Ustroje polityczne państw Europy Wschodniej

1. dr hab. Walenty Baluk, prof. UMCS Ustroje polityczne państwEuropy Wschodniej

2. Symbole państwowe

3. Zasady i wartości konstytucyjne

4. Państwo Forma państwa Forma rządów Podstawa Mołdowa Republika parlamentarna Parlamentarna (egzekutywa kooperująca) Konstytucja z 1994 r., nowelizacja z 2000 r. Białoruś Republika prezydencko - parlamentarna Parlamentarna (hegemonia prezydenta) Konstytucja z 1994 r., nowelizacja z 1996 i 2004 r. Ukraina Republika prezydencko-parlamentarna Parlamentarna (dominacjaprezydenta) Konstytucja z 1996 r., nowelizacja z 2004 r. i 2010 System polityczny Mołdowy, Ukrainy i Białorusi

5. Państwo Parlament Skład Sposób wyłonienia Kadencje Mołdawia Jednoizbowy (Parlamentul) 101 System proporcjonalny (listy partyjne i kandydaci niezależni) Próg 2% - kandydaci; 4% –partie; 7% - blok (2 partie); 9% (3 i więcej) 4 Białoruś Dwuizbowy (Rada Republiki i Izba Reprezentantów); Do 1996 r. jednoizbowy 64/110 Rada Republiki – 56 wybierają rady obwodowe, 8 mianuje prezydent Izba Reprezentantów – system większościowy (okręgi jednomandatowe) 4 Ukraina Jednoizbowy (Rada Najwyższa) 450 System mieszany (1998-2004). System proporcjonalny (2006-2010, 3% próg) System mieszany (5% próg) 5 (od 2006 r.) Władza ustawodawcza

6. Rada Najwyższa

7. Kompetencje Rady Najwyższej Ukrainy Rada Najwyższa Ukrainy spełnia trzy podstawowe funkcje: Ustawodawczą: 1) uchwala ustawy, 2) zmienia UZ i zarządza referenda, 3) określa zasady polityki wewnętrznej i zagranicznej, 4) uchwala budżet, 5) ratyfikuje umowy międzynarodowe, Kreacyjną: 1) wyraża zgodę na powołanie przez prezydenta premiera i prokuratora generalnego, 2) powołuje Izbę Obrachunkową i połowę składu KRRiT, 3) powołuje i odwołuje na wniosek prezydenta prezesa NBU i połowę składu Rady NBU, członków CKW, 4) wyraża zgodę na powołanie i odwołanie przez prezydenta Przewodniczącego Komitetu Antymonopolowego, Prezesa Funduszu Majątku Państwowego, i Przewodniczącego KRRiT, 5) powołuje 1/3 SK i wybiera sędziów na stałe. Kontrolną: 1) kontroluje rząd i wykonanie budżetu, 2) wyraża rządowi wotum zaufania i nieufności, 3) aprobuje program działań rządu, 4) składa z urzędu prezydenta

8. Parlament Republiki Mołdowa

9. Kompetencje Parlamentu RM Ustawodawcze: 1) uchwalanie ustaw i ich wykładnia, 2) zarządzanie referendum;3)zatwierdzanie podstawowych kierunków wewnętrznej i zewnętrznej polityki państwa; 4)zatwierdzanie doktryny wojennej; 5) ratyfikacja i wypowiadanie umów międzynarodowych; 6) zatwierdza budżet państwa. Kontrolne: • Kontrola za wykonaniem budżetu, 2) sprawowanie kontroli nad działalnością władzy wykonawczej; 3) sprawowanie kontroli nad emisją obligacji skarbu państwa, nad udzielaniem zagranicznej pomocy gospodarczej i innej, a także nad zaciąganiem zobowiązań finansowych przez państwo za granicą, Kreacyjne: 1)  wybieranie i powoływanie urzędników państwowych w sytuacjach przewidzianych w ustawodawstwie; 2) wybiera głowę państwa, 3) zatwierdza na wniosek przewodniczącego kandydaturę prokuratora generalnego, 4) 2 sędziów SK, 5) Izbę Obrachunkową

