KAY 361 Türk İdare Tarihi

1. KAY 361 Türk İdare Tarihi Ders 2 Konular: İslam Devleti’nde Yönetim, Okuma: Ortaylı, 2007: 23-74.

3. İslam Devleti’nin Tarihi • Tarihsel gelişmeler • 622’de Medine’ye hicretle başlar • Hz. Muhammed ve ilk halife Hz. Ebubekir devrinde Arap Yarımadası’nın fethi • Hz. Ömer devrinde Suriye ve Filistin’in fethi • Emeviler ve Abbasiler devrinde Ortadoğu, İran, Mısır, Kuzey Afrika ve Endülüs’ün fethi • Arap dili ve kültürünün yaygınlaşması • İranlılar ve Türkler buna direnmişlerdir

4. Tarihi Gelişmeler 610: Kur’an vahyedilmeye başlandı 622: Medine’ye Hicret 630: Mekke’ye dönüş 632: Hz. Muhammed’in vefatı 632-661: Dört Halife Dönemi (Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali) 661-750: Emeviler 750-1258: Abbasiler

5. İslam’ın Yayılışı • Fetihler • Dini Serbesti Tanıma • Hıristiyan, Yahudi ve Zerdüştlere ehl-i kitap ve zımmi statüsü tanınması • Kültürel Sızma • Ticaret

6. Arap Fetihleri • 630’da Bizans’tan Filistin ve Suriye • 636’da Sasaniler’den Irak • 642’de Sasaniler teslim oldu (İran’ın fethi) • Kuzey Afrika’da Berberiler ile savaş ve zafer • Endülüs’ün fethi • Girit, Kıbrıs, Sicilya ve Malta’nın fethi • İstanbul’un kuşatılması • Çinliler ile Talas Savaşı

8. Arap Fetihlerinin Nedenleri • Askeri bir bütünlük ve üstünlük • Otoriter bir örgütlenme • Kanbağı ve aşiret dayanışması • Bizans ve Sasani ülkelerinde çöküntü ve kargaşa • Heterojenlik • Harpler, ağır vergiler, zulüm ve soygun • Dini baskı • Zerdüştlüğün kast sisteminin kaldırılması

9. Yönetim Sistemi • Fethedilen toprakların idarecilerinin kullanılması (vergi, yargı ve asayişte) • Sasani aristokrasisi, köy reisleri • Rumca ve Aramca bilen Hıristiyanlar • Halifelik: Peygamberin vekilliği • Başlangıçta ne saltanat konusu, ne de ruhani bir makamdı • Kureyş ve eşrafın oyuyla seçilirdi • Fıkıh bilen, akıllı ve yetenekli, cesur bir erkek • Bazı gruplara göre, kötü idare ederse görevden alınabilir • 659’da ırsi hükümdarlık Emeviler ile yerleşti • Halife adına, otoritesini kabul ederek hutbe okutturup para bastıranın hükümdarlığı onaylanırdı • 1924’te kaldırıldı

10. Dil • 8. Asra kadar çokdillilik, birden çok resmi dil • Mısır’da Kobtça • Irak’da Aramca ve Farsça • Şam’da Rumca • Kuzey Mezopotamya’da Kaldanca ve Aramca • 693’de Arapça resmi dil oldu • 8. Asır başında artık Yunanca yaygın olarak kullanılmıyordu • Yunanca’dan Arapça’ya tercüme faaliyetinin başlaması • İran ve Orta Asya Arapça’nın egemenliğine karşı direndi

11. Emeviler (661- 750) • 660’da Muaviye’nin Hz. Ali’nin hilafetini tanımayarak kendisini halife ilan etmesiyle başladı • Arap ve Kureyş hakimiyeti • Arap olanlar ve olmayanlar arasında gerilim • Fetihlere en büyük direnç Türklerden • 10. Asra kadar direniş • 10.-12. Asır arasında İslam’a giriş

