Disaster

1. بسم الله الرحمن الرحيم Disaster

2. تعريف واژه ها و طبقه بندى ها بلا (disaster) اين واژه از كلمه لاتين (astrum) به معني ستاره مشتق معني لغوي = بي‌ستاره يا بي‌اقبال است ولي معني عام آن مصيبت بزرگ يا فاجعه توافق عمومي روي تعريف علمي اين واژه وجود ندارد: در واقع بيش از 40 تعريف مختلف از اين واژه وجود دارد. بلا يك پديده پيچيده و چند وجهي است. يك حادثه ممكن است از ابعاد مختلفي بلا تلقي شود مثلا" زيست محيطي، اقتصادي، مادي، رواني يا اجتماعي ولي ممكن است شامل كليه اين ابعاد نشود. غالبا" تعداد تلفات انساني معياري مهم براي تعريف يك بلا است.

3. طبق تعريف سازمان جهاني بهداشت (1992) : "يك بلا عبارت از درهم ريختگي شديد زيست محيطي و رواني اجتماعي است، كه بسيار فراتر ازظرفيت انطباقي جامعه مبتلا است."

4. طبقه بندي(taxonomy): راههاي مختلفي براي طبقه‌بندي بلايا وجود دارد ولي از نقطه‌نظر پيش‌گيري و آمادگي، بلايا را به دو گروه بلاياي طبيعي (natural disasters) و بلاياي انسان ساخته (man made disaster) طبقه‌بندي مي‌كنند.

5. بلاياي انسان ساخته : جنگ بزرگترين بلاي انسان ساخته است. ولي بلاياي انسان ساخته متعدد ديگري نيز وجود دارد كه در جدول زير فهرست بندي شده است : سقوط هواپيما Jetliner crashes فرو ريختن مسير عابرين پياده Passenger liner sinkings آزاد شدن مواد شيميايي سمي Toxic chemical release حوادث هسته‌اي Nuclear accident تروريسم يا ايجاد وحشت و ارعاب در مردم Terrorism / ecoterrorism مصيبت‌هاي اجتماعي - اقتصادي Socio economic calamities

6. بلاياي طبيعي مهمترين بلاياي طبيعي زلزله Earthquake آتشفشان Volcanoes گردباد / طوفان Tornados / typhoons امواج سهمگين از دريا به خشكي Tsunami آتش سوزي جنگل ها Forest fires سيل Floods لغزش گل / سقوط بهمن Mud's slide / avalanches گرمازدگي / خشكسالي Heat / drought طاعون / همه گيريها Pest infestation / epidemics

7. گاهي اوقات نمي‌توان مرز مشخصي بين بلاياي انسان ساخته و طبيعي قائل شد، و اين بعلت تاثيرات افزاينده اعمال انساني روي تعادل كلي زيست محيطي و ساير دخالتهاي انساني است. از جمله حتي در زلزله عامل انساني موثر بر عواقب را بصورت ساختن ساختمانهاي ضعيف مي‌توان در نظر گرفت. با جمع‌بندي نظريات بارتون 1969 (Barton) و گرين 1982 (Green) ابعاد زير را در طبقه‌بندي بلايا مي‌توان در نظر گرفت (16) : 1- ميدان عمل حادثه (scope of the impact) از نظر جغرافيايي و تعداد افراد درگير شده. 2- سرعت وقوع حادثه (speed of the onset) ناگهاني، تدريجي،خزنده يا مزمن. 3- طول مدت اثر حادثه (duration of the impact) مثلا" حملات تكراري. 4- آمادگي اجتماعي (social preparedness of the community) . 5- محيطي يا مركزي بودن بلا (Peripheral) در رابطه با يك جامعه جغرافيايي.

