Workshop on Packaging Waste Management: Legislation and Implementation

1. Workshop on Packaging Waste Management: Legislation and Implementation BİR KENTTE AMBALAJ ATIKLARI YÖNETİMİ NASIL OLMALIDIR? DOÇ.DR.MÜFİDE BANAR ANADOLU ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK-MİMARLIK FAKÜLTESİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ E-mail: mbanar@anadolu.edu.tr 04.03.2010 Anemon Otel, ESKİŞEHİR

2. “Bertaraf” “Yükümlülükler” • Hammadde maliyetleri • Enerji maliyeti • Satış değerlerinde düşüş • Atık olarak nitelendirilen hatalı ürünlerin maliyeti • Hatalı ürünlerde iş gücü kaybı ATIĞIN MALİYETİ Kolayca Belirlenebilen Maliyetler Gizli Maliyetler M.Banar

3. Avrupa Birliği’nin kentsel katı atık yönetimiyle ilgili stratejisinin temel çıkış noktası, ambalaj atıklarının kesinlikle değerlendirilmesi ve düzenli depolama sahalarında hiçbir şekilde ambalaj atığının depolanmamasıdır. M.Banar

4. En yüksek öncelik • Kirlilik önleme • Atık minimizasyonu • Yeniden kullanım • Geri dönüşüm • Bertaraf En düşük öncelik M.Banar

5. Endoffpipetreatment PollutionPrevention M.Banar

6. Kullanılanmalzemelerinmiktarınıazaltmakiçinürünlerinveyaambalajlarınyenidendizaynedilmesi ve kullanılanürünveyaambalajınmiktarınınazaltılması(Ör:Ambalajsanayii’ndealüminyumiçecekkutularınınağırlığıgeçen 20 yıla göre % 52 oranındaazaltılmıştır. 1977’den itibaren, 2 litrelikplastikiçecekşişelerininağırlığı 68 g’dan 51 g’adüşürülmüş, böyleceyılda 113.500 ton plastik,atıkakımındançıkarılmıştır.) • Mevcutmalzemelerin, ürünlerinveyaambalajlarınyenidenkullanılabilmesi(yenidendoldurulabilirşişeler, kartuşlar, kağıtların her ikiyüzlerininkullanılmasıgibi) • Kullanılanambalajdabozulmaveyadökülmegibiolumsuzluklarınazaltılması M.Banar

7. Ülkemizde yürürlüğe giren Ambalaj Atıkları Kontrolü Yönetmeliği beraberinde birçok yeni uygulama, bu atıkların geri kazanımına dair yüksek hedefler ve Yönetmelik kapsamındaki taraflara yeni sorumluluklar getirmiştir. Mevcut mevzuatın değerlendirilmesi için resmi kurumlar (Çevre ve Orman Bakanlığı, Belediyeler), yetkilendirilmiş kuruluşlar (ÇEVKO, TÜDAM) ve konuyla ilgili çalışan tesisler (toplama ve ayırma tesisleri, geri dönüşüm lisansına sahip olan tesisler) gibi, mevzuattan etkilenen tüm tarafların görüşleri alınmalıdır. M.Banar

8. Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği’nde Ambalaj Atıklarının Kaynağında Ayrı Toplanması Hususundaki Sorumluluk ve Yükümlülük Paylaşımı Piyasaya Süren Marka Sahibi Yetkilendirilmiş Kuruluşlar Satış Noktaları Ambalaj Atığını Toplayan-Ayıran Tesisler Ambalaj Atığı Üreticileri Belediyeler M.Banar

9. “Ambalaj Atıkları Yönetim Sistemi”nin teknik ve ekonomik yönden yapılabilir olması, her bir aşamasının bir önceki ve bir sonraki basamaktaki işlemlerle uyumlu olarak, entegre bir sistem tasarımıyla mümkündür. Bu tasarımın temel faktörleri: • Teknik açıdan uygulanabilirlik • Ekonomik açıdan uygulanabilirlik • Sosyal açıdan kabul edilebilirlik M.Banar

10. BİR KENTTE GERİ KAZANIM SİSTEMİNİN KURULMASI İÇİN ATIK MİKTAR VE BİLEŞİMİ ÇOK İYİ BİLİNMELİ VE ETÜD EDİLMELİ, DAHA SONRA GERİ KAZANILABİLİR ATIKLAR İÇİN EN UYGUN TOPLAMA SİSTEMİ OLUŞTURULMALIDIR! M.Banar

