Portret młodzieży polskiej wsi

1. Portret młodzieży polskiej wsi Krystyna Szafraniec Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN Instytut Socjologii UMK

2. Wieś jako miejsce „szczególne” • Zazwyczaj postrzegane jako inne, gorsze, cywilizacyjnie zapóźnione, niechętne zmianom – zarówno przez opinię publiczną, jak i samych mieszkańców wsi • Lata transformacji systemowej oznaczały przyspieszenie zmian na wsi z wieloma efektami pozytywnymi, ale i bez nich • Po jakiej stronie tego bilansu odnajdujemy wiejską młodzież – czy jest ona balastem przemian czy rezerwuarem zasobów niezbędnych w dalszej modernizacji kraju?

3. „Portret” wiejskiej młodzieży • socjologiczny portret, jaki tu zaprezentuję będzie się składał (jak każdy) z dwóch elementów podstawowych: POSTACIoraz TŁA • Postacią jest tutaj zbiorowość wiejskiej młodzieży, szkicowana ze względu na cechy osobowościowe, świat wartości, postawy życiowe • Tło wypełnią elementy społecznego usytuowania młodzieży (status rodziny, typ szkoły)

4. Empiryczne podstawy analiz • Badania uczących się dziewiętnastolatków w dwóch województwach: dolnośląskim i warmińsko-mazurskim z 2007/2008 roku (N=1011) • Badania w sześciu gminach wiejskich o różnym stopniu rozwoju społeczno-gospodarczego; dorośli mieszkańcy wsi – 2004 rok (N= 1100) • Oś porównań: obszary wiejskie – duże ośrodki miejskie

5. Wykształcenie ojców Wykształcenie ojców – będące miarodajnym wskaźnikiem atmosfery kulturalnej domu rodzinnego i stylu rodzinnej socjalizacji, przekładające się m.in. na jakość karier edukacyjnych młodzieży – nadal (mimo zmian in plus) korzystniej przedstawia się w odniesieniu do środowisk miejskich.

6. Status społeczno-zawodowy ojców Status społeczno-zawodowy – będący dobrym wskaźnikiem materialnych warunków życia rodziny – również przemawia na niekorzyść wiejskiej młodzieży. Jakkolwiek i na wsi i w mieście największą grupę stanowią rodziny o statusie poniżej średniego, na wsi są one nadreprezentowane. Odwrotnie jest w przypadku rodzin o wysokim statusie – te są na wsi niedoreprezentowane.

7. Typ szkoły Pochodzenie społeczne młodzieży – jak widzieliśmy mniej korzystne w przypadku wiejskiej młodzieży – odbija się na jej decyzjach edukacyjnych: częściej trafia ona do szkół dających mniejsze szanse na dobrą edukację wyższą (szkoły zawodowe). Jakkolwiek są to szkoły maturalne, poziom nauczania w nich zazwyczaj odbiega (na niekorzyść) od LO, co może rzutować (i rzutuje) na dalszy przebieg karier edukacyjnych i życiowych wiejskiej młodzieży.

8. Poziom aspiracji edukacyjnych Mimo dużych różnic w warunkach „na starcie” między wiejską i miejską młodzieżą różnice aspiracji edukacyjnych nie są już tak duże. Jakkolwiek typowy dla wsi wzór (szybszego kończenia edukacji) nadal się utrzymuje, aspiracje do kształcenia na poziomie wyższym mają charakter bezprecedensowy (łącznie chce studiować 65% wiejskiej młodzieży).

9. Ocena szans realizacji planów Ocena szans realizacji planów potwierdza wcześniejsze obawy – niespełna połowa młodzieży wierzy w to, że uda jej się bez większych problemów osiągnąć to, do czego aspiruje. Młodzież wiejska jest nieco mniej pewna swego, zwłaszcza gdy mierzy wysoko. Nawet dotychczasowe sukcesy szkolne nie są w stanie wywołać tej wiary w siebie, jaką mają miejscy dziewiętnastolatkowie.

