere geliştirilmiştir. • ATÜB, Sovyet yanlılarına göre Sovyetler Birliği’ni, Çincilere göreyse Çin’i klasik evrim sürecinin dışına çıkararak sosyalist dünyanın önderliği paylaşma kavgasının bir sözde-ürünüdür".[1] • [1] Sencer, Muzaffer: Osmanlı Toplum Yapısı, İst., 1982, sh. 353-354.

6. FEODALİTE • Marksist şablona uydurma endişesinin ortaya çıkardığı çelişkilerden biri de Doğan Avcıoğlu'nda kendisini göstermektedir. Kitabında Osmanlı için feodaldir hükmü vermesine rağmen, aynı kitabında sadece on altı sayfa sonra Osmanlı'ya pek de feodaldir denemeyeceğini yazmaktadır. Osmanlı'yı feodaliteden ayıran farkları bizatihi kendisinin yazmasına rağmen, esasında bunların feodaliteden pek de farklı olmadığını belirtmek suretiyle mevcut bilgiyi yanlış yorumlamakta, en sonunda da, Osmanlı'nın aslında feodalite ile yönetildiğini, ancak bunun henüz tartışılması sebebiyle, bu düzene "pre kapitalist" isminin verilmesinin doğru olacağını belirtmektedir.[1] İşte bütün bu çelişkilerin sebebi Osmanlı'nın Marksist şablon içerisindeki yerini oluşturamamaktan kaynaklanmaktadır. • [1] AVCIOĞLU, Doğan: Türkiye'nin Düzeni, Dün-Bugün-Yarın, Birinci Kitap, İst., 1976, sh.13-29.

7. OBJEKTİFLİK • Metodolojideki bir diğer hata, objektif olma endişesinden çok, objektif görünme düşüncesidir. Son zamanlarda yaygınlaşmaya başlayan bu zihniyet, tarihi gerçek manasıyla analizden değil, âdeta kendisini ispat davasından ortaya çıkmaktadır. Karşı tarafı ikna edememe unsuru da buna eklenince, artık tarihin sayfalarında kara leke arama burada da görülmekte, güzeli kabul ettirebilmek için, çirkine dublörlük yaptırılmaktadır. Ne yazık ki bu durum tarihe, karşı cepheden bakanlar tarafından kullanılmakta, dublör aktörün yerine geçirilmekte, bu arada senaryonun değiştirilmesi de ihmal edilmemektedir.

8. KAVRAM İTHALATI • Tarihin analizinde bir başka önemli nokta bizatihi kullanılan kavramlarda ortaya çıkmaktadır. Başka kültürlere ve millî tarihlere ilişkin kavramların kendi tarihimiz için kullanılması esnasında hakikatler ithal kavramların mana çerçevesinin içerisinde kaybolup gitmektedir. Türk tarihinin özgünlüğünü keşfetmekte yaşanan güçlük ya da keşfedilmiş özgün olguyu ifade edebilecek kavramı bulamama, kolayı tercih etmeye sevketmekte ve Avrupa tarihinin şablonuna Türk tarihi oturtulmaktadır. Burada kavramların bizatihi kendisinin bir hüküm olduğu da pek dikkate alınmamakta ve çok önemli bir ilmî hassasiyet kenara atılmaktadır.

9. KOLONİZATÖR TÜRK DERVİŞİ • Mesela, Ömer Lütfü Barkan'ın fetih hareketinde Türk dervişlerinin ifa etmiş oldukları role dikkat çekmesi önemlidir. Ancak, bunun kavramlaştırılmasında büyük bir hatanın yapıldığına da dikkat çekmek gerekmektedir. Sözkonusu dervişler için kullanılan kavram "kolonizatör"dür.

10. KOLONİZATÖR TÜRK DERVİŞİ • Ancak bu kavram, istilacıların belirli bir bölgeyi sömürmek üzere geçici olarak "kolonileştirilmesi" için kullanılmaktadır. Halbuki Türk fetih hareketinin zihniyeti, manası ve tarzı çok farklıdır. Evvela "ebed müddet" devlet anlayışı çerçevesinde, ele geçirilmek istenen yere geçici olarak değil, sonsuza kadar elde kalması amacıyla fetih düzenlenmektedir. Bu sebepten dolayı ele geçirilme esnasında yerli halk ile savaşa girişilmemekte, onların Devletin tebaası olacağı düşüncesiyle, manevi bağlarla Devlete bağlanmalarına çalışılmaktadır. Alınan yer, evvela vatanlaştırılmaya çalışılmakta, böylece adalet ilkesi çerçevesinde hareket edilmektedir. O halde böyle bir kavram, hakikati anlatmakta yetersiz kalmakta, hatta yanlış idrak edilmesini ortaya çıkarmaktadır. İşte bu sebeple, hakikatlerin manasına uygun bir şekilde kavramlaştırılması son derece önemlidir.

