Co będziemy robić w niebie, czyli eschatologia - traktat o rzeczywistości ostatecznej

1. Co będziemy robić w niebie, czyli eschatologia - traktat o rzeczywistości ostatecznej Dúllek Bolesław

2. Druga Księga Machabejska 12, 38-45 Ofiara za zmarłych Potem Juda zebrał wojsko i powiódł do miasta Adullam. Ponieważ zaś wypadł siódmy dzień, zgodnie ze zwyczajem oczyścili się i tam spędzili szabat. Następnego dnia w tym czasie, w którym należało już to wykonać, żołnierze Judy przyszli zabrać ciała tych, którzy polegli, i pochować razem z krewnymi w rodzinnych grobach. Pod chitonem jednak u każdego ze zmarłych znaleźli przedmioty poświęcone bóstwom, zabrane z Jamnii, chociaż Prawo tego Żydom zakazuje. Dla wszystkich więc stało się jasne, że to oni i z tej właśnie przyczyny zginęli. Wszyscy zaś wychwalali Pana, sprawiedliwego Sędziego, który rzeczy ukryte czyni jawnymi, a potem oddali się modlitwie i błagali, aby popełniony grzech został całkowicie wymazany. Mężny Juda upomniał lud, aby strzegli samych siebie i byli bez grzechu mając przed oczyma to, co się stało na skutek grzechu tych, który zginęli. Uczyniwszy zaś składkę pomiędzy ludźmi, posłał do Jerozolimy około dwu tysięcy srebrnych drachm, aby złożono ofiarę za grzech. Bardzo pięknie i szlachetnie uczynił, myślał bowiem o zmartwychwstaniu. Gdyby bowiem nie był przekonany, że ci zabici zmartwychwstaną, to modlitwa za zmarłych byłaby czymś zbędnym i niedorzecznym, lecz jeśli uważał, że dla tych, którzy pobożnie zasnęli, jest przygotowana najwspanialsza nagroda - była to myśl święta i pobożna. Dlatego właśnie sprawił, że złożono ofiarę przebłagalną za zabitych, aby zostali uwolnieni od grzechu. Miejsce na tekst stopki

3. Tytułem wstępu • Sensem przekazu wiary nie jest zaspokajanie ludzkiej ciekawości. Tam, gdzie przekaz ten wykracza poza granice ludzkiego doświadczenia, chodzi o ukazanie człowiekowi drogi. Brama zaświatów uchyla się przed nami tylko w takim stopniu, w jakim służy to naszej orientacji życiowej tutaj na ziemi (Joseph Ratzinger, Echatologia) • Tak mało, jak dzieci w łonie matki wiedzą o swoich narodzinach, tak mało my wiemy o życiu wiecznym (M. Luter) Miejsce na tekst stopki

4. Dygresje Eschatologia – traktat o rzeczywistości ostatecznej

5. Dygresja 1. – czemu eschatologia jest taka ważna Jeżeli zatem głosi się, że Chrystus zmartwychwstał, to dlaczego twierdzą niektórzy spośród was, że nie ma zmartwychwstania? Jeśli nie ma zmartwychwstania, to i Chrystus nie zmartwychwstał. A jeśli Chrystus nie zmartwychwstał, daremne jest nasze nauczanie, próżna jest także wasza wiara. Okazuje się bowiem, żeśmy byli fałszywymi świadkami Boga, skoro umarli nie zmartwychwstają, przeciwko Bogu świadczyliśmy, że z martwych wskrzesił Chrystusa. Skoro umarli nie zmartwychwstają, to i Chrystus nie zmartwychwstał. A jeżeli Chrystus nie zmartwychwstał, daremna jest wasza wiara i aż dotąd pozostajecie w swoich grzechach. Tak więc i ci, co pomarli w Chrystusie, poszli na zatracenie. Jeżeli tylko w tym życiu w Chrystusie nadzieję pokładamy, jesteśmy bardziej od wszystkich ludzi godni politowania. (1Kor 12-19) Miejsce na tekst stopki

