Nowa ustawa - Prawo prywatne międzynarodowe

1. Nowa ustawa - Prawo prywatne międzynarodowe Dr Mateusz PilichKatedra Międzynarodowego Prawa Prywatnego i Handlowego WPiA UWSąd Najwyższy – Biuro Studiów i Analiz

2. Plan wykładu • Funkcja, przedmiot regulacji oraz umiejscowienie ustawy – Prawo prywatne międzynarodowe (PPM) w polskim systemie prawnym • Przebieg prac nad nową ustawą, kontrowersje towarzyszące jej ustanowieniu • Analiza części przepisów ustawy – praktyczne przykłady problemów związanych z jej wykładnią i stosowaniem (w zakresie części szczególnej ze szczególnym uwzględnieniem zobowiązań)

3. Uwagi ogólne

4. Ustawa – PPM z 4.2.2011 • Podstawowe źródło wewnętrznego (autonomicznego) prawa prywatnego międzynarodowego • Stanowi zasadniczy element polskiego PPM (działu prawa zajmującego się międzynarodowymi stosunkami cywilnoprawnymi), rozumianego sensu stricto • Określa wyłącznie „właściwość prawa dla stosunków z zakresu prawa prywatnego związanych z więcej niż jednym państwem”(art. 1 ppm) • Uzupełniana – na poziomie prawa krajowego – przepisami kolizyjnymi ustaw szczególnych (np. prawo wekslowe, prawo czekowe, prawo lotnicze, kodeks morski)

5. Zmiany w wewnętrznym prawie kolizyjnym wprowadzone ustawą • Z dniem wejścia w życie ustawy (16.5.2011) uchylone m.in.: • art. 6 kodeksu pracy (prawo właściwe dla niektórych stosunków pracy) • art. 355 § 1 i 3 k.m. (prawo właściwe dla praw rzeczowych na statku morskim oraz na statku w budowie), art. 358 k.m. (statut niektórych zobowiązań pozaumownych w żegludze morskiej), art. 359 k.m. (statut zobowiązań umownych w żegludze morskiej) • Większość norm kolizyjnych prawa lotniczego (art. 10, art. 11 ust. 1, art. 12, art. 13 pr.lotn.) • W odpowiednim zakresie stosuje się odtąd przepisy nowej ustawy – PPM • Powstają zagadnienia międzyczasowe (zob. niżej)

6. Problematyka międzyczasowa (I) • Zmiana ustawy kolizyjnej obowiązującej w siedzibie sądu oddziałuje na sprawy wszczęte po dniu wejścia w życie ustawy bądź jeszcze prawomocnie niezakończone (vide art. 316 § 1 kpc), wynikłe ze stosunków powstałych przed 16 maja br. • Jest to potencjalnie jeden z przypadków tzw. zmiany statutu (tj. zmiany prawa właściwego dla określonego stosunku) • Zasadniczo typowy problem intertemporalny, rozstrzygany analogicznie, jak w prawie merytorycznym (tak ostatnio M. Kłoda, KPP 2011 z. 2)

7. Problematyka międzyczasowa (II) Przykłady rozstrzygnięć a propos PPM: • Zdolność prawna, do czynności prawnych osób fizycznych (art. 11 i nast. ppm) zasadniczo według nowej ustawy od dnia jej wejścia w życie • Dobra osobiste – ustawa nowa dotyczy wskazania prawa właściwego dla dóbr (art. 16 ust. 1 ppm) przysługujących osobom w jakimkolwiek czasie, lecz środki ochrony przeciwko naruszeniu (art. 16 ust. 2 i 3 ppm) – wskazanie prawa wg nowej ustawy tylko jeśli zdarzenie po dniu jej wejścia w życie • Forma czynności prawnych – tempus regit actum, a więc art. 12 ppm z 1965 r. stosuje się do czynności zawartych przed 16.5.2011 • Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami – stosuje się bezpośrednio ustawę nową, ale nie dotyczy to stosunków majątkowych opartych na umowie majątkowej małżonków, do której stosuje się ustawę dawną (art. 17 § 2 ppm z 1965 r.; tempus regit actum)

8. PPM w perspektywie europejskiej • Europejskie ramy prawne muszą być brane pod uwagę przez ustawodawcę (vide art. 91 ust. 3 Konstytucji RP) • Podstawa kompetencji UE w dziedzinie PPM – art. 81 TFUE (ex art. 65 TWE) • Dylemat prawodawcy UE: zbliżanie (harmonizacja) czy raczej ujednolicanie PPM? • Wymiar polityczny – programy Rady Europejskiej: • Program haski: Wzmacnianie wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości w UE (Dz. Urz. z 2005 C 53, s. 1) • Program sztokholmski: Otwarta i bezpieczna Europa dla dobra i ochrony obywateli (Dz. Urz. z 2010 C 115, s. 1) • Czy przed nami kodyfikacja PPM w ramach UE?