10. Zgromadzenie Narodowe Republiki Białoruś

11. Kompetencje Izby Reprezentantów RB Ustawodawcze: 1) Uchwala zmiany do UZ i wykładnię UZ (na wniosek prezydenta bądź obywateli - ponad 150 tys.); 2) uchwala ustawy, w tym podstaw polityki zagranicznej i wewnętrznej, doktrynę wojenną Kontrolne: 1) Akceptuje program działań rządu, 2) powtórny brak akceptacji dla rządowego programu oznacza wyrażenie wotum nieufności, 3) usuwa z urzędu prezydenta Kreacyjne: • Wyraża zgodę na powołanie przez prezydenta premiera; 2) na wniosek premiera wyraża wotum zaufania, 3) z inicjatywy 1/3 deputowanych wyraża wotum nieufności rządowi

12. Kompetencje Rady Republiki (RB) Ustawodawcze: 1) Akceptuje bądź odrzuca uchwalone przez Izbę Reprezentantów zmiany i wykładnię UZ, 2) ustawy Kontrolne: 1) Uczestniczy w procedurze usunięcia prezydenta z urzędu, 2) unieważnia uchwały rad terenowych Kreacyjne: 1) Wyraża zgodę na powołanie przez prezydenta przewodniczącego SK, przewodniczącego i sędziów SN, Sądu Gospodarczego, przewodniczącego CKW, prokuratora generalnego i prezesa BN, 2) wybiera 6 sędziów SK, 3) wybiera 6 członków CKW,

13. Państwo Prezydent Kadencja Premier Powołanie i odpowiedzialność rządu Mołdo- wa Głowa państwa / od 2000 r. wybiera parlament (3/5) 4 (nie ma ograni-czeń kadencji) Szef rządu Prezydent powołuje premiera i członków rządu na podstawie wotum zaufania udzielonego przez parlament. Odpowiedzialny przed parlamentem, ustępuje po wyborach parlamentarnych Białoruś Głowa państwa / wybory powszechne Referendum z 2004 r. zniosło ograniczenia 2 kadencji 5 (nie ma ograni- czeń kadencji) Szef rządu Prezydent mianuje premiera za zgodą parlamentu (izby niższej) i członków rządu. Odpowiedzialny przed prezydentem i ustępuje po wyborach prezydenckich Ukraina Głowa państwa / wybory powszechne 5 (ograniczenie - 2 kolejne kadencje) Szef rządu Premiera powołuje prezydent za zgodą RN. Ministrów powołuje prezydent na wniosek premiera. Odpowiedzialny przed prezydentem i parlamentem, ustępuje po wyborach prezydenckich Władza wykonawcza w państwach Europy Wschodniej

14. Władza wykonawcza na Ukrainie

15. Rezydencja Prezydenta Ukrainy Prezydenci Ukrainy: 1) Ł. Krawczuk 1991-1994; 2) Ł. Kuczma 1994-2004, 3) W.Juszczenko 2005-2010, 4) W.Janukowycz (2010 - ....)

16. Kompetencje Prezydenta Ukrainy Ustawodawcze: 1) podpisuje bądź nakłada weto; 2) uchyla akta normatywne rządu krajowego bądź ARK; Kreacyjne: • Za zgodą RN powołuje premiera i prokuratora generalnego, 2) na wniosek premiera ministrów i szefów administracji w terenie, 3) powołuje i odwołuje za zgodą RN prezesa Komitetu Antymonopolowego, Funduszu Majątku Państwowego i KRRiT, 4) powołuje połowę składu Rady Narodowego Banku Ukrainy, Narodowej Rady ds. Telewizji i Radiofonii, 1/3 składu Sądu Konstytucyjnego, 5) tworzy sądy w ustalonym ustawowo trybie, 6) powołuje prezesa NBU i wnioskuje do RN o powołanie członków CKW. Polityczno-wojskowe: 1) Reprezentowanie państwa na arenie międzynarodowej, 2) głównodowodzący sił zbrojnych, 3) wnioskuje o wprowadzeniu stanu wyjątkowego i wojennego, 4) zwołuje Radę Bezpieczeństwa Narodowego