8. تعاريف و مفاهيم كلى بلايا در اين قسمت عمدتا"از اصطلاحاتي كه در كتاب مباني مديريت بلاياي برنامه توسعه سازمان ملل و اداره امداد بلاياي سازمان ملل بكار رفته، استفاده شده است. زلزله = Earthquakeارزيابى= Assessmentارزيابى خطر = Hazard Assessmentارزيابى خطر احتمالى = Risk Assessmentآسيب پذيرى = Vulnerabilityآمادگى = Preparednessآمادگى در مقابل بلايا = Disaster Preparednesبلايا = Disastersبلاياى ساخت بشر = Human - made Disastersبلاياى فنى = Technological Disastersتجزيه و تحليل آسيب پذيرى = Vulnerability Analysis

9. تعاريف و مفاهيم كلى بلايا تخفيف = Mitigationتخفيف بلايا = Disaster Mitigationخطر = Hazardخطر احتمالى = Riskخطر ساخت بشر = Human - made Hazardخطر طبيعى = Natural Hazardزيانها / اثرات پيش بينى شده = Expected Losses / Effectsكاهش خطر احتمالى ( درازمدت ) Risk Reduction ( Longterm ) كشيدن نقشه خطر = Hazard Mappingكشيدن نقشه خطر احتمالى = Risk Mappingمديريت بلايا = Disasters Management

10. ارزيابى= Assessment ( بعد از وقوع بلا ،در برخي كاربردها ارزيابي خرابيها و نيازها ) فرآيند تعيين اثرات يك بلا يا يك رويداد در جامعه، احتياجات فوري و اقدامات اضطراري براي نجات و حفظ جان بازماندگان و امكانات تسريع در جبران خسارات و توسعه. ارزيابي يك فرآيند چند قاعده اي است كه در مراحل مختلف كار و در مميزي محل و تخمين و تفسير اطلاعات بدست آمده از منابع مختلف و در مورد زيانهاي مستقيم و غير مستقيم و اثرات كوتاه و دراز مدت بكار مي رود. ارزيابي فقط تعيين نمي كند كه چه اتفاقي افتاده و به چه كمك هايي نياز هست، بلكه هدف كمك و اينكه چگونه مي شود كمك هاي مناسب در اختيار قربانيان گذاشت را هم تعيين مي كند. براي انجام ارزيابي لازم است هم به نيازهاي كوتاه مدت و هم به گرفتاريهاي دراز مدت توجه بشود

11. ارزيابى خطر = Hazard Assessment (تجزيه و تحليل و يا برآورد خطر ) فرآيند برآورد احتمال وقوع يك پديده بالقوه مخرب با شدت معين در زمان مشخص ارزيابي خطر، تجزيه و تحليل سوابق تاريخي رسمي و غير رسمي و تفسير تخصصي نقشه هاي موجود عوارض طبيعي زمين، زمين شناختي، پستي و بلنديهاي سطح زمين، آب شناختي و استفاده از زمين، را در بر مي گيرد

12. ارزيابى خطر احتمالى = Risk Assessment ( در برخي كاربردها، تجزيه و تحليل خطر احتمالي ) فرآيند تعيين ماهيت و ميزان زيانهاي ناشي از بلايا كه قابل پيش بيني در مكانهاي خاص و در طي يك دوره معين باشد. ارزيابي خطر احتمالي شامل تجزيه و تحليل و تلفيق اطلاعات تئوري و تجربي مورد نظر است. اين اطلاعات عبارتند از: احتمال وقوع خطرات شناخته شده با شدت و قدرت معين در هر ناحيه ( كشيدن نقشه خطر )؛ زيانهاي طبيعي و كاركردي كه پيش بيني مي شود به هر عنصر در معرض خطر، در هر محل و در اثر هر يك از خطرات بالقوه مصيبت بار وارد بشود ( تجزيه و تحليل آسيب پذيري و برآورد زيانهاي پيش بيني شده ).