9. Acquis communautaire w dziedzinie europejskiego PPM • Instrumenty obowiązujące: • Rozporządzenie nr 593/2008 „Rzym I” • Rozporządzenie nr 864/2007 „Rzym II” • Rozporządzenie nr 4/2009 (alimenty) – wraz z protokołem haskim o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych – obowiązują od 18 czerwca 2011 r. • Rozporządzenie nr 1259/2010 (rozwody) – w ramach tzw. wzmocnionej współpracy, Polska na razie nie uczestniczy • Procedura legislacyjna w toku: • Projekt rozporządzenia PE i Rady w sprawach spadkowych, nr międzyinst. 2009/0157 (COD) – projekt oczekuje na czytania w PE oraz debatę w Radzie, możliwe przyjęcie w grudniu br. • Projekty rozporządzeń Rady w sprawach ustrojów maj.: małż. oraz zarejestr. zw. partnerskich – wnioski Komisji skierowane do Rady (KOM(2011) 126 i 127 wersje ostateczne), przyjęcie pierwszego jest prawdopodobne, drugiego – na razie wątpliwe

10. Przebieg prac nad ustawą • Spiritus movens prac legislacyjnych – prof. dr hab. Maksymilian Pazdan (em. pracownik UŚl, obecnie ALK w Warszawie) • Dwie konferencje – 1993, 1998 • Referat M. Pazdana na posiedzeniu Komitetu Nauk Prawnych PAN (1998) • Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego (2001) – formalny początek prac • Pierwsza wersja projektu – 2004 r. • 2005 – konferencje eksperckie • Ostateczny projekt KKPC – październik 2006, dalsze poprawki wywołane zmianami w prawie europejskim • Dopiero dwa lata później (październik 2008) projekt rządowy wniesiony do Sejmu (druk VI kad. nr 1277) • Silny konflikt „szkoły krakowskiej” (przeciwko ustawie) z „katowicką” (za ustawą), negatywne opinie prof. dra hab. Andrzeja Mączyńskiego • Uchwalenie przez Sejm 4.2.2011 r., Senat nie wniósł poprawek (marzec 2011) – na ostatniej prostej spór polityczny o związki jednopłciowe • Publikacja: Dz. U. Nr 80, poz. 432

11. Motywy uchwalenia ustawy Zdaniem projektodawców: • Konieczne zharmonizowanie polskiego PPMz prawem europejskim • Usunięcie luk istniejących w ustawie z 1965 r. • Prawo europejskie – niekompletne, powstaje stosunkowo wolno (jest pole do działania dla krajowego prawodawcy) • Dyskusja w sprawie potrzeby uchwalenia nowej ustawy – zob. „Zeszyty Prawnicze BAS” 2009z. 1, s. 11 i n.

12. Struktura ustawy • Część ogólna – uregulowane typowe zagadnienia i instytucje PPM, jak zwłaszcza: odesłanie zwrotne (art. 5), klauzula porządku publicznego (art. 7), przepisy wymuszające swoje zastosowanie (art. 8), niejednolite prawo (art. 9) • Część szczegółowa – od rozdziału 2 do 17 (art. 11-68) • Przepisy zmieniające i końcowe

13. Wykładnia przepisów ustawy • Ilustracja problemu: poprawka art. 54a (odrzucona przez Sejm i później Senat), roszczenie o distributive award • Przyczyny osobliwości wykładni (granice wykładni systemowej w PPM): • Swoista struktura normy kolizyjnej PPM: zakres, łącznik • Przedmiot regulacji PPM: tzw. stosunki życiowe (nie prawne, można powiedzieć: przed-prawne) • W prawie prywatnym międzynarodowym dominuje tzw. kwalifikacja funkcjonalna (autonomiczna)

14. Łączniki w nowej ustawie • Łącznikiem nazywamy tę część normy kolizyjnej, która odpowiada za wskazanie prawa właściwego („łączy” stosunek życiowy z systemem prawnym) • Kontynuacja trendów dawnej ustawy z 1965 r.: • Swoista struktura normy kolizyjnej PPM: zakres, łącznik • Przedmiot regulacji PPM: tzw. stosunki życiowe (nie prawne, można powiedzieć: przed-prawne) • Nowości w porównaniu do ustawy z 1965 r.: • Swoista struktura normy kolizyjnej PPM: zakres, łącznik • Przedmiot regulacji PPM: tzw. stosunki życiowe (nie prawne, można powiedzieć: przed-prawne)

15. Przegląd przepisów - Część ogólna

16. Ustawa nowa Ustawa niniejsza reguluje właściwość prawa dla stosunków z zakresu prawa prywatnego związanych z więcej niż jednym państwem. Ustawa dawna Art. 1. § 1. Ustawa niniejsza określa prawo właściwe dla międzynarodowych stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. § 2. Przepisów ustawy niniejszej nie stosuje się, jeżeli umowa międzynarodowa, której Polska Rzeczpospolita Ludowa jest stroną, postanawia inaczej. • Art. 1 nowej ustawy nie odbiega szczególnie od dotychczasowego • Usunięcie odpowiednika dotychczas. § 2 wynika z faktu, że pierwszeństwo konwencji definiuje aktualnie art. 91 Konstytucji • Ważne jednak, aby pamiętać o bezwarunkowym pierwszeństwie (nie tylko wtedy, gdy przepis konwencyjny „nie daje się pogodzić” z ustawowym Artykuł 1[Zakres regulacji ustawy]