6. Dygresja 2. – inklinacje liturgiczne • Chrystus umarł, Chrystus zmartwychwstał, CHRYSTUS POWRÓCI • Głosimy śmierć Twoją, Panie Jezu, wyznajemy Twoje zmartwychwstanie, i OCZEKUJEMY TWEGO PRZYJŚCIA W CHWALE. • Ile razy ten chleb spożywamy, i pijemy z tego kielicha głosimy śmierć Twoją, Panie, OCZEKUJĄC TWEGO PRZYJŚCIA W CHWALE. • Wierzę w jednego Boga … I oczekuję WSKRZESZENIA UMARŁYCH. I ŻYCIA WIECZNEGO W PRZYSZŁYM ŚWIECIE. • Wierzę w Boga Ojca … CIAŁA ZMARTWYCHWSTANIE I ŻYWOT WIECZNY. Miejsce na tekst stopki

7. Dygresja 3. – kwestia „czasu” i „wieczności” • Po powtórnym przyjściu Chrystusa na ziemię czas (w naszym rozumieniu) przestanie istnieć • Czas nie istniał przed stworzeniem świata i nie będzie istnieć po jego odnowieniu; Bóg tworząc świat stworzył także czas • Dlatego pytania typu: „Co robił Bóg nim stworzył świat?” oraz „Czy w niebie nie będziemy się nudzić?” są bezzasadne • Wieczność oznacza okres nie mający początku i końca • Odpoczynek nie jest „wieczny” gdyż ma początek; ale nie ma końca • Tylko Bóg jest wieczny, gdyż tylko On nie ma początku (i końca) Miejsce na tekst stopki

8. Istotne zagadnienia wprowadzające Eschatologia – traktat o rzeczywistości ostatecznej

9. Tanatologia – nauka o śmierci • Nieprzerwanie i w niezmiennym tempie śmierć każdego dnia przybliża się do nas. Boimy się śmierci. Śmierć jest tak stara jak człowiek. (Zbigniew Danielewicz) • Prawdopodobnie nigdy nie widywało się tylu martwych ludzi, co od momentu pojawienia się fotografii, filmu a zwłaszcza telewizji (Martin L. West, Człowiek, przeznaczenie i śmierć w tradycji indoeuropejskiej) • Człowiek biblijny jest „cały z jednej bryły” (José-MariaGonzález-Ruiz) • To nie umarli chwalą Pana, nikt z tych, którzy zstępują do Szeolu(Ps 115, 17) • Przez jednego człowieka grzech wszedł na świat, a przez grzech śmierć (Rz 5, 12) • W śmierci umiera cały człowiek, radykalnie i całkowicie (Karl Barth) • Kto umiera ten wkracza w teraźniejszość ostateczną, również teraźniejszość dnia sądu i zmartwychwstania. (GisbertGreshake, Naewartung – Auferstehung – Unsterblichkeit. Untersuchungenzurchristlischen Eschatologie) • Memento mori. Dansemacabre. Ars moriendi. Mors porta vitae. Miejsce na tekst stopki

10. Nieśmiertelność duszy • Poświęcono piętnasty rozdział Pierwszego Listu Pawła do Koryntian na rzecz Fedona Platona (Oscar Cullmann, Immortality of the Soul orResurrection of theDead) • Kościół przyjmuje istnienie i życie, po śmierci, elementu duchowego, obdarzonego świadomością i wolą w taki sposób, że "ja ludzkie" istnieje nadal, chociaż w tym czasie brakuje dopełnienia jego ciała. Na oznaczenie tego elementu Kościół posługuje się pojęciem "duszy", którego używa Pismo Święte i Tradycja. Chociaż pojęcie to ma w Biblii różne znaczenia, Kościół stwierdza jednak, że nie ma poważnej racji, by je odrzucić, a co więcej, uważa, że jest bezwzględnie konieczny jakiś aparat pojęciowy dla podtrzymywania wiary chrześcijan (Kongregacja Nauki Wiary, List do biskupów o niektórych zagadnieniach dotyczących eschatologii) • Dusza ludzka nie jest ze swej natury nieśmiertelna, ale może nie umrzeć dzięki Chrystusowi (Tacjan, Przemowa do Greków) • Wiadomo przecież, że dusza z samej swojej natury złączona jest z ciałem (materią), oddzielona zostaje od niego tylko wbrew swojej naturze przypadłościowo. Dlatego dusza, oddzielona od ciała, jak długo żyje, pozbawiona go, jest niedoskonała (św. Tomasz, Summa contra gentiles) Miejsce na tekst stopki