11. DOĞU DESPOTİZMİ • Ancak bazı kavramların kullanılışında bazı kasıtlar aramak ve bulmak mümkündür. Meselâ, "doğu despotizmi" kavramı bunlardan biridir. Kavramı ilk defa kullananlardan biri Montesquieu'dur. Ancak kavram, bazı Türk tarihçiler tarafından da kabul edilmiş ve analizlerin merkezine yerleştirilmiştir. Bunlardan bir olan Niyazi Berkes, Osmanlı devlet rejimini "Halife Padişahlığı" olarak ilân ederken, sebeplerden birisi olarak da Osmanlı'nın siyasette doğu despotizmine dayandığını ileri sürmektedir. En garip olanı odur ki, bu düşüncesine delil olarak da Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig adlı eserini göstermektedir.[1] • [1] BERKES, Niyazi: Türkiye'de Çağdaşlaşma, İst., 1978, Sh.25-26.

12. Ancak, Berkes ya bu eseri okumamıştır, ya da okuduysa da anlamamıştır. Çünkü eser, kanun,adalet, akıl ve bilgi kavramlarının üzerine bina edilmiştir. Eserde bey ve kul ayrımının olmadığı defalarca tekrar edilmektedir.

13. HAKİKAT • Esasında, doğu despotizmi kavramını öne sürenlerin zihniyetini açıklığa kavuşturması bakımından Cemil Meriç'in ifadeleri oldukça dikkate değerdir: • "Montesquieu, Doğu despotizminden söz eder. Düşünmez ki despotizmin âlâsı, perestişkârı olduğu İngiltere'de ve tebaası bulunduğu Fransa'dadır... • Ne gariptir ki bu hayalperest ve hayâsız yazarın (Türkler eşek olarak Yahudileri cehenneme taşıyacaklardır demektedir) Doğu'ya izafe ettiği despotizm bir çok Batılı yazarlar tarafından münakaşasız benimsenir... bizim köksüz ve ufuksuz aydınlarımız da tarihimizi karalamak için Montesquieu'nün coğrafî kaderciliğine sığınırlar."[1] • [1] MERİÇ, Cemil: Bu Ülke, İst., 1992, sh.193.

14. RUHANİ FEODALİZM • Benzeri hatayı İlber Ortaylı'nın "ruhanî feodalizm" kavramında görmemiz mümkündür. O’na göre vakıf ve zaviye köylerinde bulunan tarikat liderleri, âdeta ruhani feodaller olarak, maddi ve manevi bir hegemonya ile kontrolcü fonksiyonlarını yerine getirmektedirler. ORTAYLI, İlber: Türkiye İdare Tarihi, Ank., 1979, sh.117

15. HAKİKAT • Ancak, tekke ve zaviyelerin fonksiyon ve statülerine baktığımızda bu görüşe katılmanın mümkün olmadığını görürüz. Nitekim, bugün dernekler, kulüpler, vakıflar, huzûr evleri ve bazı resmî kurum ve kuruluşlarca giderilmeye çalışılan ihtiyaçlar, o devirlerde, tekkeler ve vakıflar kanalı ile yürütülmüştür. Dolayısıyla, tekkeler, tarikatların kendilerine ait âyin, zikir ve ibâdetlerini ifa ettikleri yerler olmalarına karşılık, okul, tedâvî ve yardımlaşma müesseseleri, yolcular ve mensûbları için misâfir-hâne, bazan bir spor klübü gibi vazifeleri de görmüşlerdir. Görmüş oldukları bu vazifeleri ve fonksiyonları mukabilinde ihtiyaçları olan geliri temin için, vergiden muaf tutulmaları ve bazı vergilerin kendilerine bağlanması gayet tabiidir. Ancak Barkan’ın da belirttiği gibi boş ve tenha yerleri ihyâ etmiş olan dervişlerin bile bir çok vergilerden muaf tutulmadığı, öşür verdikleri ve örfi rüsum için de mîriye maktu birşeyler ödedikleri görülmektedir. Sıkı bir devlet kontrolü de bu derviş isimli çiftçilerin bilâhare yaptıkları gibi önemli bir kısım devlet gelirini ellerine geçiren bir mütegallibe ve istismarcı sınıf haline gelmesine mâni olmağa çalışmaktadır. O halde Osmanlı Devleti’nde ruhani feodalizmden bahsetmek yanlış olacağı gibi; değil feodalizm, feodal sömürüden dahi söz etmek mümkün değildir.