17. Ustawa nowa Art. 2. 1. Jeżeli ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, obywatel polski podlega prawu polskiemu, chociażby prawo innego państwa uznawało go za obywatela tego państwa. 2. Cudzoziemiec mający obywatelstwo dwóch lub więcej państw podlega, jako prawu ojczystemu, prawu tego z nich, z którym jest najściślej związany. 3. Jeżeli ustawa uzależnia właściwość prawa od tego, czy określone osoby są obywatelami tego samego państwa, do przyjęcia, iż wymaganie to jest spełnione, wystarczy, że prawo tego państwa osoby te uznaje za swoich obywateli. Ustawa dawna Art. 2. § 1. Jeżeli ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, obywatel polski podlega prawu polskiemu, chociażby prawo innego państwa uznawało go za obywatela tego państwa. § 2. Cudzoziemiec mający obywatelstwo dwóch lub więcej państw podlega, jako prawu ojczystemu, prawu tego z nich, z którym jest najściślej związany. • W większej części tylko powtórzenie starej ustawy, z zachowaniem tych samych zasad: a) ekskluzywności obywatelstwa polskiego (ust. 1), b) ściślejszego związku, gdy chodzi o cudzoziemców o wielorakim obywatelstwie (ust. 2) • Zachowanie zasady ust. 1 – współcześnie dyskusyjne i problematyczne • Nowość ust. 3 – faktyczne wspólne obywatelstwo (pytanie o relację do ust. 1) Artykuł 2[Wielorakie obywatelstwo]

18. Ustawa nowa Art. 3. 1. Jeżeli ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, a obywatelstwa danej osoby ustalić nie można, osoba ta nie ma obywatelstwa żadnego państwa albo nie można ustalić treści prawa ojczystego, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się jej miejsce zamieszkania; w razie braku miejsca zamieszkania stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się miejsce jej zwykłego pobytu. 2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do osoby, która uzyskała ochronę w innym państwie niż państwo ojczyste w związku z faktem, że jej więzy z państwem ojczystym uległy trwałemu zerwaniu z powodu naruszania w tym państwie podstawowych praw człowieka. Ustawa dawna Art. 3. Jeżeli ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, a obywatelstwa danej osoby ustalić nie można albo osoba ta nie ma obywatelstwa żadnego państwa, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się jej miejsce zamieszkania. • W ust. 1 rozszerza się możliwość stosowania substytucyjnego łącznika w zakresie tzw. prawa personalnego (także przypadek, gdy nie można ustalić treści prawa ojczystego – mimo że obywatelstwo osoby jest ustalone) • Wprowadzenie tzw. kaskady łączników (miejsce zamieszkania-zwykłego pobytu) – trudność w odróżnieniu obu pojęć Artykuł 3[Łącznik subsydiarny w stosunku do obywatelstwa]

19. Ustawa nowa Art. 5. 1. Jeżeli prawo obce, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego stosunku prawnego prawo polskie, stosuje się prawo polskie. 2. Przepisu ust. 1 nie stosuje się, jeżeli wskazanie prawa właściwego: 1) nastąpiło w drodze wyboru prawa; 2) dotyczy formy czynności prawnej; 3) dotyczy zobowiązań umownych, pozaumownych lub z jednostronnych czynności prawnych, dla których prawo właściwe określa niniejsza ustawa. Ustawa dawna Art. 4. § 1. Jeżeli prawo obce, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego stosunku prawnego prawo polskie, stosuje się prawo polskie. § 2. Jeżeli obce prawo ojczyste, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego stosunku prawnego inne prawo obce, stosuje się to inne prawo . • Konstrukcja odesłania jest wspólna obu ustawom – wskazanie prawa obcego przez ustawę nie jest wskazaniem bezpośrednio prawa materialnego (sąd upewnia się najpierw co do treści obcych przepisów kolizyjnych) • Nowa ustawa pomija jednak zupełnie odesłanie dalsze (art. 4 § 2 ppm 1965) • Odesłanie zwrotne zostało dodatkowo ograniczone przez art. 5 ust. 2 ppm 2011 Artykuł 5[Odesłanie]

20. Ustawa nowa Art. 6. 1. Prawo właściwe stosowane na podstawie przepisów ustawy niniejszej obejmuje także przepisy prawa publicznego, które według tego prawa znajdują zastosowanie do danego stosunku prawnego. 2. Jeżeli prawo właściwe dla ocenianego stosunku prawnego zawiera przepisy przewidujące domniemania prawne lub inne reguły określające ciężar dowodu, odnoszące się do tego stosunku, stosuje się te przepisy. Ustawa dawna Brak odpowiednika • Przepis nie zawiera nowych treści – w świetle zasad ppm nie ulega wątpliwości, że wskazanie następuje tylko dla stosunków z zakresu prawa prywatnego, jednakże przedmiot wskazania obejmuje wszystkie istotne normy prawa merytorycznego, bez względu na ich zaszeregowanie jako prywatno- bądź publicznoprawnych • Także ust. 2 nie rozstrzyga kwestii zasadniczo wątpliwej Artykuł 6[Przedmiot wskazania]