12. Abbasiler (750-1258) • Hz. Abbas soyundan gelenlerin hilafeti • Arap-Arap olmayan çekişmesinin yatışması • Gayri Arap unsurların idareye, orduya ve ilim hayatına girmesi • İslam hukukunun gelişmesi • 10. Asır’dan sonra Abbasi halifelerinin dünyevi gücü ve otoritesi azaldı • Bağdat halifesine rakip halifelerin çıkması • Endülüs Emevi hükümdarları da halifelik iddiasında bulunmuşlardır

14. Eyalet Yönetimi • Eski Sasani ve Bizans sisteminin korunması • Eski eyalet sınırları ve idare merkezleri çoğunlukla aynı kalmıştır • Uzak bölgelerde halifeyi temsil eden tam yetkili bir vali • Dini yönden cemaatin imamı • Askeri, mali ve yargı yetkileri • Önceleri kadı ve kolluk kuvvetlerinin tayini valinin görevi • Abbasi devrinde valinin yanına merkezden atanan kadılar ve maliye memurları (üçlü denge) • Merkezileşme az, eyaletler önce yarı, sonra tam bağımsız

15. Eyalet Yönetimi-2 • Eyaletlerin haraç ve cizye vergileri mültezimler eliyle toplanırdı • Mültezim payını alır • Asker ve memur maaşı ödenir • Bayındırlık harcamaları yapılır • Artan varsa merkeze gönderilir • Valiler zamanla görev yerlerine gitmemeye başladı • Absentee landlords • İltizam sisteminin başlangıcı, suistimal arttı

16. Merkezdeki Görevliler ve Bürolar • Eski bürokratik örgüt ve kayıt biçimleri korundu • Başlangıçta memurların çoğu İranlı, Süryani, Kaldani ve Rum; kayıtlar da bu dillerde idi • Daha sonra Arap dili ve Arap memurlar bürolara egemen olmuştur • Vezirler (Arapça, yardım eden) sistemi: Halifenin yardımcısı ve baş müşavirleri • Devlet işlerinin yürütülmesinde uzmanlaşma ofisleri- bakanlık benzeri divanlar

17. Divanlar • Vergilerin toplanması (Divan-ül-harac) • Askerlere maaş ödenmesi (Divan-ül-nafakat) • Özellikle Abbasi devrinde giderek divanlar çeşitlendi • Posta, ulaştırma, istihbarat (Divan-ül-berid) • Asker kayıtları, tayin ve terfileri, vs. (Divan-ül-cund) • Arazi kayıtları, resmi yazışmalar, devlet mühürleri (Divan-ül-hatem ve’l zimam) • Haksızlıklara karşı son temyiz mercii (Divan-ül-mezalim) • Sikke basımı (Divan-ül-darb) • Bayındırlık işleri (Divan-ül-birr)

18. İslam Hukuk Sistemi • Sorular • İslam öncesi gelenekler kayboldu mu? Yeni sisteme uyum mu sağladı? • İçtihadlar ve şeri kurallar yüzyıllar boyunca nasıl değişti? • Farklı coğrafyalarda farklı içtihadlar • İslam hukukuna “fıkıh”, bu meslektekilere “fakih” denir • Fıkıh’ın bölümleri • İbadet • Muamelat (aile, miras, borçlar, evlenme, boşanma, miras...) • Ukubat (Ceza) • Dinsel kuralların kaynakları • Vahiy (Allah’ın emirleri) • Peygamberin söz ve hareketleri (Hadis ve sünnet) • İçtihad- yorum • Farklı içtihadlar- farklı mezhepler • Zamanla Abbasiler’de örfi hukuk da kullanılmaya başlanmıştır

19. Vergiler • Önceki devletlerde olduğu gibi bölgesel ve sınıfsal vergi eşitliği yok • Müslümanlar için asıl vergi zekat: 1/40-1/10 • Ürün, menkul kıymet ya da ticari eşyadan • Arazi Vergileri (Değişen oranlarda) • Öşr: Müslümanlardan • Harac: Gayrimüslimlerden • Cizye, Baş vergisi: Gayrimüslimlerden • Yaşlılar, kadınlar, çocuklar, fakirler ödemez • Korunma ve askerlikten muafiyet karşılığı