13. آسيب پذيرى = Vulnerability ميزان خسارات و اختلالات احتمالي وارده به جامعه، بناها، خدمات و يا محيط جغرافيائي بر اثر خطرات مصيبت بار و بر اساس ماهيت، ساختار و مجاورت با زمين هاي مخاطره آميز يا نواحي بلاخيز. مقدار خسارت پيش بيني شده براي هر عنصر در معرض خطر يا مجموعه عناصر، بر اثر وقوع خطرات مصيبت بار با شدت معين. آسيب پذيري براي يك نوع ساختار خاص مشخص است و در مقياس بين صفر ( بدون خسارت ) تا يك ( انهدام كامل ) بيان مي شود. در بسياري موارد لازم و كافي است كه با طبقه بندي كمي آسيب پذيري توافق كنيم و آن را ( زياد )، ( متوسط ) و يا ( كم ) بناميم و يا مي توانيم اختلالاتي را كه احتمالا" ايجاد مي شوند، صريحا" بيان كنيم.

14. آمادگي در مقابل بلايا Disaster Preparednes اقداماتي كه آمادگي و توانائي جامعه را در موارد زير تضمين مي كند: ( الف ) پيش بيني و اقدامات پيشگيرانه در مقابل يك تهديد قريب الوقوع ( در صورتيكه هشدار قبلي امكان پذير باشد )، و ( ب ) پاسخ به و مقابله با اثرات بلا با تربيت و انجام دادن به موقع و موثر عمليات نجات، كمك رساني و ساير كمك هاي مناسب بعد از وقوع بلا.

15. آمادگي در مقابل بلايا Disaster Preparednes آمادگي به بهبود و آزمايش مرتب سيستم هاي هشدار دهنده ( كه به سيستم هاي پيش بيني وصل هستند ) احتياج دارد و براي به حداقل رساندن تلفات خسارات بالقوه جاني و مالي لازم است، در طول دوره آماده باش، برنامه هائي براي تخليه محل و يا اقدامات ديگر وجود داشته باشد. آموزش و تربيت مسئولين و گروههائي از مردم كه در معرض خطرند، ايجاد رويه ها و استانداردها، تدارك سازماني و برنامه هاي عملياتي كه بعد از وقوع بلا بايد بكار گرفته شوند، ايمن كردن منابع اشاعه انبار كردن تداركات و كنار گذاشتن سرمايه را هم در بر بگيرد و آموزش گروههاي مداخله همه و همه جزء اين مورد است. آمادگي در مقابل بلايا بايد با قوانين مناسب پشتيباني بشود.

16. بلايا = Disasters وقوع ناگهاني يك فاجعه كه ساختار بنيادي و عملكرد عادي جامعه يا مردم را مختل مي كند. رويداد يا مجموعه رويدادهائي كه ميزان تلفات جاني و يا خسارات مالي وارده به اموال، ساختمانهاي زير بنائي، خدمات بنيادي و يا وسائل امرار معاش بيش از ظرفيت عادي جامعه ايكه در معرض آن بلا قرار گرفته باشد و نشود بدون كمك با آن مقابله كرد. از اصطلاح بلا گاهي اوقات براي توصيف يك وضعيت اسف بار كه در اثر آن الگوي طبيعي زندگي ( و يا اكوسيستم ها ) مختل مي شوند و به مداخله استثنائي و اضطراري براي نجات و حفظ زندگي انسانها و يا محيط زيست نياز هست هم استفاده مي شود، بلايا اغلب بر اساس دلايل وقوع و سرعت اثراتشان دسته بندي مي شوند. ( به بلاياي طبيعي ناگهاني؛ بلاياي با آغاز آرام؛ بلاياي فني؛ و بلاياي ساخت بشر رجوع شود ).

17. بلاياى ساخت بشر = Human - made Disasters بلايا و يا وضعيت هاي اضطراري كه دليل اصلي و مستقيم وقوع آنها اعمال شناخته شده بشر خواه عمدي و خواه سهوي باشد. اين قبيل بلايا، غير از بلاياي فني، شامل وضعيتي است كه جمعيت غير نظامي متحمل تلفات جاني و خسارات مالي به خدمات زير بنائي و وسايل امرار معاش، بدليل وقوع جنگ و يا مبارزات داخلي و يا ساير مناقشات، مي شود. در بسياري موارد مردم مجبور مي شوند خانه و زندگي خود را ترك كنند و تعداد گروههاي اجتماعي پناهندگان و آوارگان افزايش پيدا مي كند.