21. Ustawa nowa Art. 8. 1. Wskazanie prawa obcego nie wyłącza zastosowania tych przepisów prawa polskiego, z których treści lub celów w sposób niewątpliwy wynika, że regulują one podlegający ocenie stosunek prawny bez względu na to, jakiemu prawu on podlega. 2. Przy stosowaniu prawa właściwego można uwzględnić przepisy bezwzględnie wiążące innego państwa, z którymi oceniany stosunek prawny jest ściśle związany, jeżeli przepisy te, według prawa tego państwa, stosuje się bez względu na to, jakiemu prawu ten stosunek podlega. Podczas rozstrzygania o uwzględnieniu tych przepisów należy mieć na uwadze ich naturę i cel oraz skutki, które wynikną z ich uwzględnienia oraz te, które wyniknęłyby w razie ich pominięcia. Ustawa dawna Brak odpowiednika • Regulowana instytucja jest od dawna przedmiotem rozważań doktrynalnych • Co do zasady, przepis jest potrzebny (zbyt formalistyczne podejście sądów – przykład wyroku SA w Katowicach z dnia 12.10.2001, I ACa 383/01) • Wątpliwości może budzić ust. 2, odmienny niż art. 9 Rzymu I – w obronie pol. ustawy, zob. M. A. Zachariasiewicz, PPPM t. 7, 2010, s. 31 i n. Artykuł 8[Przepisy wymuszające swoje zastosowanie]

22. Ustawa nowa Art. 9. Jeżeli w państwie, którego prawo jest właściwe, obowiązują różne systemy prawne, prawo tego państwa wskazuje, który z tych systemów należy stosować. W razie braku takiego wskazania, stosuje się ten z tych systemów, który związany jest najściślej z danym stosunkiem prawnym. Ustawa dawna Art. 5. Jeżeli w państwie, którego prawo jest właściwe, obowiązują różne systemy prawne, prawo tego państwa rozstrzyga, który z tych systemów stosować należy. • Korzystne i słuszne rozszerzenie treści dotychczasowego art. 5 ppm 1965 • Przykład: zawarcie małżeństwa polsko-amerykańskiego • Najściślejszy związek oceni organ stosujący prawo • Zwrócenie uwagi na ograniczony zakres zastosowania art. 9 nowego ppm (wyłączone sytuacje, gdy sam łącznik wskazuje już bezpośrednio miejsce) Artykuł 9[Niejednolite prawo]

23. Ustawa nowa Art. 10. 1. Jeżeli nie można ustalić okoliczności, od których zależy właściwość prawa, stosuje się prawo najściślej związane z danym stosunkiem prawnym. 2. Jeżeli nie można stwierdzić w rozsądnym terminie treści właściwego prawa obcego, stosuje się prawo polskie. Ustawa dawna Art. 7. Jeżeli nie można ustalić okoliczności, od których zależy właściwość określonego prawa obcego, albo jeżeli nie można stwierdzić treści właściwego prawa obcego, stosuje się prawo polskie . • Artykułowi 7 ppm z 1965 r. zarzucano, że zbyt szybko narzuca właściwość prawa polskiego • Ust. 1 ogranicza znacznie możliwość stosowania legis fori – będzie ono właściwe tylko wtedy, gdy będzie obiektywnie „najściślej związane” ze stosunkiem w świetle tych okoliczności, które sąd ustali w toku postępowania • Pytanie, co oznacza w ust. 2 „w rozsądnym terminie”; należałoby także dopowiedzieć: „przy wykorzystaniu dostępnych sądowi środków” (art. 1143 kpc) – będą problemy praktyczne Artykuł 10[Statut posiłkowy]

24. Przegląd przepisów i problemów - Część szczególna

25. Odesłania do konwencjii rozporządzeń europejskich • Przepisów odsyłających do aktów normatywnych prawa europejskiego lub międzynarodowego jest w tekście ustawy aż 7, i to w sprawach o fundamentalnym znaczeniu – dot. zobowiązań umownych i pozaumownych, pieczy rodzicielskiej, opieki i kurateli, formy testamentów (art. 28 ust. 1, art. 33, art. 34, art. 56 ust. 1, art. 59 ust. 1, art. 63, art. 66 ust. 1) • Ogólna ocena takich zabiegów powinna być raczej negatywna: wyszczególnione w ustawie akty nie są wszystkimi, które aktualnie obowiązują, będą dochodziły nowe • Rola informacyjna przepisów jest wątpliwa – organ stosujący prawo uwzględni niekiedy konwencje (np. bilateralne o pomocy prawnej w sprawach cywilnych i karnych) z pierwszeństwem przed wielostronnymi bądź przed rozporządzeniami • Poza tym następują liczne odesłania jako element hipotezy norm prawnych statuowanych przez poszczególne przepisy (np. art. 30 ust. 1 i 2) – mniej wątpliwe