10. Autocharakterystyki • Poprosiliśmy dziewiętnastolatków, by spośród kilkunastu zaproponowanych cech wybrali te, które mogliby przypisać sobie i powiedzieć: „Jestem - zwyczajny, uczciwy, ambitny … ”

11. Jestem …

12. Jak siebie widzi wiejska młodzież? • Autocharakterystyki ujawniają daleko idące zbiorowe podobieństwo wiejskiej i miejskiej młodzieży • Wśród cech najczęściej wybieranych są – z jednej strony – te „ciepłe” (rodzinny, wrażliwy, uczciwy), z drugiej zaś „chłodne” (odnoszące się do aktywności: ambitny, zaradny, sprytny lub umysłu: dobrze wykształcony, krytyczny) • Młodzież wiejska jedynie walory umysłu rzadziej odnosi do siebie

13. Co w życiu ważne?

14. Świat wartości • Również pod względem wyboru spraw w życiu ważnych wiejska młodzież niewiele się różni od miejskiej młodzieży • Jej wybory koncentrują się wokół: • Dobrych relacji w rodzinie i przyjaciół • Społecznego uznania, prestiżu • Interesującej (i dobrze płatnej) pracy • Pełnego wrażeń, ciekawego i wolnego od uzależnień życia

15. Typy orientacji życiowych

16. Typy orientacji życiowych - tendencje • Pełniejsze charakterystyki osobowościowe potwierdzają brak większych różnic między wiejską i miejską młodzieżą • najliczniej są reprezentowani „ambitni hedoniści” i osoby konwencjonalne (oczekujące od życia szczęścia rodzinnego, dobrze płatnej pracy, spokoju i stabilizacji ) • Bardziej charakterystyczny dla wiejskiej młodzieży jest typ marzycielski, konwencjonalny i etosowy, bardziej charakterystyczny dla miejskiej młodzieży – typ aktywny i hedonistyczny

17. 1a. Wczesna praca czy wysokie kwalifikacje?

18. 1b. Wykształcenie czy duże zarobki?

19. Co ważniejsze: wczesna praca – duże zarobki – wysokie kwalifikacje? • Inwestowanie w wysokie kwalifikacje wygrywa w konfrontacji z wczesnym podjęciem pracy (wyraźniej wśród miejskiej młodzieży) • Inwestowanie w jak najlepsze wykształcenie przegrywa w konfrontacji z dużymi zarobkami • Ranking tworzą kolejno: szybka inicjacja zawodowa – wysokie zarobki – wysokie kwalifikacje • Młodzież wiejską wyróżniają częstsze wybory wczesnej pracy i większe przywiązanie do wartości wykształcenia

20. Pracownik najemny czy przedsiębiorca?

21. Szeregowy pracownik czy funkcja kierownicza?

22. Jaki status? • Badani dziewiętnastolatkowie zdecydowanie preferują pozycje zawodowe oznaczające wysoki status (bycie przedsiębiorcą aniżeli pracownikiem najemnym, sprawowanie funkcji kierowniczych niźli bycie szeregowym pracownikiem) • Młodzież wiejska tylko w niewiele mniejszym stopniu godzi się na podrzędne funkcje w hierarchii zawodowej i status pracownika najemnego.

23. Wyuczony zawód czy różne zajęcia?

24. Jeden pracodawca czy wielu?

25. Mieszkać w jednym miejscu czy zmieniać?

26. Mobilność • Perspektywa braku stabilnej pracy (podejmowania się w życiu różnych zawodów, zmiany pracodawcy) czy stałego miejsca zamieszkania nie jest obca młodzieży, chociaż różnice między mobilnością zawodową a przestrzenną są wyraźne (na korzyść zawodowej). • Młodzież wiejska wykazuje nawet większą gotowość pod tym względem.

27. Poświęcać się pracy czy rodzinie?

28. Czas z rodziną czy z przyjaciółmi?

29. Praca a życie osobiste • Konfrontacja pracy z życiem rodzinnym, a zwłaszcza rodziny z kręgiem przyjaciół stanowi poważny dylemat dla współczesnej młodzieży (bardzo liczna kategoria odpowiedzi „trudno wybrać”) • Słabnie on – w przypadku wiejskiej młodzieży –wtedy, gdy konkurentem rodziny stają się przyjaciele (młodzież wiejska jest bardziej od miejskiej przywiązana do rodziny)

30. Żyć skromnie czy dążyć do przyjemności?