11. Zmartwychwstanie • Jeśli zrezygnujemy z wiary w zmartwychwstanie umarłych, to cała doktryna upada (św. Augustyn) • Bo jeśli nie ma zmartwychwstania wali się cały gmach wiary (Kongregacja Nauki Wiary, List do biskupów o niektórych zagadnieniach dotyczących eschatologii) • Celem człowieka nie jest szczęście duszy oddzielonej od ciała, lecz życie istoty złożonej z obydwu składników (Atenagoras z Aten, O zmartwychwstaniu umarłych) • Preczże z myślą taką, żeby wszechmocność Stwórcy nie była zdolna, gwoli wskrzeszenia ciał i ożywienia ich, zgromadzić wszystkie cząstki ciała, bądź strawione poprzez zwierzęta lub ogień, bądź rozsypane w proch i popiół, bądź roztopione w wilgoci lub ulotnione w powietrzu (św. Augustyn, Państwo Boże) • Nadzieja nasza nie jest więc „nadzieją robaków”, a dusza nasza nie pożąda „zgniłego ciała” (Orygenes, Przeciw Celsusowi) • Koniecznie musi nastąpić zmartwychwstanie ludzi, którzy zmarli i ulegli zupełnemu rozkładowi, i na nowo muszą zaistnieć ci sami ludzie, a niemożliwe jest, żeby na nowo powstali ci sami ludzie, jeśli te same ciała nie zostaną obdarzone tymi samymi duszami (Atenagoras z Aten, O zmartwychwstaniu umarłych) • W dniu ostatecznym zostaniemy wskrzeszeni w tym ciele, w którym teraz żyjemy (Damazy, Wyznanie wiary) Miejsce na tekst stopki

12. Dwa modele eschatologiczne Eschatologia – traktat o rzeczywistości ostatecznej

13. Model wertykalny Miejsce na tekst stopki

14. Model horyzontalny Miejsce na tekst stopki

15. Sądy Eschatologia – traktat o rzeczywistości ostatecznej

16. Sąd szczegółowy • Każdy człowiek w swojej nieśmiertelnej duszy otrzymuje zaraz po śmierci wieczną zapłatę na sądzie szczegółowym, który polega na odniesieniu jego życia do Chrystusa i albo dokonuje się przez oczyszczenie, albo otwiera bezpośrednio wejście do szczęścia nieba , albo stanowi bezpośrednio potępienie na wieki Jego wyrok jest nieodwołalny (KKK 1022) • Pod wieczór naszego życia będziemy sądzeni z miłości (Jan od Krzyża, Sentencje) Miejsce na tekst stopki

17. Sąd ostateczny • Ten, który przybył w łagodności, wróci z wielką grozą. Sprawiedliwi miłują ten powrót Jego sądu, bo otrzymają Królestwo, a niesprawiedliwi lękają się, bo zostaną strąceni w ogień wieczny (Św. Augustyn, Komentarz do Credo) • Na końcu wieków Chrystus przyjdzie sądzić żywych i umarłych i odda każdemu według uczynków jego, zarówno odrzuconym jak i wybranym (Sobór Laterański IV) • Sąd Ostateczny nastąpi podczas chwalebnego powrotu Chrystusa. Jedynie Ojciec zna dzień i godzinę sądu. Tylko On decyduje o jego nadejściu. (KKK 1040) • Prawda o Sądzie Ostatecznym wzywa do nawrócenia. […] Pobudza świętą bojaźń Bożą (KKK 1041) Miejsce na tekst stopki