26. Wybór prawa właściwego • Tzw. łącznik subiektywny – wybór prawa właściwego przez strony – jest traktowany jako znacznie ważniejszy niż dotychczas • Oprócz zobowiązań umownych (art. 3 Rzymu I), pozaumownych (art. 14 Rzymu II) i alimentacyjnych (art. 7 protokołu haskiego w zw. z art. 15 rozporz. alim. 4/2009), strona lub strony wskazują prawo właściwe dla: • pełnomocnictwa (art. 23 ust. 1 ppm); • zobowiązania z jednostronnej czynności prawnej (art. 32 ust. 1 ppm); • umowy o arbitraż, tzn. zapisu na sąd polubowny (art. 39 ust. 1 ppm); • stosunków majątkowych (art. 52 ust. 1 ppm) lub umowy majątkowej małżonków (art. 52 ust. 2 ppm) - jednak z ograniczeniem do prawa miejsca zwykłego pobytu lub zamieszkania jednego z małżonków; • sprawy spadkowej – z ograniczeniem do prawa ojczystego, miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu spadkodawcy z chwili dokonania czynności lub z chwili śmierci (art. 64 ust. 1 ppm) – wybór prawa z tego ostatniego momentu aktualizuje się na chwilę śmierci – niejasna konstrukcja przepisu (nie wiadomo, czy „tą czynnością” jest dokonanie wyboru prawa, czy też sporządzenie testamentu bądź innej czynności mortis causa) • Ogólnie jest to tendencja pozytywna, zgodna z aktualnym stanem ppm • Problemy praktyczne są jednak nieuniknione

27. Statut personalny osób fizycznych (I) • Wieloznaczność pojęcia: „statut personalny”: • Prawo właściwe dla zdolności osób – art. 11 w przypadku osób fizycznych • Prawo właściwe dla zdolności oraz jej ograniczeń (np. ubezwłasnowolnienia) – wskazane dla osób fizycznych przepisami rozdziału 2 • Prawo właściwe dla wszelkich kwestii związanych ściśle z osobą, wskazane tzw. łącznikami personalnymi (lex personalis) • Dotychczas w nauce polskiej dominowało pierwsze, najwęższe ujęcie (inna rzecz, czy trafnie)

28. Statut personalny osób fizycznych (II) • „Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej”: • Zakres art. 11 nowej ustawy pokrywa się z art. 9 § 1 ppm • Prawo właściwe dla ustalenia początku i końca podmiotowości prawnej człowieka, możności uczestniczenia przez niego w obrocie cywilnoprawnym • Nie obejmuje zdolności deliktowej ani zdolności do zawarcia małżeństwa • Właściwe zasadniczo prawo ojczyste – łącznik obywatelstwa, liczyć się z odesłaniem zwrotnym (możliwe w stosunku do cudzoziemców zamieszkałych w RP, których prawo ojczyste przewiduje dla zdolności łącznik zamieszkania, np. prawo szwajcarskie) • Problem posiłkowego stosowania – na zasadzie „kaskady” – prawa państwa zamieszkania i dalej zwykłego pobytu (art. 3 ust. 1) • Problem uchodźców – art. 3 ust. 2 ppm: • nakłada się regulacja art. 12 konwencji genewskiej dotyczącej statusu uchodźców (Dz. U. z 1991 Nr 119, poz. 515) – pierwszeństwo ma oczywiście konwencja • pojęcie: „osoby, która uzyskała ochronę w innym państwie niż państwo ojczyste” jest szersze, obejmuje np. osoby, które w Polsce otrzymały ochronę uzupełniającą, azyl, zgodę na pobyt tolerowany, ochronę czasową (zgodnie z ustawą o udzielaniu cudz. ochrony na ter. RP; Dz. U. z 2009 Nr 189, poz. 1472) • inne państwa niekoniecznie kształtują katalog form ochrony w sposób analogiczny, będą powstawały wątpliwości praktyczne • Zapewne chodzi o ochronę co najmniej zbliżoną do statusu uchodźcy

29. Ustawa nowa Jeżeli osoba fizyczna dokonuje czynności prawnej w zakresie prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa, wystarczy, że ma ona zdolność do dokonania tej czynności według prawa państwa, w którym przedsiębiorstwo jest prowadzone. Ustawa dawna Art. 9 § 3. Jednakże, gdy osoba prawna lub fizyczna dokonywa czynności prawnej w zakresie swego przedsiębiorstwa, jej zdolność podlega prawu państwa, w którym znajduje się siedziba tego przedsiębiorstwa. • Wyjątek dla zdolności do czynności prawnych, a nie prawnej • Pojęcie „przedsiębiorstwa” najpewniej nadal występuje w znaczeniu funkcjonalnym (synonim działalności gospodarczej lub profesjonalnej), choć aktualnie jest mniej zręczne • „… wystarczy, że” => zasadniczo stosuje się prawo ojczyste osoby fizycznej, a tylko wtedy, gdyby czynność prawna miała być nieważna – prawo państwa prowadzenia przedsiębiorstwa (zasadnicza różnica w stosunku do ustawy z 1965 r.) Artykuł 11 ust. 2[Osoby prowadzące przedsiębiorstwo]