17. Kompetencje Gabinetu Ministrów Ukrainy Najwyższy organ w systemie organów władzy wykonawczej. Gabinet Ministrów jest odpowiedzialny przed Prezydentem i Radą Najwyższą. W swojej działalności kieruje się Konstytucją, ustawami, rozporządzeniami prezydenta i uchwałami parlamentu Realizuje politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa, Funkcje wewnątrzpolityczne: 1) zapewnienie porządku publicznego i przestrzegania praw człowieka, 2) zapewnienie obronności i bezpieczeństwa Funkcje ekonomiczne: 1) opracowanie i realizacja programów rozwoju ekonomicznego i społecznego, 2) opracowanie i realizacja budżetu, 3) prowadzenie polityki finansowej, cenowej, fiskalnej, celnej, 4) zarządzanie własnością państwową Zewnętrzne funkcje polityczne: 1) realizuje politykę zagraniczną, 2) zajmuje się ochroną obywateli za granicą, 3) międzynarodowe stosunki ekonomiczne.

18. Premier Okres sprawowania funkcji W. Fokin IV 1991 — X 1992 L. Kuczma X 1992 — IX 1993 J. Zwiahilśkyj IX 1993 — VI 1994 (p. o.) W. Masoł VI 1994 — III 1995 J. Marczuk III 1995 — V 1996 P.Łazarenko V 1996 — VII 1997 W. Pustowojtenko VII 1997 — XII 1999 W. Juszczenko XII 1999 — IV 2001 A. Kinach IV 2001 — XI 2002 W. Janukowycz XI 2002 — XII 2004 M. Azarow XII 2004 — I 2005 (pełniący obowiazki) Premierzy Ukrainy w latach 1991-2005

19. Władza wykonawcza RM

20. Kompetencje Prezydenta RM Głowa państwa posiada kompetencje w zakresie spraw zagranicznych, obrony i innych. W polityce zagranicznej: 1) prowadzi rokowania i podpisuje umowy międzynarodowe, przekazując je następnie w celu ratyfikacji do parlamentu; 2) przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołuje akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych 3) na wniosek rządu powołuje i odwołuje przedstawicieli dyplomatycznych państwa za granicą, a także tworzy i likwiduje placówki dyplomatyczne. W sprawach obronnych: 1) za zgodą parlamentu ogłasza powszechną bądź częściową mobilizację; 2) w sytuacji zbrojnej napaści podejmuje decyzję o użyciu sił zbrojnych, wprowadza stan wojenny i niezwłocznie informuje o tym parlament; 3) zgodnie z ustawodawstwem podejmuje także inne działania służące zagwarantowaniu bezpieczeństwa narodowego i porządku publicznego

21. Kompetencje Prezydenta RM Prezydent posiada cztery możliwości rozwiązywania parlamentu (art. 78 i 85). 1) W sytuacji blokowania procesu legislacyjnego w parlamencie w ciągu 3 miesięcy (wymagane są konsultacje z frakcjami parlamentarnymi). 2) W sytuacji, kiedy parlament nie osiągnie porozumienia w sprawie powołania premiera i rządu (wymagane są konsultacje z frakcjami parlamentarnymi) 3) W sytuacji, kiedy parlament nie wyłoni nowego prezydenta 4) W sytuacji, kiedy rząd w ciągu 45 dni po złożeniu wniosku o wotum zaufania jego nie otrzyma (wymagana jest dwukrotna odmowa parlamentu rozpatrywać wniosek).

