Kultura drogi

1. Kultura drogi Eliza Małek Eliza Małek

2. W trakcie poprzedniego wykładu mówiliśmy o domu w jego znaczeniu utylitarnym i symbolicznym, znakowym. Nie mniej ważną rolę w rosyjskiej kulturze tradycyjnej pełni kultura drogi, a więc cały kompleks obyczajów i norm, a także przedmiotów związanych z przemieszczaniem się człowieka w przestrzeni poza jego domem. Kulturę „drogi” w opozycji do kultury „domu” rozpatrzymy na poziomie znakowym, symbolicznym oraz socjonormatywnym. Eliza Małek

3. Dom i droga Członek tradycyjnej społeczności wiedział, że przestrzeń dzieli się na przyjazne i nieprzyjazne obszary, na obszary „czyste” i „nieczyste”, że jego życie i pomyślność zależy od tego, jak się w każdej z tych przestrzeni (cerkiew, dom, łaźnia, las, błoto, droga, rozstaje) zachowa. Wychodząc z domu, wiedział, że wkracza na obcy teren, dlatego musiał się do tego odpowiednio przygotować. Według T. Szczepanskiej (2003, 34), drogi nie włączano do znakowego modelu „swojego świata”, dlatego była nieoznaczona i poprzez to „niewidzialna”. Eliza Małek

4. Rosjanie byli i są narodem podróżującym. Kolonizacja rozległych terenów od wieków rodziła konieczność przemieszczania się na setki i tysiące kilometrów z zachodu na wschód, z północy na południe i na odwrót. Olga Czerepanowa uważa, iż Rosjanie są narodem wędrującym ze świadomością narodu osiadłego. Być może dlatego droga i podróżowanie obrosło w rosyjskiej kulturze tak bogatą symboliką. Eliza Małek

5. Obrzędy związane z wyjściem z domu • Przed wyjazdem w daleką podróż odwiedzano groby zmarłych, odprawiano msze w intencji podróżnych, w przeddzień wyjazdu chodzono do łaźni, aby zmyć z siebie ostatnie związki z domem rodzinnym. • Młodzi mężczyźni wyjeżdżający na połów ryb odbywali na progu łaźni rytualny stosunek ze swoją żoną. • Staruszkowie przechodzili pomiędzy nogami swoich żon, stojących na dwóch ławkach w przedsionku łaźni. • Następnie pierwsi i drudzy kąpali się i do końca pobytu poza domem wystrzegali się cielesnych kontaktów z kobietami. • Wierzono, że złamanie tabu grozi nieudanymi połowami. Eliza Małek

6. Pożegnalna uczta (uczty) Kulminacyjnym punktem pożegnania osoby (lub grupy osób) wyruszającej (-ych) w drogę była uczta (biesiada) z udziałem całej wiejskiej społeczności. Odjazd rekrutów ze wsi – uczta pożegnalna dla wszystkich lub dla jednej grupy wiekowej. Ostatnie pożegnanie przy stole odbywało się jednak w wąskim kręgu rodzinnym. Tradycyjne toasty: najpierw za zdrowie, potem «чтоб дорожка хорошо легла (cztob dorożka chroszo legła)», «за хорошую дорогу (za choroszujudorogu)». Podarunki dla wyjeżdżających: kobietom – płótno, bieliznę, mężczyznom – pieniądze lub coś z ubrania. NB. Tę tradycję dzisiaj kultywują m.in. żołnierze wyjeżdżający do innego garnizonu, więźniowie żegnający współwięźnia jadącego na rozprawę (kobiety zawodzą i śpiewają pieśni). Eliza Małek

7. Посошок / strzemienny Tuż przed wyjściem z domu symbolicznie wypijano strzemiennego (на посошок – na pososzok). Domownicy siadali na ławkach plecami do pieca (żeby wyjeżdżający nie tęsknił za domem) lub na walizkach przy nakrytym białym obrusem stole, na którym leżał chleb i sól, i w milczeniu patrzyli na siebie, żeby napatrzeć się do woli, następnie wyjeżdżający odłamywał kawałek chleba, który zabierał ze sobą na pamiątkę, wypijali kieliszek (szklaneczkę) wódki. «Будь здоров, пошли Господи в добром здоровьи добраться до места... да жить там и богатеть и нас не забывать (Bud’ zdorow, poszli Gospodi w dobrom zdorowji dobrat’sia do mesta […] da żyt’ tam i bogatiet’ i nas nie zabywat’»). Eliza Małek