31. Czas wolny na rozrywki czy na rozwój, samokształcenie?

32. Styl życia • Młodzież preferuje życie barwne, pełne przygód i wrażeń; woli też czas wolny poświęcać na rozrywki niźli na rozwój i samokształcenie – jest zdecydowanie bardziej hedonistycznie zorientowana; • Wiejscy dziewiętnastolatkowie nie wyłamują się z tej tendencji, są jednak mniej hedonistycznie zorientowani – częściej godzą się na życie skromne, bez wygód, ale i bez trosk, częściej też uważają, że czas wolny należy przeznaczać na rozwój.

33. Interesować się polityką czy jak najdalej od niej?

34. Myśleć głównie o sobie czy też o innych?

35. Sfera publiczna • Młodzi – mimo wyraźnego otwarcia na sferę publiczną – nadal preferują wycofanie, zaś sam dylemat: dbać o sobie i najbliższych czy działać z myślą o innych wydaje się mało problematyczny; • Młodzież wiejska powiela w tym zakresie swój stereotyp – jest w większym stopniu politycznie wyłączona.

36. Stosunek do zmian systemowych

37. Stosunek do prywatyzacji

38. Rozwiązania autorytarne vs demokratyczne

39. Otwarcie na Zachód

40. Stosunek do zmian systemowych • Nie można określić stosunku młodzieży do dokonujących się w Polsce zmian systemowych jako wyraźnie pozytywnego – nie jest on jednak negatywny, raczej ambiwalentny; • Największym poparciem cieszą się procesy demokratyzacji; • Młodzież wiejska w minimalnie mniejszym stopniu popiera zmiany; • Różnice nie są jednak statystycznie istotne

41. Czy wieś jest bez perspektyw dla młodych ludzi (2004) ?

42. Gdzie chciałbyś mieszkać jako dorosły?

43. Osiągnąć coś w kraju czy zagranicą?

44. Zostać czy uciec? • Jakkolwiek w opinii mieszkańców wsi dominuje przekonanie, że wieś jest bez perspektyw dla młodych ludzi, w relatywnie najmniejszym stopniu podzielają tę opinię młodzi • Blisko 50% wiejskiej młodzieży chciałaby w przyszłości mieszkać na wsi lub w małym miasteczku; co ciekawe – obszary wiejskie wydają się atrakcyjne dla 15% miejskiej młodzieży; sytuacja ta ukazuje wyraźnie większą niż przed laty atrakcyjność wsi jako miejsca zamieszkania; • Częściej na wsi zostają gorzej wykształceni młodzi ludzie (w stopniu większym niż planowali); absolwenci wyższych uczelni wiejskiego pochodzenia wracają w 1/3 (i jest to zwykle „gorszy” dla nich wybór); • Siłą przyciągającą jest gospodarstwo rolne (dla tych, którzy nie zostali wchłonięci przez miejski rynek pracy), siłą odpychającą – ubogi rynek pracy (dla tych, którzy skończyli studia); • Jakkolwiek zagranica nie jest marzeniem większości (również wiejskiej) młodzieży, całkiem pokaźna jej część zakłada, że tam łatwiej osiąga się sukces.

45. Konkluzje (1) • Okres przemian ustrojowych w Polsce pobudził aspiracje edukacyjne i życiowe młodzieży na niespotykaną dotąd skalę. Młodzież – niezależnie od środowiska, w którym dorasta – oczekuje w dorosłym życiu nie tylko osobistego szczęścia, interesującej i dobrze płatnej pracy, lecz również barwnego i wygodnego życia; • Problem polega na tym, że ta część młodzieży, która dorasta w warunkach mniej sprzyjających osiąganiu zamierzonych życiowych celów (dotyczy to znacznej części wiejskiej młodzieży), może doznać frustracji i rozczarowań – zarówno w wyścigu do lepszej edukacji, jak i do lepszych karier zawodowych.

46. Konkluzje (2) • Utrzymujące się gorsze szanse życiowe wiejskiej młodzieży są nie tyle funkcją pracy szkoły, co statusu rodziny pochodzenia – rola wiejskiej oświaty jest tu nie do przecenienia, lecz wiele ograniczeń wynikających z charakterystycznej dla wsi społecznej struktury jest przez wiejską szkołę nie do pokonania (przynajmniej w istniejących realiach oświatowych). • Udane kariery edukacyjne i zawodowe wiejskiej młodzieży, które nie wynikają z „dobrego” pochodzenia, wskazują – niemal zawsze – na obecność znaczących innych w życiu dziecka wiejskiego: tym znaczącym innym jest zazwyczaj nauczyciel dający przykład i pobudzający do transgresji.