22. Prezydenci RM M. Snegur – 3.09.1991-15.01.1997 P.Łuczinski – 15.01.1997 – 7.04.2001 W.Woronin – 7.04.2001-11.09.2009, komunista M.Gimpu (p.o.) – 11.09.2009 – 28.12.2010, Liberalna Partia W.Fiłat (p.o.) – 28.09.2010-30.12.2010, Liberalno-Demokratyczna Partia M. Łupu (p.o.) – 30.12.2010 - .... , Demokratyczna Partia Mikołaj Timofti – od 16.03.2012 – bezpartyjny, wspierany przez koalicję LP, LDP, DPM oraz 3 posłów Partii Socjalistycznej (odłam KPRM)

23. Kompetencje Rządu Do ogólnych kompetencji rządu należą: • implementacje ustaw, aktów prezydenta oraz sprawowanie kontroli nad wykonaniem rozporządzeń i rozporządzeń z mocą ustawy rządu; • wyznaczanie funkcji ministerstwom, centralnym organom administracyjnym i innym podporządkowanym strukturom, zabezpieczanie utrzymania centralnych organów władzy państwowej w ramach środków finansowych zatwierdzonych przez parlament • realizowanie programów rozwoju gospodarczego i społecznego, stwarzanie warunków funkcjonowania samorządu; • koordynowanie i kontrolowanie działalności organów samorządu; • zarządzanie organami ścigania i bezpieczeństwa; • realizowanie polityki wewnętrznej i zagranicznej

24. W. Murawski 27.08.1991 – 1.07.1992 A. Sangieli 1.07.1992-24.01.1997 I. Czubuk 24.01.1997-5.02.1999 S. Urekian 5.02.1999 – 19.02.1999 LDPM p.o. I. Sturza 19.02.1999 — 1.12.1999 p.o. do 13.03.1999 W. Woronin 1.12.1999 – 16.12.1999 PKRM p.o. D. Bragisz 21.12.1999 –19.04.2001 SDPM W. Tarlew 19.04.2001 –31.03.2008 Premier KPRM, później Związek Centrystów Mołdowy Z. Grieczanina 31.03.2008 – 14.09.2009 PKRM W. Pyrłog 14.09.2009 – 25.09.2009 PKRM p.o. W. Fiłat Od 25.09.2009 - LDPM Premierzy RM

25. Procedura inwestytury Procedurę powołania rządu przedstawia art. 98 UZ. Prawo do zgłoszenia kandydatury premiera przysługuje prezydentowi po wcześniejszych konsultacjach z frakcjami parlamentarnymi (wprowadziła nowelizacja UZ z 2000 r.) W ciągu 15 dni od daty zgłoszenia kandydat na stanowisko premiera zwraca się do parlamentu z wnioskiem o wotum zaufania dla programu działań i całego składu rządu. Parlament większością absolutną (52 deputowanych) zatwierdza premiera, skład i program rządu. Prezydent powołuje rząd na podstawie udzielonego mu wotum zaufania, zaś w przypadku wakatu bądź zmian kadrowych na wniosek premiera powołuje i odwołuje ministrów.

26. Władza wykonawcza na Białorusi

27. Kompetencje prezydenta RB Ustawodawcze: 1) podpisuje bądź nakłada weto; 2) wydaje dekrety z mocą ustawy, 3) uchyla akta normatywne rządu, 4) inicjatywa ustawodawcza Kreacyjne:1) Mianuje premiera (zgoda IR), 2) powołuje i odwołuje ministrów, 3) ustala strukturę rządu, 4) mianuje przewodniczącego SK i NSG, mianuje sędziów SN i NSG, przewodniczącego CKW, prokuratora generalnego, przewodniczącego i zarząd BN (za zgodą RR, zwalnia jedynie powiadamiając RR), 4) powołuje kierowników innych urzędów państwowych, w tym KGB, Polityczno-wojskowe: Reprezentowanie państwa na arenie międzynarodowej, 2) głównodowodzący sił zbrojnych, 3) wprowadza stan wojenny (za zgodą RR) Rozwiązanie Izby Deputowanych: • W sytuacji nie udzielenia rządowi wotum zaufania bądź przegłosowania wotum nieufności • W sytuacji dwukrotnej odmowy powołania na stanowisko premiera zaproponowanej przez prezydenta kandydatury • Na mocy SK stwierdzającego naruszenie przez IR Konstytucji