8. Obrzędy pożegnalne (wyobcowanie) Wyjście z domu oznaczało zerwanie związków rodzinnych, seksualnych (z matką, z żoną, z ukochaną). Ważne miejsce rytuałów zapobiegających tęsknocie, blokowanie prokreatywnych zachowań w drodze (dziś - „mąż w delegacji”). Eliza Małek

9. W drodze • Nie oglądaj się za siebie, nie wracaj po zapomnianą rzecz, nie odpowiadaj na pytanie, dokąd idziesz, omijaj osoby, które mogą rzucić urok (wiedźmy, osoby niepełnosprawne, z widocznymi defektami cielesnymi lub obcoplemieńcy). • Źle wróży spotkanie z kobietą (szczególnie brzemienną), z kapłanem czy zakonnikiem, z kotem i świnią (ale z psem – dobrze). . • Tradycyjna odzież podróżna (centralna Rosja) etno.clow.ru/information/270-2.html Eliza Małek

10. Pierwsze spotkanie. Identyfikacja pierwszego spotkanegojako: • chodzącego nieboszczyka, • choroby (cholery, febry) lub osoby nasyłającej choroby i rzucającej uroki, • leśnego ducha (леший /leszyj), który może człowieka wyprowadzić w pole (por. liczne opowieści typu memoratów). • Szczególne znaczenie pierwszego (3 pierwszych) spotkania. • Identyfikacja dotyczyła określenia kategorii: żywy/martwy, człowiek/nie-człowiek itd. Eliza Małek

11. Czego nie wolno robić w drodze? Nie wolno żałować rzeczy zgubionej. Nie wolno podnosić rzeczy leżących na drodze. Zalecano: unikanie niepożądanego spotkania (nie rozpalaj ogniska na drodze, nie śpij, nie jedz, nie oddawaj moczu, nie hałasuj, bo leśny duch usłyszy). Jeśli wędrowiec zabłądzi w lesie, czyli wejdzie na teren ducha lasu, to demon leśny może go wodzić po ostępach. Żeby powrócić na właściwą drogę, należy zmylić czujność demona poprzez rytualne manipulacje symbolizujące semantykę powrotu: np. zdjąć z siebie odzież, odwrócić ją na nicę i znowu włożyć lub choćby włożyć czapkę daszkiem do tyłu. (Логинов 2002, 3) Eliza Małek

12. W bajkach ludowych złamanie zakaz snu w drodze przynosi opłakane skutki:Ехали, ехали; Иван-царевич заснул дорогою <…> крепко спросонок рассердился на своего дядьку <…> Отрубили Катоме-дядьке обе ноги … (Афанасьев, № 198); В третий раз напал на них сон; стоит на дороге кровать, Иван и ее изрубил (Афанасьев, № 138). Łóżko w tej bajce zostało „podstawione” przez demonicznych przeciwników głównego bohatera. Eliza Małek

13. Środki ostrożności • Gotowość do agresji (kij, nóż, topór za pasem). • Niewerbalna komunikacja (krzyk, stuk, klaskanie, gwizdanie, znaki na drzewach). • Amulety (tu również krzyżyki, ikonki, teksty modlitw). • Etykietalne formuły powitalne (dialog: «Мир с дорожкой!», - «Милости просим, спасибо, добро пожаловать. (Mir s dorożkoj! – Miłosti prosim, spasibo, dobro pożałowat’» lub formuła z nazywaniem spotkanego bratem, siostrą («родимый/ rodimyj», «брат /brat», «сестрица/siestrica»). • „Towarzysze” podróży – równość, pomoc w potrzebie. Eliza Małek

14. Miejsca straszne • Zakręt (ograniczenie widoczności, utrata orientacji w przestrzeni) – siły nieczyste „plączą”, mylą drogi (żeby odwrócić złe moce, należy włożyć odzież na nicę, buty czubkami do tyłu). • Skrzyżowania dróg, rozstaje (tu również mitologizacji ulega ograniczenie widoczności) – przed rozstajami należy się zatrzymać, obejrzeć na wszystkie 4 strony i przeżegnać się, żeby odpędzić złe moce. • Mosty i brody – pojmowane jako granice terytorium. • Las, gęstwina leśna – przed wejściem do lasu zalecano wypowiadanie formuł typu: «Не ходи, сатана, круг меня: Христос у меня» (Nie chodź, diable, koło mnie, Chrystus jest ze mną). Eliza Małek

15. Мiejsca święte • Kapliczki i krzyże przydrożne • Święte źródełka Eliza Małek

16. Eliza Małek Kapliczka może być także sposobem oznaczenia granicy pomiędzy swoją i obcą przestrzenią. Jeden z badaczy pisał, że na południu obwodu Kirowskiego na granicy z terytorium dzisiejszego Tatarstanu i Udmurtii stawiano kapliczki-słupy(słupowe) (столбы-часовни), które oznaczały granice między światem chrześcijańskim i muzułmańskim.  Znane są przypadki budowy takich kapliczek w miejscach żegnania rekrutów (poborowych) oraz zmarłych.