18. بلاياى فنى = Technological Disasters وضعيتي كه بر اثر آن تعداد زيادي از مردم، اموال و تاسيسات زير بنائي و يا فعاليتهاي اقتصادي مستقيما" و بوضع نامطلوبي تحت تاثير حوادث عمده صنعتي از قبيل رويدادهاي آلوده كننده شديد، تصادفات هسته اي، سقوط هواپيما ( در نواحي پر جمعيت ) آتش سوزي گسترده و يا انفجار قرار مي گيرند

19. تجزيه و تحليل آسيب پذيرى Vulnerability Analysis فرآيند برآورد آسيب پذيري عناصر معيني كه در معرض خطر احتمالي ناشي از وقوع خطرات مصيبت بار هستند. در اصطلاح مهندسي، تجزيه و تحليل آسيب پذيري به تجزيه و تحليل اطلاعات تئوري و تجربي مربوط به اثرات يك پديده خاص بر روي يك نوع ساختار خاص اطلاق مي شود. در مفاهيم كلي تر اقتصادي و اجتماعي، تجزيه وتحليل آسيب پذيري تمام عناصر مهم در جامعه از جمله مسائل طبيعي، اجتماعي و اقتصادي اعم از كوتاه مدت و دراز مدت را در بر مي گيرد و شامل مقداري كه خدمات اساسي و مكانيرمهاي مقابله سنتي و محلي ) مي توانند به وظيفه خودشان عمل كنند هم مي شود.

20. تخفيف بلايا = Disaster Mitigation بشكل اسم جمع شامل تمام فعاليتهائي كه در پيش بيني وقوع يك رويداد بالقوه فاجعه آميز بكار مي رود، از جمله آمادگي و اقدامات دراز مدت كاهش خطر احتمالي، مي شود. فرآيند برنامه ريزي و بكارگيري اقداماتي براي كاهش خطرات احتمالي كه با خطرات طبيعي و ساخت بشر در ارتباطند و با بلايائي كه اتفاق مي افتد مقابله مي كنند. بر مبناي ارزيابي خطر احتمالي وتصميمات سياسي مربوط به سطوح خطر احتمالي پذيرفته شده، و منابعي كه مقامات ملي يا بيمه ملي و يا كمك دهندگان خارجي به اينكار اختصاص مي دهند، اقدامات خاص و استراتژي هائي طراحي مي شوند. بعضي از مولفين و يا موسسات از لغت تخفيف با مفهوم محدودتري استفاده مي كنند كه آمادگي را در بر نمي گيرد. بعضي مواقع عكس العمل هاي بعد از وقوع بلا را هم در بر مي گيرد كه در اينصورت معني معادل ( مديريت بلايا ) طبق تعريف اين واژه نامه پيدا مي كند

21. خطر = Hazard ( يا پديده و يا رويداد مخاطره آميز ) رويداد نادر يا شديدي در محيط زيست طبيعي يا ساخت بشر كه تاثير نامطلوب بر روي حيات انسان، اموال يا فعاليتها به اندازه اي كه مصيبت بار باشد، بگذارد. خطر پديده اي طبيعي يا ساخت بشر است كه چنانچه در محدوده مسكوني يا كشاورزي و يا فعاليتهاي اقتصادي رخ بدهد، خسارات طبيعي و يا زيانهاي اقتصادي ببار مي آورد و حيات انسان و آسايش او را تهديد مي كند. بهر حال توجه كنيد كه از اين اصطلاح در مهندسي به مفهوم دقيقتر و حساب شده تري استفاده مي شود و معني آن احتمال وقوع حادثه طي زمان مشخص و در مكان معين و پديده اي بالقوه مخرب در شدت يا قدرت معين است.