11. Ambalaj atıklarının geri kazanılması tüketici (evler, küçük işletme ve üretim sektörü) bakışı açısından 2 farklı yaklaşıma ayrılabilir: • Toplama sistemleri: Değerlendirilebilir atıkların evlerden merkezi organizasyonlarca (belediye, lisanslı firmalar) toplanması • Getir sistemleri: Tüketicinin, değerlendirilebilir atıkları merkezi toplama birimlerine (konteynerler, geri kazanım alanları, transfer istasyonları vb.) getirmesi • Ambalaj atıklarının geri kazanılmasındaki lojistik yaklaşım da iki ana sisteme ayrılabilir: • Entegre toplama sistemlerinde, ambalaj atıkları ile yiyecek atıklarının toplanması, beraber ya da ortak bir yapı içerisinde gerçekleştirilir. • İlâve toplama/ getir sistemlerinde ambalaj atıkları, yiyecek atıkları için uygulanan toplama sisteminden lojistik olarak bağımsız şekilde toplanır ya da tüketiciler tarafından getirilir. M.Banar

12. ENTEGRE TOPLAMA SİSTEMLERİ M.Banar

13. GETİR SİSTEMLERİ M.Banar

14. TOPLAMA SİSTEMLERİNİN SEÇİMİ Değerlendirilebilir atıkların en verimli (optimum) şekilde toplanması için birçok yaklaşım mevcuttur. Toplama sistemleri coğrafi, sosyal, ekonomik, iklimsel, mimarî ve altyapı koşullarına adapte edilmelidir. Türkiye‘de bu koşullar aynı şehirde bile büyük farklılıklar gösterebilir. Bu nedenle ambalaj atıklarını ayrı toplamayı planlayan bir belediye, önce atık kaynak alanlarının altyapısını ve sosyal koşullarını tespit etmelidir. Bir kentin veya aynı kentin ilçelerinin koşullarına uygun olan farklı sistemleri uygulamak mantıklı olabilir. M.Banar

15. Bu modeller, belediyelerin ihtiyaçlarına ve yapısına göre değiştirilebilir. ÇEVKO tecrübeleri de göz önüne alınarak ülke için tek bir modelin oluşturulması yerine, yerel ihtiyaçlar ile sosyo-ekonomik yapıyı dikkate alan ve mevcut “hurdacı” sisteminden yararlanan bir düzen kurulmalıdır. M.Banar

16. Bu amaçla Anadolu Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü’nde yapılan bir çalışmada (2008) bir yıl süreyle, 64 farklı mahalleden alınan, toplam 562 örnekle Eskişehir kentinin atık karakterizasyon çalışması yapılmıştır. • Bu çalışmanın bütününde, Eskişehir Kentsel Katı Atık Bileşiminin Belirlenmesi, Kentsel Katı Atık Yönetim Sisteminin Belirlenmesi, Geri Kazanım Sisteminin Belirlenmesi ve Düzenli Depolama Sahası Yer Seçimi Çalışmaları yer almaktadır. • Kentsel katı atıklar • 750 ton/gün • Tıbbi atıklar • 2 ton/gün • Endüstriyel atıklar • 213.000 ton/yıl M.Banar

17. ESKİŞEHİR KENTİNİN KENTSEL KATI ATIK BİLEŞİMİ Şekilde de görüldüğü gibi, yiyecek atıkları toplam atık içerisinde en büyük paya sahiptir (%67,06). Endüstrileşmiş ve gelişmekte olan ülkelerde üretilen kentsel katı atıklardaki en önemli farklardan biri yiyecek atığı yüzdesidir. Endüstrileşmiş ülkelerde hazır yiyecek tüketiminin fazlalığı nedeniyle oluşan yiyecek atığı miktarı azdır. Örneğin ABD’de bu oran % 9 mertebesinde iken, bu çalışmada, %67 bulunmuştur. M.Banar