30. Ubezwłasnowolnienie • Dotychczasowa regulacja prawna: • Konwencja dotycząca ubezwłasnowolnienia i analogicznych zarządzeń opiekuńczych, podpisana w Hadze dnia 17 lipca 1905 r. (Dz. U. z 1929 Nr 80, poz. 598) – znikome znaczenie praktyczne, stosowana tylko na zasadzie wzajemności • Art. 9 i 23 ppm z 1965 r. (generalnie właściwość prawa ojczystego osoby, która ma być lub jest ubezwłasnowolniona) • Nowy przepis ustawowy: art. 13 ppm 2011:Art. 13. 1. Ubezwłasnowolnienie podlega prawu ojczystemu osoby fizycznej, której ono dotyczy.2. Jeżeli o ubezwłasnowolnieniu cudzoziemca orzeka sąd polski, stosuje się prawo polskie. • Problemy praktyczne: • Jak szeroki zakres ma pojęcie: „ubezwłasnowolnienia”? Czy obejmuje ono także wpływ ubezwłasnowolnienia na zdolność do czynności prawnych? • W jakim celu stanowiono art. 13 ust. 1 ppm 2011, skoro sąd polski stosuje lex fori (ust. 2)? W praktyce nie zajdą przypadki stosowania ust. 1, zwłaszcza gdy art. 1146 kpc nie uzależnia już uznania obcego orzeczenia w przedmiocie ubezwłasnowolnienia od zastosowania prawa polskiego tam, gdzie je należało stosować (zgodnie z prawem prywatnym międzynarodowym)

31. Dobra osobiste • Dotychczas nie podlegało wątpliwości, że dobra osobiste należą do zakresu właściwości statutu personalnego (art. 9 ppm z 1965) • Ich ochrona mieściła się w zakresie statutu deliktowego • Innowacje – art. 16 ppm z 2011 (statut dóbr osobistych) • Sens przepisu: • Ust. 1 – potwierdzenie zasady właściwości legis patriae dla dóbr osobistych osoby fizycznej • Ust. 2 - ochrona dóbr osobistych (wszelkie środki, zarówno o charakterze tymczasowym, jak i ostatecznym) – zasada korzystności dla strony, która żąda ochrony (ma ona opcję, ale dlaczego nie na rzecz prawa ojczystego?), należy uwzględnić sprawę C-68/93 Shevill • Ust. 3 – tylko do deliktów prasowych, rozwiązanie jest m.zd. niekorzystne dla poszkodowanego, gdyż musi się on dostosować do obcych, nieznanych sobie standardów prawa prasowego • Do ochrony dóbr osobistych osób prawnych art. 16 stosuje się odpowiednio (dotyczy to chyba nie tylko art. 16 ust. 2, który mówi o „ochronie”, ale całego przepisu)

32. Statut personalny osób prawnych • Dotychczasowa regulacja – art. 9 § 2 ppm („zdolność osób prawnych”, właściwość prawa państwa, w którym osoba ma siedzibę – zdaniem doktryny raczej tzw. siedzibę rzeczywistą) • Art. 17 ust. 1 nowej ustawy – tak samo wysłowiony łącznik („siedziba”), inaczej wyrażony zakres normy kolizyjnej („osoba prawna”), z wyjaśnieniem w ust. 3 (pokłosie postan. SN z 28.4.1997, II CKN 133/97, OSNC 1997/10/154) • Problemy wykładni i stosowania: • Siedziba rzeczywista czy statutowa (za statutową K. Opustil, KPP 2010/4, z wahaniem M. Pazdan) – na razie nierozstrzygnięte • Możliwość odesłania zwrotnego lub dalszego, jeśli prawo wskazane jako właściwe przez art. 17 ust. 2 ppm posługuje się łącznikiem utworzenia (art. 17 ust. 2 ppm) • Wyjątki od stosowania prawa państwa siedziby (art. 18 ppm) • Skutki transgranicznego przeniesienia siedziby (art. 19)

33. Przedstawicielstwo • Przedstawicielstwo ustawowe zawsze podlegało statutowi stosunku, z którego wynika umocowanie (nie było to nigdy przedmiotem sporu, por. np. postan. SN z 15.7.2005, IV CK 20/05, OSNC 2006/6/106) • Gdy chodzi o pełnomocnictwo, nowa ustawa narzuca pewne rozwiązanie, dotychczas przyjmowane jako prawidłowe tylko przez część doktryny: • Oderwanie pełnomocnictwa od stosunku podstawowego, ustalenie jego własnego statutu • Oparcie właściwości prawa na podstawowym łączniku wyboru prawa przez mocodawcę (w domyśle: gdyż udzielenie pełnomocnictwa jest aktem jednostronnym) • „Kaskada” łączników w art. 23 ust. 2 ppm – nie tylko na wypadek braku wyboru, ale także jego nieskuteczności, gdy wybór przez mocodawcę był pełnomocnikowi nieznany • Możliwe problemy: • Wątpliwy zakres właściwości statutu pełnomocnictwa (na pewno to statut stosunku podstawowego rozstrzyga o tym, czy zawarcie np. umowy zlecenia pociąga za sobą dorozumiane umocowanie przyjmującego zlecenie; problem skutków działania bez umocowania lub jego przekroczenia – niejednomyślne) • Forma udzielenia pełnomocnictwa – bez wątpienia statut formy