18. Rzeczy ostateczne Eschatologia – traktat o rzeczywistości ostatecznej

19. Niebo • Niewypowiedziana radość (Dante Alighieri, Boska komedia) • Deus sempermaior • Nie zdumiewaj się tym, gdyż następne niebo jest bardziej świetliste i nieporównywalne (Apokryf Testament Lewiego) • Ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało, ani serce człowieka nie zdołało pojąć, jak wielkie rzeczy przygotował Bóg tym, którzy Go miłują (1 Kor 2,9) • Królestwo Boże • Gliniane naczynia różnych rozmarów • Albowiem w owym czasie ci, którzy będącemu u Boga Słowu dotrą do Boga, będą mieć jedno zadanie – oglądać Boga; a to w tym celu, aby wszyscy przekształceni przez poznanie Ojca, stali się w pewien sposób doskonałym synem Bożym i znali Boga, tak jak teraz tylko Syn zna Ojca […] wszyscy poznają Go wówczas, gdy staną się jednością, tak jak jednością jest teraz Syn i Ojciec (św. Augustyn, In Iohannem) • Jest to miejsce żyjących, w których nie ma nocy, ani snu – naśladowcy śmierci; nie ma w nim żadnej żywności ani napojów podtrzymujących naszą słabość; nie ma w nim chorób, cierpienia, lekarstw, sądów ani rynków, nie ma żadnego rzemiosła ani pieniędzy – źródła wszelkiego zła, przyczyny wojny, korzenia nienawiści. Nie, to jest miejsce tych, którzy żyją, nie tych, co umierają przez grzech – miejsce żyjących prawdziwym życiem, którym jest Jezus Chrystus (św. Bazyli Wielki, Homilia o Ps 114) • Będziemy kontemplować, jak gdyby z odkrytą twarzą i nieskrępowanym umysłem piękno Boskiej natury naszego Boga i Ojca (św. Augustyn, In Iohannem) • On będzie kresem naszych pragnień, On, którego bez końca będziemy oglądali, bez przesytu miłowali, bez utrudzenia wychwalali (Św. Augustyn, Państwo Boże) • Kiedyś baliśmy się piekła, dziś zaś… nieba, z uwagi na jego nudę (Carol Zaleski, TheBook of Heaven) Miejsce na tekst stopki

20. Piekło • Szeol, hades, gehenna (dolina Hinnon) • Kto sieje w ciele swoim, jako plon ciała zbierze zagładę; kto sieje w duchu, jako plon ducha zbierze życie wieczne (Ga 6,8) • Dusze umierających w uczynkowym grzechu śmiertelnym zaraz po śmierci zstępują do piekła, gdzie doznają kar piekielnych (Benedykt XII, Benedictus Deus) • Nauczanie Kościoła stwierdza istnienie piekła i jego wieczność. Dusze tych, którzy umierają w stanie grzechu śmiertelnego, bezpośrednio po śmierci idą do piekła, gdzie cierpią męki, "ogień wieczny" . Zasadnicza kara piekła polega na wiecznym oddzieleniu od Boga; wyłącznie w Bogu człowiek może mieć życie i szczęście, dla których został stworzony i których pragnie. (KKK 1035) • Wśród wszystkich tajemnic Bożych, w które powinniśmy wierzyć, nie ma na pewno ani jednej, która by z naszego ludzkiego punktu widzenia budziła większy sprzeciw niż tajemnica potępienia. Przykazałeś mi Boże wierzyć w piekło. […] Lecz zabroniłeś mi mniemać, jakoby choć jeden człowiek został na pewno potępiony. (Teilhard de Chardin) • Nie przyszedłem bowiem po to, aby świat sądzić, ale by świat zbawić (J 12,47) • Nadzieja na puste piekło Miejsce na tekst stopki