18. ESKİŞEHİR KENTİNİN AMBALAJ ATIKLARI BİLEŞİMİ Geri kazanılabilir atıkların dağılımına göre, plastik, cam ve metaller sırasıyla % 29, % 13 ve % 6,5 iken, kağıt %52 ile en yüksek değere sahiptir. Metal ve cam yüzdeleri diğer bileşenlere göre daha düşüktür. Çünkü metal ve cam şişeler ya ev hanımları tarafından yeniden kullanılmakta ya da üreticiler tarafından geri toplanmaktadır. Kağıt ve plastikler ise, nispeten daha yüksek oranlarda olup bu değer kağıt için %10, plastik için %5,6’dır. M.Banar

19. SENARYOLAR • Senaryo 1a: %10 kaynakta ayrı toplama (geri dönüşümü olan atıklar bir arada) + % 5 ayıklama tesisinde ayırma. • Senaryo 1b: %10 kaynakta ayrı toplama (geri dönüşümü olan atıklar 4 ayrı grup-kağıt/karton, metal, plastik, cam- halinde) + % 5 ayıklama tesisinde ayırma. • Senaryo 2: %10 geri kazanım konteynerlerinde toplama + % 5 ayıklama tesisinde ayırma. • Senaryo 3a: %8 kaynakta ayrı toplama (geri dönüşümü olan atıklar bir arada) + % 3,5 geri kazanım konteynerlerinde toplama + % 3,5 ayıklama tesisinde ayırma. • Senaryo 3b: % 8 kaynakta ayrı toplama (geri dönüşümü olan atıklar 4 ayrı grup-kağıt/karton, metal, plastik, cam- halinde) + % 3,5 geri kazanım konteynerlerinde toplama + % 3,5 ayıklama tesisinde ayırma. M.Banar

20. EN UYGUN GERİ KAZANIM SİSTEMİNİ BULMAK AMACIYLA ÇOK ÖLÇÜTLÜ KARAR VERME YÖNTEMLERİNİN KULLANILMASI ANP (Analytical Network Process) ELECTRE III (Elimination Et ChoixTraduisant la Realité) M.Banar

21. ELECTRE III • 5 Farklı Senaryo • 20 Ölçüt • Karar Verici: Belediye ve Üniversite M.Banar

22. Belirlenen Ölçütler M.Banar

23. Belirlenen Ölçütler (2) M.Banar

24. Performans Değerleri M.Banar

25. M.Banar

26. M.Banar

27. M.Banar

28. Problemin Çözümü Senaryo 3a: %8 kaynakta ayrı toplama (geri dönüşümü olan atıklar bir arada) + % 3,5 geri kazanım konteynerlerinde toplama + % 3,5 ayıklama tesisinde ayırma. S3b-S1b S3a S1a-2 M.Banar

29. ANP (ANALYTICAL NETWORK PROCESS) BCR modeli • Fayda = 1/6 • Maliyet = 1/3 • Risk = 1/2 Formül: M.Banar

30. Fayda Kümesi M.Banar

31. Maliyet Kümesi M.Banar

32. Risk Kümesi M.Banar

33. ANP Akış Diyagramı ve Sonuçları M.Banar

34. ANP Toplam Sonuçları Senaryo 3a: % 8 kaynakta ayrı toplama (geri dönüşümü olan atıklar birlikte) + % 3,5 geri kazanım konteynerlerinde toplama + % 3,5 ayıklama tesisinde ayırma M.Banar

35. Sonuçlar M.Banar

36. Sonuçlar • Eskişehir’in kentsel katı atıklarının bileşimi %67 yiyecek atığı, %10 kağıt-karton, %5,6 plastik, %2,5 cam, %1,3 metal, %4 kül ve %9,6 diğer atıklar olarak bulunmuştur. • Yapılan istatistiksel değerlendirmelerde, atık bileşiminin mevsimsel değişiminden ziyade, sosyo-ekonomik yapıya göre farklılaşması dikkat çekmektedir. • Özellikle ambalaj atığı miktarının, yüksek gelir seviyesine sahip bölgelerde fazla olduğu görülmektedir. • Yapılan ısıl değer analizi sonuçlarına göre atığın ısıl değeri ortalama 12,7 MJ/kg olarak bulunmakla birlikte bu değerin, ambalaj atıklarının olmadığı durumda çok daha düşük miktarda olacağı göz ardı edilmemelidir. M.Banar