20. Yargı Teşkilatı • Yargı erki hükümdarın görevi • Vekaleten yargıçlara devreder • Kadılar önce halife, sonra vali, sonra yeniden halifeler tarafından atanmıştır • Abbasiler’de yargının başı Bağdat’ta Kadı-ül-Kudat • Birörneklik az • Kararlar mezheplerin esaslarına göre • Gayrimüslimlerin davaları kendi mahkemelerinde • Memluklar’da her mezhep için bir kadı • Camii veya kadının evi aynı zamanda mahkeme • Kadı hem yargıç, hem de maliye, vakıf denetimi ve beledi hizmetler konularında sorumlu • Zamanla iltizam ve yolsuzluk

21. Şehirler • Lojistik yönden kıra bağlı • Eski yönetimlerin altyapı sistemlerini (su, ulaşım) devralma • Şehir merkezinde mabetler • Civar sokaklarda esnaf ve sanatkarlar • Loncaların varlığı tartışmalı • Zabıta görevi: Muhtesib • Çarşıdan sonra dini cemaatlerin oturduğu konut bölgeleri • Hamam, mektep, hastahane vb. hizmetler vakıflar tarafından

22. Vakıflar • Roma ve Bizans’taki hayır kurumlarına çok benzer • Sürekli bir gelir gerektirir • Menkul veya gayrimenkulle kurulabilir • Yazılı ya da sözlü olarak kurulabilir • Bir kısmı mirasa da konu olabilir • Köleler vakfedilemez

23. İslamiyet’in Yönetsel Özellikleri • Devlet ve din işleri ayrılmaz (Musevilik gibi) • Din, hem devlet, hem de toplum hayatını düzenler • Ruhani bir sınıf yoktur • Ama dini konularda bilgili ve yol gösteren kişiler vardır

27. KAY 361 Türk İdare Tarihi Ders 3 Konu: Ortaçağlarda Akdeniz Dünyası ve İtalyan Denizci Devletleri Okuma: Ortaylı, 2007: 77-93.

28. Batı Roma Sonrası İtalya • M.S. 5. Yüzyıl • Kavimler göçü • İtalya (Batı Roma) çöküş döneminde girdi • İmparatorluk kurumları Doğu’da yaşadı • M.S. 9. ve 10. Yüzyıl’lar • Batı Avrupa’da Roma’nın halefi olduğunu iddia eden Büyük Karl’ın (Carolus Magnus) imparatorluğu • Tarım ve ticarette atılımlar • Kuzey ve Orta İtalya’nın denizci devletlerinin ortaya çıkışı

29. Kavimler Göçü: Barbarlar • Roma İmparatorluğu’nun idaresi ve kültürünün dışında kalan göçebe, yarı göçebe ve savaşçı kavimler • Roma’nın sınırı Tuna nehri • Bu kavimlerin bilinen tarihi Roma tarihçiliği ile başlar • Alışveriş alanları • Din- Roma Kilisesi • Dil- Latince • Roma Hukuku ve kültürü

30. Barbarlar • Kanbağı (Klanlar) • Kan davaları • Germenlerde “comitatus”: savaşçı gruplar • Feodal düzenin hiyerarşik bağlarının temellerinden biri • Kavimler Göçü • Hunlar’ın Vizigot ve Ostrogotlar’ı yerinden edip sürmesi • MS 378’de İmparator Valens Gotlar’a yenildi • İmparatorluğun bölünmeye başlaması • MS 493’te Ostrogotlar Roma’yı işgal etti • MS 6. YY’da Bizans İtalya’nın önemli bir bölümünü yeniden fethetti • Burada Avrupa’nın Batı ve Kuzey’inden farklı bir sosyal, iktisadi ve kültürel yapılanma oluştu

32. Batı Roma’dan Sonra İtalya • Artık siyasi değil, coğrafi ve kültürel bir birlik • İtalya’nın işlevleri • Doğu Akdeniz uygarlığının (Bizans, İslam...) Batı’ya taşınması • Batı Avrupa’nın hammadde kaynağı olması • Kilise adına mültezimlik • Madenlerin işletilmesi • Bu bölgelerin pazara açılması