21. Czyściec • Gdyby bowiem nie był przekonany, że ci zabici zmartwychwstaną, to modlitwa za zmarłych byłaby czymś zbędnym i niedorzecznym (2Mch 12, 44) • Doczesne kary jedni ludzie ponoszą tylko w tym życiu, inni po śmierci, a jeszcze inni i teraz, i po śmierci, ale tylko do czasu, gdy nastąpi ów surowy sąd ostateczny. Nie wszyscy bowiem, co ponoszą po śmierci kary doczesne, idą na wieczne karanie, które nastanie po sądzie: wielu będzie mieć w przyszłym życiu odpuszczone to, co w tym życiu odpuszczone nie jest (Św. Augustyn, Państwo Boże) • W życiu przyszłym, z racji stanu, w jakim dusze trwają, oczyszczające cierpienie przewyższy największe cierpienia życia doczesnego (św. Bonawentura) • Dusze w czyśćcu łączą w jedno wielką radość z wielkim cierpieniem. Jedno nie umniejsza drugiego. Żaden pokój nie może być porównany z tym, jakim cieszą się dusze w czyśćcu, chyba że pokój świętych w niebie. Z drugiej strony dusze w czyśćcu znoszą takie cierpienia, jakich żaden język wysłowić nie zdoła i żaden umysł pojąć (św. Katarzyna Genueńska, Traktat o czyśćcu) • O miejscu, trwaniu i formie życia w czyśćcu nie mamy żadnego bezpośredniego objawienia; pewnym jest tylko, że przebywający w nim nie znajdują się jeszcze w wymiarze wieczności, choć nie żyją w sposób mierzony upływem czasu, jednak w jakimś miejscu niedającym się konkretnie określić (Michael Schmaus, Bóg udoskonalający w Chrystusie) • Kosmiczny obóz koncentracyjny (Yves Congar) Miejsce na tekst stopki

22. Inne zagadnienia Eschatologia – traktat o rzeczywistości ostatecznej

23. „I zstąpił do piekieł” • Chrystus bowiem również raz umarł za grzechy, sprawiedliwy za niesprawiedliwych, aby was do Boga przyprowadzić; zabity wprawdzie na ciele, ale powołany do życia Duchem. W Nim poszedł ogłosić zbawienie nawet duchom9 zamkniętym w więzieniu (1P 3, 18-19) • Jezus przyniósł wyzwolenie wszystkim sprawiedliwym (Z. Danielewicz) • Zstąpienie Chrystusa do piekieł jest dopełnieniem kenozy (Yves Congar) • Przyjąwszy na siebie los grzesznika i grzechy całego świata, Jezus dopełnił miary solidarności losu z nami (Hans Urs von Balthasar) • W tym artykule znajdujemy pełnię znaczenia słów konania i opuszczenia Jezusa na krzyżu. Stajemy tu nad przepaścią ludzkiego istnienia i samym jego dnem. Przez zstąpienie do piekieł Chrystus wkracza w obszar bezdennego opuszczenia i samotności człowieka, jakie stają się jego udziałem w śmierci. Teraz każdy umierający spotyka Go w śmierci i wraz z nim swoją szansę zbawienia (Joseph Ratzinger) Miejsce na tekst stopki

24. Stan przejściowy między sądem szczegółowym a ostatecznym • Wskrzesił nas Bóg przed dniem ogólnego zmartwychwstania, abyście niezachwianie wierzyli, że jest zmartwychwstanie ciał. Prawdziwie bowiem zmartwychwstaliśmy i żyjemy, a jak dziecię jest w żywocie matki, nie czując niczego z zewnątrz, a żyje, tak byliśmy przy życiu, leżąc tu, śpiąc i nic nie czując (Legenda o siedmiu śpiących z Efezu, IV wiek) • Dusza po śmierci natychmiast zaczyna odpoczywać i doświadczać błogosławieństw, które na nią czekają (św. Bazyli Wielki) • Co czeka nas wszystkich w dzień sądu, spełnia się na jednostkach w dniu ich śmierci (św. Hieronim) • Święci nie są wcale zatrzymani w podziemiach (św. Hieronim) • Zmarli dostępują błogosławionej obecności Jego Boskości zaraz po śmierci (św. Hieronim) • Brak zobowiązujących wypowiedzi Urzędu Nauczycielskiego Kościoła Miejsce na tekst stopki

