Gastcollege Spelen met de Grondwet-telijke grenzen van de Persvrijheid in België, 1831-1914

1. GastcollegeSpelen met de Grondwet-telijke grenzen van de Persvrijheid in België, 1831-1914 Bram Delbecke

2. Ook te vinden op: • www.kulak.be/~bdlbecke • Bestand ‘Gastcollege 16.04.2013’

3. Het menu … • Drie centrale onderwerpen: • Waarom en hoe persvrijheid in de GW inschrijven? • Hoe de grondwettelijke waarborgen in de praktijk omzeilen? A. de jury • Hoe de grondwettelijke waarborgen in de praktijk omzeilen? B. het verbod op preventieve maatregelen Merk op: Deze drie onderwerpen beantwoorden aan de mogelijke vragen die u op het examen gesteld kunnen worden!

4. 1. De waarborgen voor de persvrijheid in de Belgische Grondwet (1831)

5. 1. De voorgeschiedenis (1815-1830) Klassieke these: reactie tegen ‘Hollands’ regime • Afschaffing jury (1814/1815) • Strenge maar vage perswetten • Repressieve aanpak zuidelijk oppositiepers: • Op aansturen van minister van Justitie Van Maanen • Zowel tegen katholieken als liberalen • Strenge veroordelingen door beroepsrechters Vergeten referentiekader: Frans Restauratieliberalisme (Constant) • Idealisme van jonge generatie francofiele juristen • Persvrijheid als sleutelelement in politieke filosofie: • Spanningsveld tussen ascendingendescendingtheory of power • Noodzaak opdeling burgerlijke samenleving en politieke instellingen • Dubbele rol journalist: controleren en informeren • Filosofie is legitimering voor eigen opwaartse sociale mobiliteit

6. 1. Een bekommernis van juristen • Voorloper: besluit Voorlopig Bewind 16 oktober 1830 • Wie werkt de bescherming van de vrije pers uitwerken? • Grondwetscommissie: maakt ontwerptekst: • Bijna allemaal juristen • Spilfiguren: J.-B Nothomb en Paul Devaux (Courrier des Pays-Bas) • In Volksraad: overwegend juristen moeien zich met debatten over persvrijheid • Heel veel mensen met verleden in de oppositiepers: • Weten welke de valkuilen en gevaren zijn voor de pers • Gebruiken martelaarsaureool om politieke ambities te valoriseren • Werken bescherming op dubbel niveau uit: • Liberaal t.a.v. gebruik van de pers • Liberaal t.a.v. vervolg misbruiken

7. 1. De grondwettelijke waarborgen • Art. 14 GW: vrijheid van meningsuiting • Vooral van belang inzake vrijheid van eredienst • Art. 18 GW, lid 1: verbod preventieve maatregelen • Geen censuur, geen borgtocht • Uitzondering: zegelbelasting: onderstreept elitedenken van de grondwetgever • Art. 18, lid 2: getrapte verantwoordelijkheid • Cascade: schrijver, uitgever, drukker, verspreider • Uitzondering op gemeen strafrecht • Ratio: private censuur vermijden • Oorzaak: debat tijdens VKN over art. 4 besluit 1814: “indien schrijver niet bekend, dan drukker aansprakelijk” • Den Haag, Luik: indien wel bekend, dan drukker niet aansprakelijk • Brussel, Van Maanen: indien wel bekend, dan blijft drukker aansprakelijk(= rigide toepassing gemeen strafrecht)

8. 1. De grondwettelijke waarborgen • Art. 96 GW: debat achter gesloten deuren vereist unanimiteit • Overheidscontrole en publiciteit • Art. 98 GW: persmisdrijven voor de jury • Oude eis restitutie wegens goede ervaringen tijdens Frans regime • Ook voor politieke misdrijven en misdaden • Geen rechtstreekse uiting van volkssoevereiniteit • Ratio: • Jury als ijkpunt van de publieke opinie, met elitaire invulling • Beroepsrechters niet met delicate kwesties belasten • Jury zal onduidelijke strafbepalingen gunstig interpreteren