22. خطر احتمالى = Risk خطر احتمالي به عنوان زيانهاي پيش بيني شده ( از قبيل تلفات جاني، مجروحين، خسارات وارده به اموال و اختلال در فعاليتهاي اقتصادي ) ناشي از وقوع يك پديده خاص خطر احتمالي تابع احتمال رويدادهاي خاص زيانهائي كه هر كدام از اين رويدادها ببار مي آورند است. تحليل گران ديگر از اين اصطلاح به معني احتمال وقوع يك بلا با سطح معين ضرر استفاده مي كنند. وقتي كه مي گويند يك عنصر اجتماعي ( در معرض خطر احتمالي ) و يا ( آسيب پذير ) است، يعني اين عنصر در معرض خطرات مخاطره آميز شناخته شده قرار دارد و احتمال دارد هر موقع كه اين اتفاق روي بدهد بر روي آن عنصر اثر بگذارد. جوامع، بناها، خدمات و يا فعاليتهاي مورد نظر ( عناصر در معرض خطر ) هستند.

23. خطر ساخت بشرHuman - made Hazard شرايطي كه ممكن است نتايج مصيبت بار براي جامعه داشته باشد. اين خطر از فرايندهاي فني و تاثير متقابل بر روي محيط زيست و يا روابط داخل و مابين جوامع ايجاد مي شود.

24. خطر طبيعى Natural Hazard پديده طبيعي كه در مجاورت انسانها اتفاق مي افتد و زندگي، و سرمايه هاي ساختماني و اقتصادي آن ها را تهديد مي كند و ممكن است باعث وقوع بلايا بشود. اين قبيل خطرات بعلل زيست شناختي، زمين شناختي، زلزله اي، آب شناختي يا شرايط جوي و يا فرآيندهائي در محيط زيست طبيعي بوجود مي آيند.

25. زيانها / اثرات پيش بينى شدهExpected Losses / Effects تعداد تلفات جاني، و مقدار خسارات وارده به اموال و اختلال در خدمات اساسي و فعاليتهاي اقتصادي پيش بيني شده بر اثر وقوع يك خطر خاص طبيعي يا ساخت بشر. اثرات طبيعي، اجتماعي، عملي و اقتصادي را هم در بر مي گيرد.

26. كاهش خطر احتمالى ( درازمدت ) Risk Reduction ( Longterm) اقداماتي كه در دراز مدت، براي كاهش ميزان و يا زمان اثرات نامطلوب بعدي خطرات مصيبت بار غير قابل اجتناب با غير قابل پيشگيري در جامعه اي كه در معرض خطر احتمالي است، بعمل مي آيد. اين كار شامل كاهش آسيب پذيري مردم، بناها، خدمات و فعاليتهاي اقتصادي در مقابل اثرات شناخته شده خطرات مصيبت بار است. نمونه اقدامات كاهش عبارتست از بالا بردن استاندارد ساختمانها، منطقه بندي كردن دشت هاي سيل گر، و برنامه ريزي استفاده از زمين، ايجاد گوناگوني در محصولات و نصب بارگير. اين اقدامات اغلب به اقدامات ( ساختاري ) و ( غير ساختاري ) و ( فعال ) و ( منفعل ) تقسيم مي شوند.

27. كشيدن نقشه خطر Hazard Mapping فرآيند تعيين محل جغرافيائي و شدت پديده هاي خاص كه ممكن است تهديدي براي مردم، اموال ساختمانهاي زير بنائي و فعاليتهاي اقتصادي باشد. نقشه خطر، ارزيابي خطر را روي نقشه ارائه مي دهد و فراواني و احتمال وقوع خطرات با شدتهاي مختلف را نشان مي دهد.

28. كشيدن نقشه خطر احتمالى Risk Mapping ارائه نتيجه ارزيابي خطر احتمالي بر روي نقشه، با نشان دادن سطح زيانهاي پيش بيني شده كه مي شود براي يك مكان خاص در يك دوره خاص و در نتيجه وقوع يك بلاي مصيبت بار خاص پيش بيني كرد.

29. مديريت بلاياDisasters Management اسم جمع تمام جنبه هاي برنامه ريزي و مقابله با بلايا، از جمله اقدامات قبل و بعد از بلايا مديريت بلايا هم به مديريت خطرات احتمالي و هم به مديريت پيامدهاي بلايا اشاره مي كند

31. موفق باشید