KAY 361 Türk İdare Tarihi

1. KAY 361 Türk İdare Tarihi Ders 9 Konular: Osmanlı Şehirleri ve Ulaştırma Okuma: Ortaylı, 2007, s. 279-318.

2. Osmanlı Şehirleri • Eski yerleşim merkezlerinin restore edilerek kullanımı • “Türkler göçebe oldukları ve şehir kültürüne yabancı oldukları için hiç şehir kurmadı” kanısı • Temel işlev, kırda doğan tarımsal artı ürünün denetimi • Mekansal yapı • Şehir merkezindeki büyük meydanda bir mabed, merkezi devlet ofisi (saray, sancakbeyi konağı) ve Bedesten (lonca binası ve depo) • Merkezin hemen çevresinde zenaatçılar ve esnafın bulunduğu bir çarşı

3. Osmanlı Şehirleri • Mekansal yapı (Devam) • Bu iş bölgesinden sonra bir konut bölgesi (mahalleler) • Sosyal sınıflaşmaya değil, etnik ve dini farklılığa göre • Şehrin periferisinde azınlıklar (Yahudiler, Rumlar, Ermeniler...) • Bazen göçmen gruplar (Boşnak ve Arnavutlar gibi) ve çingeneler çevredeki ayrı mahallelerde

4. Şehrin Yönetimi • Şehrin en yüksek yöneticisi kadı • Sancak beyi ve beylerbeyi sürekli seferde • Yargıçlığın yanı sıra, idari, mali ve beledi işlevleri de olan bir memur • Merkezden gelen ferman ve emirleri tebliğ eder. • Vakıfların da denetimini yapar. • Esnaf loncalarını denetler. • Dürüst çalışmayan esnafı cezalandırır.

5. Şehrin Yönetimi • Kadı ve Görevleri • İstanbul kadısı Bab-ı Ali’ye bağlıdır, vilayet kadıları beylerbeyi ve sancak beyinden bağımsızdır. • Kadıya, subaşı, muhtesip, mimarbaşı gibi görevliler de yardım eder. • Semtlerde kadıyı naibler ve mahalle imamları temsil eder.

6. Kadının Yardımcıları • Subaşı • Her sancak, kazaya denk gelen subaşılıklara ayrılmıştır. • Şehirlerde ve kırsal alanda asayişten sorumludur. • Suçluları yakalar ama yargılayamaz. • Bazı vergileri de toplar.

7. Kadının Yardımcıları • Yatakçılar (asesler) • Geceleri çarşı ve pazar yerlerini beklerler. • Ücretlerini dükkan sahipleri öder. • Hırsızlıkta ihmalleri görülürse tazminat verirler. • Kale dizdarları • Şehrin iç kalesindeki hazine ve evrakı korurlar.

8. Kadının Yardımcıları • Mahalle imamı • Kadının görevlerini mahalle ölçeğinde yerine getirir. • Mahallenin mülki ve beledi amiri • Cami vakfından maaş alır. • Yangınlarda ve asayişle ilgili konularda mahalleliyi örgütler. • Temizlik işlerini denetler. • Nüfus kayıtlarını tutar. • Mahalle ahalisi için üst makamlara kefil olur.

9. Kadının Yardımcıları • Azınlık mahallelerinde imamın görevlerini papaz ve kocabaşlar üstlenirdi. • Cemaatler üzerindeki kontrolün kendi dini liderleri yoluyla yapılması milli hareketlerin geliştiği 19. Asır’da sorunlar ortaya çıkardı.

10. Kadının Yardımcıları • Lonca Düzeni • Esnaf kethudalarının denetim alanları • Alışveriş ve imalatta düzen ve doğruluğun sağlanması • Çarşının temizliği • Çarşı içindeki yol, çeşme, su yolu gibi tesislerin bakım ve onarımı

11. Vakıflar • Kökeni • Vakıf kurumunun köklerinin Eski Roma ve Bizans’ta olduğu da iddia edilir. • Kuran’ı Kerim’de “sadaka” olarak geçer. • Osmanlı Medeniyeti bir vakıf medeniyetidir.

12. Vakıflar-2 • Görevleri kentsel alandaki tesislerin idaresi ve hizmetlerin görülmesidir. • Geleneksel devletin teşkilat ve bütçesi bu işlevler için yetersizdir. • Ayrıca, vakıf yoluyla yöneticiler evlatlarına miras bırakabilmişlerdir.

13. Vakıflar-3 • Temel Terimler • Vâkıf: Sahibi olduğu mülkü kamu yararı/hayır için vakfeden kişi • Mevkûf: Vakfedilen mülk, yani arazi, bina, su kaynağı, dükkan, vs. veya para • Gayrimüslimler de vakıf sistemini kullanmışlardır. • Avrupa’da da kilise vakıfları benzer bir işlev görmüştür.

14. Vakıflar-4 • Vakıf Yolu ile Yapılan İşler • Eserler: Camiler, medreseler, hamamlar, köprüler, imarethaneler, kervansaraylar... • Hizmetler: Eğitim, sağlık, altyapı, sadaka, vs. • Denetimleri kadı tarafından yapılır. • 16. Asır’dan itibaren enflasyon kaynaklı gelir kaybına uğramış ve işlevlerini yitirmeye ve yozlaşmaya başlamışlardır.

15. Kadının İşlevlerinde Azalma • Yeniçerilik kaldırılınca kadının kontrolcü işlevini yapması mümkün olamadı. • 1826’de başkentte ihtisap nazırlığı, eyaletlerde de ihtisap müdürlükleri kuruldu. • Şehirlerin kolluk ve belediye işlevleri ve vergi toplama görevi, narhın tesbiti ve uygulanması • Böylece kadı sadece yargı organı, noter ve vakıf denetçisi durumuna geriledi.

16. Kadının İşlevlerinde Azalma • 1836’da kurulan Evkaf Nazırlığı da vakıf işlerini yüklendi. • 1846’da kurulan Zaptiye Müşüriyeti kolluk görevini üstlendi. • Sonuç olarak ihtisap nazırlığı, yıkılan klasik teşkilatın yerini dolduramadı.