16. ORYANTALİZM • Önemli hatalardan biri de Osmanlı'yı üçüncü Roma İmparatorluğu olarak ilân eden düşüncenin kaynaklarında yatmaktadır. Bu kaynak belli başlı iki temel üzerine bina edilmiş olabilir. Evvela, oryantalize edilmiş bir bakış açısından söz edebiliriz ki, bu bazı düşünürler için ağır bir nitelendirme olabilir. İkinci olarak da sosyolojik malumattaki eksikliklerden söz etmek mümkündür. • Oryantalize edilmiş bakış açılarının temsilcilerini görmek mümkün olmakla birlikte, meselenin kaynağı daha çok sosyolojik malumat eksikliği olarak ifade ettiğimiz yetersizlikte yatmaktadır. Öyle ki kültür intikali, etkileşimi ve değişimi ile ilgili en azında teorik çerçeve bile, Osmanlı'yı üçüncü Roma olarak nitelendirmenin yanlışlığını ortaya koymaktadır. Çünkü kültür bir milletten diğerine olduğu gibi topyekûn intikal etmez. Kültür, ancak aynı milletin mensuplarına miras kalabilir ki bu bile belirli bir değişimi kendi içerisinde taşımaktadır.

17. Bir başka nokta olarak, galip olan kültürlerin, mağlup olana yaklaşımlarının küçümseyici olduğunu söyleyebiliriz. Dolayısıyla diğeri mahkûm kültür durumundadır ve alıcı olan kültür o dur. Yine bir diğer önemli nokta da kültürel alış-verişlerdeki "anlama" faktörüdür. Bu faktördür ki kültürleri taklitçi olmaktan uzak tutar. Bu bahsi uzatmak mümkündür. Ancak kısaca ifade etmek gerekir ki tarihi olayları arka arkaya dizip, canımızın istediği gibi yorumlayamayız. Disiplinler arası alış-veriş, meselenin anlaşılması için elzemdir.

18. GEÇMİŞİ BUGÜNDEN YARGILAMAK • Tarihin yorumlanmasında önemli hatalardan biri, bugünün şartlarından hareket etmek suretiyle, geçmişi değerlendirmeye çalışmaktan ileri gelmektedir. Halbuki yorumlama ancak dönemin özellikleri gözönünde bulundurularak yapılabilir. Bir karşılaştırma yapmak gerekirse, yine bu aynı dönemin farklı mekânları ile yapıldığı takdirde tutarlı olabilir. Aksi halde günümüz ölçüleriyle geçmişi değerlendirdiğimizde karalayıcı, suçlayıcı bir üslup oldukça kolay kullanılabilir.

19. SAPIKLIK • Tarihin sapıkça diyebileceğimiz değerlendirmelerinin kökeninde ise kendi hayat tarzlarını ve sapıkça ilişkilerini arama ya da yansıtma çabası vardır. Bu tür değerlendirmelerin olduğu kitapların bazı çevrelerce fazlaca alaka ile takip edilmesi ya da okunmasının temelinde ise kendi dünyalarını tarihte görebilmenin heyecanı yatmaktadır. Böylece kendi gayri meşruluklarını meşru hale getirme çabası gözlenmektedir. Öyle ya, koca padişahlar, onların hanımları ve anneleri bile kendileri gibidir! O halde hayatlarında utanılacak bir yön bulunmamaktadır.

20. NETİCE • Netice itibariyle, Türk tarihinin yorumlanmasında gözlenen birbirinden çok farklı bazen de taban tabana zıt fikirlerin temelinde yatan sebep daha ilk adımda ortaya çıkmaktadır. Son derece metotsuz ve gelişigüzel yapılan değerlendirmelerin temelinde yatan bu sebepleri gözönünde bulundurduğumuzda, söz konusu yorumlar bizi hayrete garketmeyecektir. Hata ise ancak kaynaktan başlamak üzere düzeltilebilir.

21. BİTTİ Doç. Dr. Taner TATAR

22. BİR SONRAKİ DERSE KADAR HOŞÇAKALIN