47. Konkluzje (3) • Uderzające wśród spraw ważnych w życiu młodzieży są jej aspiracje statusowe – tylko niewielka jej część akceptuje siebie w rolach z niższymi pozycjami społecznymi i zawodowymi. Jest to wynik presji ideologii sukcesu, która nakazuje „być kimś” pod groźbą unieważnienia własnej wartości gdy „jest się nie tym” lub „kimś w sposób niewystarczający”; młodzież wiejska minimalnie rzadziej popada w ten syndrom; • Parcie na wysokie pozycje społeczne – w większości nie mające szans się spełnić – skutkuje, z jednej strony, niechęcią do tych, którym się udało, z drugiej zaś skrywaną pogardą dla samych siebie (i resentymentami); • Sytuacja tego rodzaju nie jest zdrowa i staje się źródłem społecznych uprzedzeń (oraz skrywanych społecznych napięć). Jako taka winna być przedmiotem szczególnego rodzaju kampanii nakierowanych na definiowanie wartości człowieka i wartościowego życia w oderwaniu od zajmowanej przez niego pozycji społecznej. Oznacza to w pewnym sensie wypowiedzenie wojny panującym ideologiom (i adresatem tych działań nie mogą być tylko wychowawcy), niemniej próby tego rodzaju – jako przemyślana strategia wykraczająca poza prymitywne „trucie” i kaznodziejstwo – winny być podejmowane. • Na wsi potrzebę tego typu oddziaływań – poza wszystkim – dyktuje silnie tam zakorzeniony kompleks wiejskości.

48. Konkluzje (4) • Pod jakim względem wiejska młodzież nadal przypomina, a pod jakim przestaje przypominać dawną wiejską młodzież? • Mimo dużego zbliżenia charakterystyk do miejskiej młodzieży nadal jest bardziej skromna, mniej wymagająca od życia i bardziej tradycyjna (częściej składa deklaracje religijności i tradycyjnego patriotyzmu); • Mimo trwałości specyficznie wiejskich trendów zaczyna w coraz większym stopniu podzielać dylematy dotąd charakterystyczne dla miejskiej młodzieży (rodzina czy kariera? rodzina czy przyjaciele? kraj czy zagranica?); • Tendencje te mogą mieć swoje wyraźne demograficzne i społeczno-kulturowe przełożenie, widoczne w stylu życia, modelu rodziny.

49. Konkluzje (5) • Wieś z miejsca niechcianego coraz wyraźniej staje się potencjalnie atrakcyjnym miejscem do zamieszkania w opiniach młodzieży. • Czynnikiem przyciągającym mógłby być: • Dynamiczny i elastyczny rynek pracy • Widoczne perspektywy rozwoju regionu • W praktyce oznaczałoby to prowadzenie odpowiedniej polityki w skali makro, niedopuszczającej do wyjaławiania regionów wiejskich z kapitału ludzkiego (np. ucieczki ludzi dobrze wykształconych do dużych aglomeracji miejskich spoza regionu); Polityka taka – poza działaniami już prowadzonymi – musiałaby również obejmować: • decyzje o alokacji dużych inwestycji w regionach cywilizacyjnie zaniedbanych i niezdolnych do samodzielnego stworzenia rynku pracy; • decyzje o alokacji ważnych urzędów i instytucji państwowych w miastach – centrach regionów, co podniosłoby ich atrakcyjność i prestiż (np. dlaczego główna siedziba NIK, GUS czy ZUS nie miałaby być w Olsztynie czy Lublinie, a Naczelna Rada Adwokacka czy Archiwum Wojskowe w Toruniu?). • Niepodjęcie tego typu działań grozi pogłębianiem się różnic między regionami.

50. Konkluzje (6) • Co jest atutem wiejskiej młodzieży, gdy mówimy o projekcie modernizacyjnym dla Polski? • Jej aspiracje edukacyjne i dążenia życiowe • Jej chęć doskonalenia siebie i swoich kwalifikacji • Jej gotowość do bycia elastyczną na rynku pracy • Jej społeczna wrażliwość i jej pragmatyzm