9. 1. De grondwettelijke waarborgen • Art. 139: opdrachtlijstje voor wetgever • Zo snel mogelijk nieuwe wet op de pers en de jury • Volksraad maakt er zelf snel nog werk van • 19.07.1831: jurydecreet: extra waarborg: • Geen voorlopige hechtenis voor perswanbedrijven • 20.07.1831: persdecreet: extra waarborgen • Geen voorlopige hechtenis voor perswanbedrijven • Gunstig bewijsregime voor laster jegens publieke figuren: alle toegelaten gemeenrechtelijke middelen • Speciale plaats voor beschuldigden in rechtszaal • Aanvallen op goede naam en eer (laster en beledigingen): • Klachtmisdrijven • Verzachtende omstandigheden mogelijk • Geen verplichte, maar facultatieve ontzetting uit burgerlijke rechten • Korte verjaartermijnen • Expliciete afschaffing Hollandse perswetten

10. 2. De omzeiling van de grondwettelijke waarborgen van de persvrijheid:A. de jurywaarborg

11. 2. De volksjury: meer een last dan een lust? • Nadelen van de assisenprocedure: • Complex en langdurig • Afhankelijk van openbaar ministerie (en minister) • Contraproductief effect: geeft ruchtbaarheid aan de bestreden meningsuiting • Wispelturigheid jury-oordeel: heel veel vrijspraken • Zoeken naar pragmatische antwoorden: • Grondwetswijziging is niet haalbaar: • Unionisme is snel uitgewerkt • Grondwet is sleutelelement van het nationalistisch discours • Daarom een pragmatische aanpak: • Restrictieve invulling van het begrip ‘persmisdrijf’ • Burgerrechtelijke aansprakelijkheid als flexibel alternatief

12. 2. Het persmisdrijf omschreven • Geen formele of materiële omschrijving • Noch in GW, noch in persdecreet, noch in latere wetten • Oorzaak? • Liberale motieven: omnisdefinitiopericulosa est • Haast van de Volksraad • Drie criteria ontwikkeld door rechtspraak en rechtsleer: • Een schuldige mening • Die gedrukt is • En effectief verspreiding gekend heeft

13. 2. Een schuldige mening • Verband met vrijheid van meningsuiting: • Mening: wanneer er geen prima facie misdrijf is, maar indien een beoordeling van de inhoud door de jury nodig is • In rechtspraak groeit onderscheid met de zogenaamde drukkerijmisdrijven: • Schending colofonplicht • Inbreuk op zegelrecht (tot 1848) • Verboden advertenties • Valse naamdracht • …

14. 2. Maar wat is een mening? • Klassieke opvatting: mening sensustrictoals opinie, als persoonlijk standpunt: • Corrolarium vrijheid van meningsuiting (cf. Frankrijk) • Verdediger: Henri Schuermans (Code de la presse) • Prenten en afbeeldingen niet als persmisdrijven beschouwd! • Ommekeer: zaak-Joostens (Cass. 1864):Mening sensulato, want een gedachte volstaat • Verspreiding onzedige geschriften: persmisdrijven of niet? • Antecedent: zaak-Degeest (Brussel 1856) • Joostens: vervolgd voor correctionele rechtbank • Brussel 1864: “geen persmisdrijf, want geen opinie” • Advocaat Charles Laurent: invloedrijke bijdrage in La Belgiquejudiciaire • Cass. 1864: “wel persmisdrijf, want beoordeling moraliteit nodig” • Paradox: afbeeldingen blijven niet als persmisdrijf gelden

15. 2. Drukwerk en verspreiding • Tweede criterium: inherent aan het persbedrijf:het moet gedrukt zijn • Ontwikkeling van nieuwe druktechnieken in 19de eeuw • Erkenning door rechtspraak: alles wat leidt tot identieke vermenigvuldiging • Derde criterium: inherent aan het persmisdrijf:het moet effectief verspreid zijn • Reden: contact met publieke opinie vereist • Feitenkwestie