25. Nadzieja zbawienia dla dzieci bez chrztu • Bóg pragnie, by wszyscy ludzie zostali zbawieni (1 Tm 2,4) • Jeśli się ktoś nie narodzi z wody i Ducha, nie może wejść do królestwa Bożego (J 3,5) • Dzieci umarłe bez chrztu zasługują na piekło, ale cierpią karę najmniejszą ze wszystkich (Św. Augustyn) • Dusze zaś umierających w uczynkowym grzechu śmiertelnym lub tylko w pierworodnym, wkrótce zstępują do piekła, gdzie jednak podlegają nierównym karom (Sobór Florencki) • Dzieci nieochrzczone wędrują do otchłani, gdzie nie mogą radować się z bliskości Boga, ale też nie cierpią, ponieważ naznaczone grzechem pierworodnym nie zasługują ani na niebo, ani na czyściec, ani na piekło (Pius X, Katechizm) • Podstawowa norma antropologii biblijnej – wyższość natury odkupionej przez Chrystusa nad naturą związaną z Adamem (Rada Naukowa Konferencji Episkopatu Polski, Opinia teologiczna o losie dzieci zmarłych bez Chrztu, n.5.) • Bóg związał zbawienie z sakramentem Chrztu, ale sam nie jest związany swoimi sakramentami (KKK 1257) • Istnieją poważne teologiczne i liturgiczne powody dla nadziei, że dzieci, które umierają bez chrztu, mogą być zbawione i radować się wieczną szczęśliwością (Kongregacja Nauki i wiary, Nadzieja zbawienia dla dzieci, które zmarły bez chrztu, n. 102.) • Tak też nie jest wolą Ojca waszego, który jest w niebie, żeby zginęło jedno z tych małych (Mt 18, 14) • Duch Święty wszystkim daje możliwość uczestniczenia w misterium paschalnym w tylko Bogu znany sposób (Sobór Watykański II, Gaudium et spes) • W kluczowych momentach historii doktryny być może opatrznościowo, Magisterium opowiadało się za tym, by nie definiować, że dzieci te pozbawione są błogosławionej wizji, ale pozostawiało problem otwarty (Kongregacja Nauki i wiary, Nadzieja zbawienia dla dzieci, które zmarły bez chrztu, n. 70.) • Chrzest pragnienia przynosi owoce chrztu, nie będąc sakramentem (KKK 1258) Miejsce na tekst stopki

26. Zbawienie poza Kościołem • Extra Ecclesianullasalus (św. Cyprian) • Bóg związał zbawienie z sakramentem chrztu, ale sam nie jest związany swoimi sakramentami (KKK1257) • Kościół katolicki nic nie odrzuca z tego, co w religiach owych prawdziwe jest i święte. Ze szczerym szacunkiem odnosi się do owych sposobów działania i życia, do owych nakazów i doktryn, które chociaż w wielu wypadkach różnią się od zasad przez niego wyznawanych i głoszonych, nierzadko jednak odbijają promień owej Prawdy, która oświeca wszystkich ludzi. (Sobór Watykański II, Nostraaetate) • Bóg pragnie, by wszyscy ludzie zostali zbawieni (1 Tm 2,4) • Duch Święty wszystkim daje możliwość uczestniczenia w misterium paschalnym w tylko Bogu znany sposób (Sobór Watykański II, Gaudium et spes) • Chrzest pragnienia przynosi owoce chrztu, nie będąc sakramentem (KKK 1258 Miejsce na tekst stopki