28. Kompetencje Rady Ministrów RB • kieruje system podporządkowanych mu organów władzy administracyjnej i wykonawczej; • Opracowuje kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej oraz podejmuje środki niezbędne do ich realizacji; • Przygotowuje i przedstawia Prezydentowi do przedłożenia w Parlamencie budżetu i sprawozdanie z jego wykonania • Zapewnia prowadzenie jednolitej polityki ekonomicznej, finansowej i innych polityk państwa; • Zapewnia porządek publiczny, przestrzeganie praw człowieka • Zapewnia obronność i bezpieczeństwo państwa • Zarządza własnością skarbu państwa

29. Premierzy RB • W. Kiebicz (18.09.1991 — 21.07.1994) • M. Czigir’ (21.07.1994 — 18.11.1996) • S. Ling (18.11.1996 — 18.02.2000) • W. Jermoszyn (18.02.2000 — 01.10.2001) • G. Nowickij (01.10.2001 — 10.07.2003) • S. Sidorskij (10.07.2003 — 27.12.2010) • M. Miasnikowicz (28.12.2010 — .... )

30. Usunięcie prezydenta z urzędu • Ukraina: 1) RN wszczyna procedurę (w/a); 2) RN tworzy komisję tymczasową; 3) RN w. 2/3 stawia w stan oskarżenia i 4) w. ¾ usuwa z urzędu • Białoruś: 1) Wysuwa oskarżenia IR w/a (na wniosek 1/3); 2) Bada sprawę RR (izba wyższa); 3) Usuwa prezydenta parlament w. 2/3 każdej z izb • Mołdawia: 1) wniosek 1/3 deputowanych; 2) usuwa z urzędu w. 2/3

31. Kraj Sąd Konstytucyjny Kadencja Skład Sposób wyboru sędziów Mołdawia Sąd Konstytucyjny 6 (1 reelekcja) 6 Po 2 sędziów wybiera parlament, prezydent i Wyższa Rada Magistratu. Przewodniczącego wybierają ze swojego składu Białoruś Sąd Konstytucyjny 11 12 Po 6 sędziów mianuje Prezydent i Rada Republiki. Przewodniczący mianowany przez Prezydenta za zgodą Rady Republiki. Ukraina Sąd Konstytucyjny 9 (bez możliwości reelekcji) 18 Po 6 sędziów powołują prezydent, Rada Najwyższa i Zjazd Sędziów. Przewodniczący- powoływany z grona sędziów na okres 3 lat.

32. Kraj Sądy wyższe Kolegialne organy sądownicze Kadencja Skład i sposób wyboru Kaden cja Skład i sposób powoływania sędziów Mołdawia Wyższa Izba Sądownicza Wyższa Rada Magistratu Brak danych Przewodniczącego i sędziów powołuje parlament na wniosek Wyższej Rady Magistratu 4 Wybierani – sędziowie i przedstawiciele szkół prawniczych; z urzędu minister sprawiedliwości, przewodniczący WIS, prokurator generalny.

33. Kraj Sądy wyższe Kolegialne organy sądownicze Kadencja Skład i sposób wyboru Kaden cja Skład i sposób powoływania sędziów Białoruś Sąd Najwyższy Rada Sędziów Republiki Na czas nieokreślony Sędziów i przewodniczącego SN powołuje prezydent za zgodą Rady Republiki; odwołuje prezydent Organ wykonawczy Zjazdu Sędziów

34. Kraj Sądy wyższe Kolegialne organy sądownicze Kadencja Skład i sposób wyboru Kaden cja Skład i sposób powoływania sędziów Ukraina Sąd Najwyższy Najwyższa Rada Sądownictwa Na czas nieokreślony Sędziowie powoływani są przez parlament na wniosek Najwyższej Rady Sądownictwa. Przewodniczącego wybiera w głosowaniu tajnym Plenarne Zgromadzenie Sądu. (Skład ilościowy wyznacza prezydent) Brak danych Składa się z 20 członków. Po 3 sędziów deleguje parlament, prezydent, zjazd sędziów, zjazd adwokatów, zjazd reprezentantów wyższych szkół prawniczych. 2 sędziów powołuje konferencja prokuratorów. Z urzędu minister sprawiedliwości, prokurator generalny i prezes SN