33. Feodalizm • Germenlerin otoriter savaşçı şeflik düzeninden gelir, bir hizmet bağımlılığı • Herkes bir üstüne olduğu kadar astına yani vasalına karşı da yükümlü ve bağımlı • Vasallık ve dirlik kurumları • Eşitsizlik üzerine kurulu • Sosyal hareketlilik çok az • Üretim toprağa bağlı, geniş köylü yığınları • Bu üretimin rantını yönetici bir sınıf alır

34. Feodalizm-2 • Ulaşım kısıtlı • Ticaret değerli lüks mallar üzerine • Para ve değerli madenler kıt, dolaşımları sınırlı • Ödemeler büyük ölçüde eşya ve ürün ile • Kilise Doğu’dakinin aksine ayrı bir kurum • Piskoposlar arazi sahibi ve şehir yöneticisi olabiliyor.

35. Ortaçağ’da Avrupa • Batı Avrupa 10. YY’a kadar dünya tarihinin merkezinde değildir • Merkez, Akdeniz ve Ortadoğu’da • Servet, ticarette değil toprak ve kilisede toplanmıştır • Merkeziyetçi iktidar zayıf • 10.-13. Asırlar arasında şehirlerdeki tüccar ve zenaatkarlar bağlı oldukları siyasi otoriteden özerkliklerini elde ettiler • Ağır vergiler ve gümrükten kurtulma çabası • Dış dünya ile bağımsız ilişkiler • Önce İtalyan, sonra Hansa şehirleri • Kilise, Roma etrafında merkezileşiyordu • Latince, yazı dili • Eğitim alanında etkin

37. Karolenj İmparatorluğu • Frank kralı Klovis ile başlar (481-511) • Büyük Karl (Carolus Magnus) 800’de imparatorluk tacını giydi • İlhak edilen bölgeleri kontrol edebilecek bir hiyerarşik yapı ve askeri örgütlenme, bürokrasi yoktu • Kilise’nin yetişmiş elemanlarının kullanımı • Tarımda gelişmeler • Demirin kullanımının yaygınlaşması • Atla çekilen ağır saban • Tarımsal üretimin artışı, nakliyenin gelişimi • Çeşitli tarikatlar ormanların tarıma açılmasına ve tarımın islahına önayak oldu • Zamanla manastırların artan üretimle zengin olmaları

38. İtalyan Devletleri • Zamana uyum sağlayan bir Klasik Roma örgütlenmesi • Feodal düzene pek uymuyor • Çok ticaret yapılan, çok paranın dolaştığı, kent yönetimine ticaretin hakim olduğu bir bölge • Batı Avrupa’nın tarımsal zenginliğinden yararlanmıştır • Batı Avrupa’yı klasik dünyaya bağlama • Aracı tüccarlıkla geçinen bir sistem • Doğu’dan gelen malı Kuzey’e satarak komisyon alma • İngiliz ve Hollandalı tüccarlar bu sistemi çökertmiştir

39. İtalyan Devletleri-2 • Batı Avrupa İtalya’dan • İşletme ve ticaret yöntemlerini • Bürokrasinin kayıt ve örgütlenme esaslarını • Daha gelişmiş bir kültürel yaşamı • Bilim yapmayı öğrenmiştir • Doğu-Batı sentezi sanıldığı gibi Haçlı Seferleri ile olmamıştır • Örneğin Sicilya Krallığı bu sentezin merkezlerinden biridir

40. İtalyan Denizci Devletleri • En önemlileri • Amalfi • İlk sivrilen, Sicilya’da • Pisa • Bir süre sonra Floransa tarafından ilhak edildi • Cenova • Venedik • Doğu Akdeniz, Ege ve Karadeniz’de ticaret kolonileri • Cenova ve Venedik rekabeti • 1204 Latin istilasından ve Osmanlı’nın İstanbul ve Balkanlar’ı fethinden sonra bu rekabeti körüklemesi