27. Nowe niebo i nowa ziemia • I ujrzałem niebo nowe i ziemię nową, bo pierwsze niebo i pierwsza ziemia przeminęły, i morza już nie ma. I Miasto Święte - Jeruzalem Nowe ujrzałem zstępujące z nieba od Boga, przystrojone jak oblubienica zdobna w klejnoty dla swego męża. I usłyszałem donośny głos mówiący od tronu: «Oto przybytek Boga z ludźmi: i zamieszka wraz z nimi, i będą oni Jego ludem, a On będzie „Bogiem z nimi". I otrze z ich oczu wszelką łzę, a śmierci już odtąd nie będzie. Ani żałoby, ni krzyku, ni trudu już [odtąd] nie będzie, bo pierwsze rzeczy przeminęły». I rzekł Zasiadający na tronie: «Oto czynię wszystko nowe». (Ap 21, 1-5a) • Nie nastąpi to poprzez uprzedni zniszczenie świata, ale jego cudowne przekształcenie (H. Langkammer) • Nie znamy czasu końca ziemi i ludzkości ani też sposobu przemiany wszechświata (Sobór Watykański II, Gaudium et spes) Miejsce na tekst stopki

28. Dygresja 4. – Negatywne ujęcie dogmatyki… anathema sit! • Jeśli ktoś twierdzi lub sądzi, że dusze ludzkie istniały uprzednio jako duchy i święte moce, ale że sprzykrzywszy sobie oglądanie Boga zwróciły się ku złemu i przez to oziębły w miłości ku Bogu, w następstwie czego otrzymały nazwę dusz i za karę zostały rzucone w ciała … (Synod Konstantynopolski, kan. 1) • Jeśli ktoś twierdzi lub sądzi, że kara szatanów i złych ludzi jest tymczasowa i że kiedyś nastąpi jej koniec, czyli, że nastąpi apokatastaza dla diabłów i bezbożnych ludzi … (Synod Konstantynopolski, kan. 9.) • Jeśli ktoś twierdzi, że po otrzymaniu łaski usprawiedliwienia każdemu grzesznikowi pokutującemu tak jak wina odpuszczona i zgładzona kara wieczna, iż nie zostaje żadna kara doczesna do odpokutowania czy na tym świecie, czy w przyszłym - w czyśćcu - przed wejściem do królestwa niebieskiego … (Sobór Trydencki, Sesja VI, kan. 30) Miejsce na tekst stopki

29. Dodatki Eschatologia – traktat o rzeczywistości ostatecznej

30. Lektury uzupełniające • Kongregacja Nauki Wiary – List do biskupów o niektórych zagadnieniach dotyczących eschatologii RetentioresEpiscoporumSynodi • KKK – n. 988-1065. • Sobór Watykański II – Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, p. 48-51 (Rozdział VII – Eschatologiczny charakter Kościoła pielgrzymującego i jego jedność z Kościołem w niebie) • Międzynarodowa Komisja Teologiczna, Nadzieja zbawienia dla dzieci, które umierają bez chrztu • Benedykt XII – Benedictus Deus z 1336 • Apokalipsa świętego Jana • Zbigniew Danielewicz – Traktat o rzeczywistości ostatecznej [w.:] Dogmatyka, Tom 6 • Dante Alighieri – La Divina Commedia Miejsce na tekst stopki

31. Lektury z „zadania domowego” • List Apostolski Jana Pawła II Dies Domini – O Świętowaniu Niedzieli • Posynodalna adhortacja apostolska Jana Pawła II Christifideles Laici - O powołaniu i misji świeckich w Kościele i w świecie • Dekret Soboru Watykańskiego II Apostolicam Actuositatem - O apostolstwie świeckich Miejsce na tekst stopki

32. Księga Daniela 12, 1-3 Zmartwychwstanie w czasach ostatecznych W owych czasach wystąpi Michał, wielki książę, który jest opiekunem dzieci twojego narodu. Wtedy nastąpi okres ucisku, jakiego nie było, odkąd narody powstały, aż do chwili obecnej. W tym czasie naród twój dostąpi zbawienia: ci wszyscy, którzy zapisani są w księdze. Wielu zaś, co posnęli w prochu ziemi, zbudzi się: jedni do wiecznego życia, drudzy ku hańbie, ku wiecznej odrazie. Mądrzy będą świecić jak blask sklepienia, a ci, którzy nauczyli wielu sprawiedliwości, jak gwiazdy przez wieki i na zawsze. Miejsce na tekst stopki