16. 2. Een burgerrechtelijk alternatief • 1382 BW • Fout-schade-oorzakelijk verband aantonen • Niet gebonden aan beperkingen van strafrechtsbepalingen • Niet voor de jury, maar voor de beroepsrechter • Maar is dat in overeenstemming met GW? • GW zegt er niets over… • Art. 3 Sv. : ook burgerlijke rechter kan burgerlijke vordering uit strafzaak beoordelen

17. 2. De aanvaarding in de rechtspraak • Lagere rechtspraak: • Zaak-Deruysscher (Rb. Brussel 1838) • Zaak-Vleminckx (Brussel 1839): • context: vete tussen radicaal Bartels en legertopman • 1838: assisenproces leidt tot vrijspraak • Brussel 1839: 1382 BW is ok en getrapte verantwoordelijkheid werkt door • Zaak-Deruysscher (Rb. Brussel 1838) • Daarna algemene aanvaarding in lagere rechtspraak • Cass. 1863: zaak-Rogier • Context: levensbeschouwelijk conflict • Cass. 1863: verwerpt exceptie van onbevoegdheid

18. 2. Reacties • Rechtsleer: afwijzende reacties: • Tegen geest GW • Wie? Schuermans, Thonissen • Parlement: • Voor 1863: • Regelmatig kritiek op groeiend aantal burgerlijke perszaken • 1847: wetsvoorstel-Fleussu • burgerlijke vordering moet bij strafvordering en voor assisen • Na 1863: • 1864: eerste wetsvoorstel-Thonissen en co • Burgerlijke vordering kan, maar voorafgaande strafrechtelijke veroordeling vereist • Veel kritiek op onduidelijkheden

19. 2. Reacties • 1865: tweede wetsvoorstel-Thonissen en co • Burgerlijke vordering kan, maar voorafgaande foutverklaring door jury vereist • Parlementaire desinteresse: meerdere keren opnieuw ingediend zonder plenaire bespreking • 1873: commissie voor hervorming Sv. kraakt het voorstel af • Sterft uiteindelijk stille dood • Later impliciet erkend door wetgever

20. 3. De omzeiling van de grondwettelijke waarborgen van de persvrijheid:B. het verbod op preventieve maatregelen

21. 3. Toch preventieve maatregelen? • Context: strijd met interne oppositiebewegingen van liberale Belgische natiestaat creëert informatiehonger: • Beperkt functioneren Belgische politie- en inlichtingendiensten • Alternatief : mogelijkheiden gerechtelijk onderzoek • Art. 8 jurydecreet: strafprocesrecht in perszaken ‘comme en matière criminelle’: • Verbod preventieve maatregelen uithollen: • Grootschalige toepassing beslagmogelijkheden • Lokaal verspreidingsverbod op openbare wet • Getrapte verantwoordelijkheid uithollen: • Creatieve toepassing in de praktijk • Aarzeling bij uitlokking van misdrijven door middel van pers

22. 3. Toch preventieve maatregelen? • Onderzoeksrechter neemt in beslag (art. 87-88 Sv.) • Ganse oplages, administratie, drukpersen… : • Impliceert de factogrote hinder voor werking van de pers • Ingegeven door informatiehonger van gerecht en overheid • Steeds bij publicaties van (linkse) oppositiemilieus • Gaat crescendo met succes van de arbeidersbeweging:vb. Catéchisme du Peuplevan Defuisseaux (1886) • Alternatief voor eigen inlichtingen- en politiediensten werken aanvankelijk mank • Lokt veel kritiek uit: • In rechtsleer: Schuermans • In het parlement: regelmatig echo’s van kritiek: • 1847: wetsvoorstel-Orts: slechts beperkt beslagrecht • 1864: wetsvoorstel-Thonissen en co: geen huiszoekingsrecht om identiteit schrijver van een stuk te achterhalen • 1893: wetsvoorstel-Janson en co: slechts beperkt beslagrecht