34. Dokonanie czynności prawnej • Wyodrębniono przepis dotyczący prawa właściwego dla dokonania czynności prawnej (art. 24 ppm) – chodzi o wskazanie prawa, które określi, czy czynność doszła do skutku (np. czy złożono oświadczenia woli, czy nie są one dotknięte wadą) • „Prawem dla niej [tzn. czynności prawnej] właściwym” jest prawo rządzące stosunkiem, który wynika z dokonania takiej czynności bądź którego ukształtowania albo ustania czynność prawna dotyczy • Przepis zabezpieczający interes strony – art. 24 ust. 2 – wzorowany ewidentnie na art. 10 ust. 2 rozporządzenia Rzym II (wcześniej art. 8 ust. 2 konwencji rzymskiej z 1980 r.): • Istotne w przypadku „rozmijania” się norm np. statutu kontraktowego i prawa państwa, w którym ma siedzibę oblat (zgodnie ze statutem kontraktowym, brak niezwłocznej odmowy jest w obrocie handlowym poczytywany za przyjęcie oferty, podczas gdy takiej regulacji nie zawiera prawo siedziby oblata)

35. Forma czynności prawnej • Art. 25 ppm przepisem ogólnym, stosowanym do wskazania prawa dla formy tych czynności prawnych, dla których nie przewidziano przepisu szczególnego (np. zawarcie małżeństwa, umowa o arbitraż) • Najistotniejsze odstępstwa od dotychczasowej regulacji: • W art. 25 ust. 1 zd. trzecie uregulowano statut formy umów inter absentes – chodzi raczej o wszelkiego rodzaju czynności prawne dwustronne (forma umów zobowiązaniowych jest objęta zakresem art. 11 rozporządzenia Rzym I) – konsekwencja dawniejszej luki w art. 12 ppm z 1965 (por. postan. SN z 17.10.2008, I CSK 153/08, Lex nr 548792) • Tylko lex causae (prawo rządzące meritum czynności prawnej) stosuje się do czynności prawnych: • rozporządzających nieruchomościami (a contrario: nie do czynności zobowiązujących do rozporządzenia) – korzystne dla wydziałów wieczystoksięgowych i notariuszy • mających za przedmiot powstanie, łączenie, podział, przekształcenie lub ustanie osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej • Szczególne uregulowanie dotyczące zawarcia czynności przez przedstawiciela (ustawowego bądź pełnomocnika) – art. 25 ust. 3

36. Zobowiązania umowne– uwagi ogólne • Dziedzina ujednolicona w PPM Unii Europejskiej, wobec czego ustawa nie zawiera niemal żadnej merytorycznej regulacji w tym zakresie – w art. 28 rozporządzenia odesłanie PE i Rady (WE) nr 593/2008 z 17.6.2008 str. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz. Urz. UE L 177 z 04.07.2008 r., str. 6). • Przy rozstrzyganiu o zakresie czasowym stosowania rozporządzenia, należy mieć na uwadze wyłącznie jego przepisy – data wejścia w życie nowej ustawy jest bez znaczenia

37. Zobowiązania umowne– umowy ubezpieczenia (I) • Statut umów ubezpieczenia jest generalnie regulowany przez art. 7 rozporządzenia Rzym I, bez względu na charakter ubezpieczanego ryzyka oraz jego lokalizację (wewnątrz bądź na zewnątrz UE) – inaczej niż wg konwencji rzymskiej • Ustawa – PPM: • częściowo rozszerza zakres zastosowania rozporządzenia na sytuacje nim nieobjęte • zawiera przepisy kolizyjne, które państwa członkowskie mogą ustanowić na podstawie rozporządzenia

38. Zobowiązania umowne– umowy ubezpieczenia (II) • Art. 28 ust. 2 ppm z 2011 r. – nakazuje stosować rozporządzenie do pewnych umów ubezpieczenia, które zostały wyłączone z jego zakresu (art. 1 ust. 2 lit. j) Rzymu I) • Chodzi generalnie o pracownicze programy emerytalno-rentowe, bardzo rozbudowane w niektórych państwach (np. Niemcy, Holandia), które: a) są finansowane przez pracodawców, b) obejmują wyłącznie ich pracowników • W Polsce mamy do czynienia z programami ubezpieczeń emerytalnych lub rentowych w ramach: • pracowniczych funduszy emerytalnych – ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych (Dz. U. Nr 116, poz. 1207 z późn. zm.) • otwartych funduszy emerytalnych • Zaliczenie umów zawieranych z OFE do zakresu art. 28 ust. 2 ppm z 2011 r. co najmniej wątpliwe – 1) brak związku z zatrudnieniem u pracodawcy i przynależnością do programu emerytalnego, 2) zarządzanie grupowymi funduszami emerytalnymi należy do zakresu dyrektywy nr 2002/83/EWG o ubezpieczeniach na życie • Do takich umów ubezpieczenia, które prawodawca unijny wyłączył z zakresu rozporządzenia, należy odpowiednio stosować przepisy ogólne Rzymu I (odmiennie M. Pazdan)