41. Tarihsel Gelişim • Bazı devletler özerkliklerini Bizans’tan almışlardır • Venedik, bir Bizans şehri olarak 5. ve 6. YY’da başladı • 7. Asır’da özerkliğini elde etti • Başlangıçta monarşik, sonra oligarşik olmuşlardır • Paralı askerlere güvenilememesi, diplomasinin gelişmesine neden oldu • Denizaşırı ticaret nedeniyle ilk konsolosluklar kuruldu • Bunların raporları günümüz tarihçiliği için çok değerli

43. Venedik Cumhuriyeti • En önemli örnek • Paralı zümre hakimiyetinin olduğu oligarşik bir Cumhuriyet • 697’de ilk doç seçildi • Venedik tüccarı aynı zamanda diplomattı • 11. Asra kadar Bizans himayesinde kaldı • Bizans donanmasının asayişi sağladığı sularda ticaret yaparak zenginleşti • Sonra kendi deniz gücünü sağlamlaştırdı • Bizans kültür ve sanatından etkilendi

44. Venedik Cumhuriyeti-2 • 12. Asır başında ilk Haçlı seferine yardım etti • Lübnan ve Kudüs’te ticari koloniler ve ayrıcalıklar • İstanbul’da ticaret yapma ve antrepo kurma hakkı • 4. Haçlı seferi sonunda 1204’te Konstantinopolis Latinler tarafından yağmalanınca • Venedik yeni imtiyazlar elde etti ve çok güçlendi • Batı ve İtalya Bizans’ta sevilmemeye başlandı

45. İtalyan Denizci Devletlerinde Yönetim • Oligarşi • Seçim ve yönetim hakları zengin tüccar ailelerinin elinde • Yöneticiler bu ailelere danışarak karar alırdı • Sınıfsal geçişkenlik pek yok • “Podesta”/ “Doç” denen bir yönetici • Tüccar ve lonca temsilcileri zamanla Venedik Senatosu’nu oluşturdu • Altı mahallenin her birinde bir konsey • Denizaşırı kolonilerde o yöreden veya atanmış bir yönetici ve koloni meclisi • Anaşehir ve kolonilerde düzgün bir bürokrasi ve adaletli bir yönetim, kolonilerde kötü yönetim, baskı ve yolsuzluk

46. Yönetim • Kavşak noktadaki şehirler pazar yeriydi • İyi bir yol ve posta sistemi • Tüccarların olduğu yerlerde bu devletlerin temsilcileri ve mahkemeleri de vardı • İlk devlet bankalarının kuruluşu • Faizle kredi dağıtımı • Sorunlar • Artan nüfus ve yetersiz altyapı • Açlık, pislik, salgın hastalık ve suçta artış • Şehirlerin beslenmesi sorun oldu

47. Loncalar ve Zenaat Hayatı • Sıkı bir devlet denetimi • Çalışan sayısı, terfiler, hammadde ve üretimin kalitesi • Yünlü ve ipekli dokumalar, cam sanayii, barutçuluk, gemi yapımı işlerinde çalışanlar seyahat edemezlerdi • Lonca erbabı, yönetici, tüccar, asker ve diplomata göre daha düşük statüde • Üretim ve ticaret ağını ören tüccar ise en makbul kişidir • Eğitimli bir sınıf • Kuzey Avrupa’dan İtalya’ya iş idaresi öğrenmeye gelinirdi

48. Ticaret ve Ekonomik Yapı • Yollar emniyetsiz olduğundan ticaret toplu halde yapılır • Ticareti devlet organize eder • Seferleri aristokrat yönetici grubun üyeleri yönetir • Vergi geliri az, asıl gelirler gümrük, tuz tekeli, civar köyler ve denizaşırı kolonilerin vergisinden gelir • Geniş sermayeli, çok ortaklı şirket değil, aile şirketi tipi egemen • 13.YY’dan itibaren Floransa florini ve Venedik dükası her yerde geçerli paralar • İtalyanca Akdeniz’de Lingua Franca • Güney Almanya’daki Hansa şehirleri ile rekabet

49. Sosyal Yapı • Kölelik ve harem kurumları var • Yabancılar gözlem altında ve ayrı mahallelerde yaşıyordu • Yahudiler gibi gruplar sosyal haklardan mahrumdu