23. 3. Toch preventieve maatregelen? • Lokaal verspreidingsverbod op openbare weg • Veel gemeenten eisen voorafgaande toelating • Gebaseerd op bevoegdheid openbare ordehandhaving • Krantenverkoop, maar vooral pamfletten en brochures • Parallel met betogingen en manifestaties • Een schending van de persvrijheid? • Lagere rechtspraak: ja • Vrij verspreiding logisch corrolarium van persvrijheid • Cass. (1879, 1892, 1902) : Nee! • Persvrijheid en openbare orde hebben niets met elkaar te maken • Wetgevende reactie: voorstel Robert, Janson en Ferron (1892) • Verbiedt lokale reglementen die vrije verspreiding geschriften beperken • Leidt niet tot wet

24. 3. Getrapte verantwoordelijkheid omzeilen in de onderzoeksfase? Colofonplicht en het recht op anonimiteit • Art. 283 Sw. / art. 14 persdecreet / art. 299 Sw.:verplichte vermelding naam en adres van drukker of schrijver • In de praktijk: • Meestal drukkerscoördinaten, veel anonieme artikels • Bij vervolging: drukker neemt alle verantwoordelijkheid op zich • Zorgt voor frustratie: cf. petitie aan parlement (1851) • 1854: wetsvoorstel Frère-Orban • Verplichte ondertekening van elk (kranten)artikel • Invloed: Fr. wet-Tinguy (1854) • Kritiek: groeiend risico voor private censuur en autocensuur

25. 3. Getrapte verantwoordelijkheid omzeilen in de onderzoeksfase? • 1859: zaak-Outendirck: • Anoniem artikel L’Avenirvertelt dat er in Brussel onlusten op komst zijn • Weigert schrijversnaam vrij te geven: veroordeling op grond van art. 80 Sv. • Kritiek: impliceert getrapte verantwoordelijkheid dat één verantwoordelijke genoeg is? • Cass. 1859: geen persmisdrijf, dus geen getrapte verantwoordelijkheid • Discussie Verhaegen-Schuermans: • Verhaegen: getrapte verantwoordelijkheid =één verantwoordelijke volstaat • Schuermans: getrapte verantwoordelijkheid = respecteren van hiërarchische volgorde

26. 3. Getrapte verantwoordelijkheid omzeilen in vonnisfase? • Bescherming bronnengeheim? Nee! • Zaak-Lemaire: L’Etoile belge bericht over brutale doodslag op een meisje • Hoofdredacteur Lemaire weigert bronnen vrij te geven: • Verschuilt zich achter getrapte verantwoordelijkheid • Veroordeeld op grond van art. 80 Sv. • Cass. 1870: verwerpt bronnengeheim, want geen wettelijke grondslag

27. 3. Getrapte verantwoordelijkheid omzeilen in vonnisfase? • Toepassing getrapte verantwoordelijkheid • Problemen door complexiteit persbedrijf • Absolutistische strekking: schrijver bekend leidt sowieso tot toepassing cascade • Relativistische strekking: in relatie tot functie: cascade slaat enkel op daden die eigen zijn aan functie • Geen tegengestelden, maar liggen in elkaars verlengde • Discussiepunt: wat bij uitlokking misdrijf door middel van pers? • 1834: zaak-Crickx: Assisen Henegouwen: geen toepassing getrapte verantwoordelijkheid • 1859: naar aanleiding van bespreking nieuw Sw.:Parlement: wel toepassing getrapte verantwoordelijkheid

28. 4. Besluit • Verregaande garanties in GW • Pragmatische invulling van deze grondwettelijke grenzen in de praktijk • Waarom toch zoveel lof over Belgische persvrijheid? • Inderdaad ruim ten opzichte van buitenlandse regimes • Maakt deel uit van nationalistisch discours • Lastige erfenis voor 21ste –eeuws mediarecht !!