39. Zobowiązania umowne– umowy ubezpieczenia (III) • Szczególne traktowanie umów ubezpieczenia obowiązkowego (art. 29 ppm) wynika konsekwentnie z art. 7 ust. 4 rozporządzenia Rzym I, wyklucza wybór prawa • Art. 29 ust. 1 – jednostronna norma kolizyjna, poddająca prawu polskiemu umowy ubezpieczenia obowiązkowego przewidziane prawem polskim (por. art. 7 ust. 4 lit. b Rzymu I • Art. 29 ust. 2 – norma kolizyjna drugiego stopnia, odsyła do prawa innego państwa EOG (np. niemieckiego, norweskiego), które rozstrzygnie, czy chce być stosowane • Obie normy pozostają ze sobą w stosunku swoistej konkurencji; przykład: • Polak stale przebywający w Niemczech jest właścicielem ciężarówki zarejestrowanej w Polsce – które prawo (polskie? niemieckie?) będzie właściwe dla ubezpieczenia OC? • Konieczne porównywanie ze sobą regulacji merytorycznej polskiej i niemieckiej w celu ustalenia, które z tych praw ma wyraźniej zarysowany interes w dojściu do głosu – jeżeli oba przewidują obowiązek ubezpieczenia, to stosuje się to prawo, które ściślej wiąże się z danym stanem faktycznym (prawo polskie: posiadanie pojazdu w Polsce, art. 27 ustawy o ub. obow.; prawo niemieckie: stały pobyt posiadacza pojazdu w Niemczech, § 1 PflVG)

40. Zobowiązania umowne– ochrona konsumenta • Realizowana w nowej ustawie przez art.. 30 • Przewiduje on rozwiązanie trochę podobne do tego, które w rozporządzeniu Rzym I jest stosowane w art. 6 (umowy konsumenckie) oraz art. 8 (umowy o pracę) • Wybór prawa właściwego przez strony nie może doprowadzić do pozbawienia konsumenta ochrony – nie tyle wyłączenie możliwości wyboru prawa właściwego, ile raczej ograniczenie jego skuteczności (oddziaływania prawa wybranego na dany stosunek kontraktowy) • W literaturze niemieckiej rozwiązanie określane mianem: „miksu prawnego” (Rechtsmix) • Jeżeli orzeka sąd polski, to musi porównywać ze sobą szczegółowe rozwiązania obcego prawa wybranego z prawem polskim i dla każdej kwestii rozstrzygać, które prawo przyznaje konsumentowi silniejszą ochronę

41. Zobowiązania pozaumowne– odpowiedzialność za acta iure imperii • Ustawa z 1965 r. pomijała w ogóle kwestię prawa właściwego dla odpowiedzialności cywilnoprawnej państwa za wykonywanie władzy publicznej – nie oznacza to jednak braku normy kolizyjnej • Wynikała ona dotychczas ze zwyczaju międzynarodowego, narzucającego przede wszystkim jurysdykcję wyłączną państwa, którego organ dopuścił się działania bądź zaniechania (par in parem non habet imperium), zob. wyrok ETS w sprawie C-292/05 Lechouritou i in. • Kodyfikacja tej zasady w art. 35 ppm ułatwi sądom rozstrzyganie takich spraw z elementem transgranicznym (są one faktycznie coraz częstsze) • Prawidłowe rozumienie „działania i zaniechania organów wykonujących w danym państwie władzę publiczną”, przykład katastrofy smoleńskiej

42. Stosunki nieuregulowane • Kompletność kodyfikacji prawa kolizyjnego jest celem niemożliwym do osiągnięcia • Dotychczasowa ustawa nie zawierała normy upoważniającej explicite sąd do wynajdywania normy sędziowskiej (ad casum), jeżeli stan faktyczny nie mieścił się w zakresie jakiejkolwiek normy kolizyjnej • Art. 67 nowej ustawy – tylko w razie braku wskazania prawa właściwego w jakichkolwiek przepisach kolizyjnych (tej ustawy, innych ustaw, aktów prawa międzynarodowego lub europejskiego) • Niestosowany wtedy, gdy norma kolizyjna jest, ale zdaniem sądu nie wskazuje prawa najściślej związanego ze stosunkiem • Istnieją tylko szczegółowe klauzule korekcyjne, np. art. 32 ust. 2 (zobowiązania z jednostr. czynn. prawnych), art.. 43 ppm (res in transitu)

43. Pytania, refleksje? Dziękuję za uwagę! m.pilich@wpia.uw.edu.pl