37. Sonuçlar Geri kazanılabilir atıklar başlangıçta evlerde karışık olarak toplanabilir, bunun yanı sıra geri kazanım merkezleri oluşturulmalı ve bunu takiben atıklar ayırma tesisinde ayrılmalıdır. M.Banar

38. ÖNERİLER (1) AB’ne uyum sürecinde pek çok yasal düzenleme ve uygulamanın gündemde olduğu ülkemiz için, katı atıklarla ilgili bütüncül yönetimsel yaklaşımın içerildiği bir model uygulanmalıdır. Çünkü kentsel katı atıklar bir şekilde toplanıp, gelişigüzel depolanarak yönetilemezler. Üretimlerinden bertaraflarına kadar her aşamada farklı disiplinlerin ve farklı tekniklerin (LCA, MCDM gibi) birlikte çalışması gereklidir. Bu anlamda şu anda ülkemizde uygulanmaya çalışıldığı gibi düzenli depolama temelli bir yaklaşım yeterli olmayacaktır. Konu, teknik, çevresel, ekonomik, sosyal ve politik yönlerin birlikte ele alınmasını gerektiren karmaşık bir yönetim sistemidir. M.Banar

39. ÖNERİLER (2) BELEDİYELER BİR ATIK TOPLAMA PROGRAMI YAPMALI VE HER YIL BAŞINDA HALKA BU PROGRAMI DUYURMALIDIR! M.Banar

40. M.Banar

41. M.Banar

42. M.Banar

43. M.Banar

44. M.Banar

45. M.Banar

46. M.Banar

47. ÖNERİLER (3) EVSEL ATIK VERGİLENDİRME SİSTEMİ YENİDEN YAPILANDIRILMALIDIR! M.Banar

48. ÖNERİLER (4) ETKİN BİR GERİ DÖNÜŞÜM PAZARI OLUŞTURULMALIDIR. • Mevcut ve potansiyel pazar: Geri dönüştürülebilir malzemeler ara ürün işleyicilere veya doğrudan son kullanıcıya satılmış olabilir. Parçalanmış lastiklerin zemin korumasında kullanılması gibi alternatif kullanımlar araştırılmalıdır. • Hangi geri dönüştürülmüş ürünlerin potansiyel alıcısı olabilir?: Potansiyel alıcılara malzeme için ne kadar ödeme yapacağı, malzemenin özellikleri, anlaşma koşulları (uzun veya kısa dönem, garanti gibi), malzemenin nakliyesi, mevsimsel dalgalanmalar gibi bilgilerin verilmesi gereklidir. • Bir mal olarak geri dönüşümün ekonomik fizibilitesi: Hangi pazarın doygunluğa ulaştığı, hangi pazarın gelişime açık olduğu belirlenmelidir. M.Banar

49. Etkin bir geri dönüşüm pazarının gelişmesinin önündeki engeller kaldırılmaya çalışılmalıdır. • Geri dönüştürülmüş ürünlerle ilgili tüketicilerin bilinçsiz olması • Geri dönüştürülmüş malzemelerden üretilen ürünlerin kalitesiyle ilgili tüketicinin güven eksikliği • Sosyal faydalar ve maliyetlerin ürünlerin fiyatlarına yansıtılamaması. Çevresel yararlarına rağmen, geri dönüştürülmüş malzemelerden üretilen ürünlerin, genellikle diğer hammaddelerden üretilen ürünlere göre daha pahalı olması • Geri dönüştürülebilir malzemelerin şehirlerden veya kırsal bölgelerden, geri dönüşüm tesislerine taşınmasındaki nakliye giderlerinin yüksekliği • Arz-talep dengesindeki belirsizlik nedeniyle geri dönüştürülmüş malzemeyi kullanarak yatırım yapacak girişimcilerin tedirginliği • Plastik, yağ, lastik vb. geri dönüştürülebilir malzemelerin geri kazanımı ve ayrılmasındaki güçlükler M.Banar

50. “Çevrenin korunmasında atık bertarafı ilk başvurulacak değil, son başvurulması gereken bir çare olmalıdır.” “Her zaman için kirliliğin kaynağında önlenmesinin daha ucuz ve daha verimli bir yol olduğu unutulmamalıdır.” M.Banar