35. I II III IV V VI VII VIII IX Siła BIAŁORUŚ 1 1 1 2 2 2 2 2 2 15 ROSJA 1 1 2 2 2 2 2 2 1 15 MOŁDOWA 0 1 1 0 1 1 1 1 0 6 UKRAINA 1 1 1 0 2 1 2 2 2 10 Siła prezydentury w państwach Europy Wschodniej Legenda: I – wybieralność (0-1); II - usunięcie z urzędu (0-2); III - prawo zarządzania referendów (0-2); IV – prawo wydawania dekretów (0-2); V – prawo wetowania ustaw (0-2); VI – udział w formowaniu gabinetu (0-2); VII– udział w dymisjonowaniu gabinetu (0-2); VIII – prawo rozwiązywania parlamentu (0-2); IX – praw do zarządzania stanu wyjątkowego (0-2)

36. 0 – 4 – bardzo słaba prezydentura 5 – 8 – słaba prezydentura 9 – 12 silna prezydentura 13 – 17 bardzo silna prezydentura Gradacja prezydentury

37. I II III IV V Siła BIAŁORUŚ 1 1 1 0 0 3 MOŁDOWA 2 2 2 0 1 7 ROSJA 1 1 0 0 0 2 UKRAINA 1 1 2 1 0 5 Siła parlamentu w państwach Europy Wschodniej Legenda: I – prawo do usuwania prezydenta z urzędu (0-2), II – prawo do powołania rządu (0-2); III – prawo odwołania rządu (0-2); IV – ochrona przed przedterminowym rozwiązaniem (0-2); V- skuteczność w przegłosowywaniu weta (0-2)

38. I II III IV V VI Siła BIAŁORUŚ 0 0 0 0 0 0 0 MOŁDO-WA 1 1 1 0 0 0 3 ROSJA 0 0 0 1 0 0 1 UKRAINA 1 1 1 1 0 1 5 Siła rządu w państwach Europy Wschodniej Legenda: I – sposób odwołania premiera; II – faktyczna odpowiedzialność premiera; III – władza organizacyjna premiera; IV – możność samodzielnego określenia polityki wewnętrznej; V – możliwość wprowadzenia stanu wyjątkowego; VI – zaplecze polityczne premiera

39. Lata / kryteria* I II III IV V VI VII VIII IX Siła Lata 1996-2005 1 1 1 0 2 2 2 1 1 11 Lata 2006-2010 1 1 1 0 2 1 1 2 1 10 Od 30 IX 2010 1 1 1 0 2 2 2 1 1 11 Siła prezydentury na Ukrainie Legenda: I – wybieralność (0-1); II - usunięcie z urzędu (0-2); III - prawo zarządzania referendów (0-2); IV – prawo wydawania dekretów (0-2); V – prawo wetowania ustaw (0-2); VI – udział w formowaniu gabinetu (0-2); VII– udział w dymisjonowaniu gabinetu (0-2); VIII – prawo rozwiązywania parlamentu (0-2); IX – prawo do zarządzania stanu wyjątkowego

40. Lata / kryteria* I II III IV V VI Siła Lata 1996-2005 0 1 0 1 0 0 2 Lata 2006-2010 1 1 1 1 0 2 6 Od 30 IX 2010 0 1 0 1 0 0 2 Siła rządu na Ukrainie Legenda: I – sposób odwołania premiera; II – faktyczna odpowiedzialność premiera; III – władza organizacyjna premiera; IV – możność samodzielnego określenia polityki wewnętrznej; V – możliwość wprowadzenia stanu wyjątkowego; VI – zaplecze polityczne premiera