17. Zachowanie wędrowca w drodze i na postoju Miejsca postojów na trasach wędrówek znajdowały się w pobliżu krzyży i źródeł (studni), przepraw przez rzeki (brodów, mostów), na rozstajach, na wzgórkach (wzgórzach), skąd można było wygodnie obejrzeć teren i zorientować się w przestrzeni. Postój funkcjonalnie powtarzał kształt domu. Zatrzymujący się na odpoczynek (samotni i wędrujący w grupach) zagospodarowywali pewną przestrzeń wokół stołu (który może być zastąpiony przez pień drzewa, rozłożony na trawie ręcznik czy gazetę) lub ogniska (otoczonego kamieniami lub darnią). Eliza Małek

18. Miejsce postoju oznaczano nacięciami, napisami na różnych przedmiotach (drzewach, kamieniach, dzisiaj np. na przystankach). Tradycja nakazywała zostawienie dla kolejnych wędrowców czegoś, co może im się przydać podczas postoju (zapasu suchego drewna, soli, zapałek itp.) Ten zwyczaj zachował się wśród myśliwych polujących w tajdze i geologów do naszych czasów. Eliza Małek

19. «Хозяйка, не найдется ль воды напиться?» • Prośba o wodę – początek rozmowy, wstęp do prośby o nocleg (w bajkach zwrot do Baby Jagi – najpierw napój, nakarm, a potem wypytuj). • Wspólne picie herbaty i mocniejszych trunków – konsolidacja przy stole i sposób na ujawnienie pozycji społecznej oraz siły biesiadników (głowa mocna – słaba, próba upicia gościa, żeby przejąć nad nim władzę, zgoda na picie w cudzym domu jako wyraz zaufania do gospodarza). • Por. próby upicia towarzysza podróży-cudzoziemca w rosyjskich pociągach. Eliza Małek

20. Напоил, накормил и спать уложил (и в баню сводил) /Napoił, nakormił i spat’ ułożył (i w baniu swodił). Eliza Małek • Przywołane przysłowie (Napoił, nakarmił i do snu ułożył / do łaźni zaprowadził) to krótka formuła rytuału powitania, który przewiduje zapewnienie wędrowcowi dachu nad głową, pożywienia, ciepła. • Podróżny, który wchodzi do domu (idzie do łaźni), zdejmuje odzienie, buty, pas, zostawia w sieni kij. • Zdjęcie (poluzowanie) pasa wyraża chęć przejścia od etykietalnego, oficjalnego zachowania do kontaktu nieoficjalnego. • Por. dzisiejsze spotkania polityków „bez krawatów”. • Wychodząc, gość znowu się ubiera, wkłada buty i czapkę na głowę..

21. Wg T. Agapkiny rola gościa była dość pasywna. Gość nie mógł odmówić przyjęcia poczęstunku, gdyż to zostałoby odebrane przez gospodarza jako obelga, a ponadto mogłoby sprowadzić na gospodarza i jego dom różne nieszczęścia (wymarcie pszczół, zarośnięcie pola chwastami itp., nieurodzaj). Wierzono również, że mogłoby to mieć również negatywne następstwa dla samego gościa (np. mogłoby sprowadzić chorobę). W niektórych rejonach znana jest forma delikatnego zakończenia wizyty – gospodarz daje gościowi specjalny piernik (пряник-разгоняй). Gość i gospodarz Eliza Małek

22. Gość i jego status społeczny Eliza Małek Wysoki status społeczny gościa przynosił honor gospodarzowi, dlatego gospodarz starał się zapraszać do swojego domu ludzi godnych: przedstawicieli duchowieństwa, urzędników («свадебный генерал»). „Хороший гость хозяину в почет», Gość w dom, Bóg w dom.  Duża liczba gości świadczyła o tym, że gospodarz ma dużą i zżytą rodzinę («Гость на гость – хозяину радость»). Niezadowolony gość mógł plunąć na próg, żeby do gospodarzy nikt więcej nie przyjeżdżał. Jeśli żegnano niechcianego gościa, to po jego wyjściu wypowiadano formułę: «Добрый путь, да к нам больше не будь (Dobryj put’, da k nam bolsze nie bud’).

23. Niezaproszeni goście Do dnia dzisiejszego zachowała się wiara w zemstę osób (czarownika, znachora, staruszki z sąsiedztwa), których nie zaproszono na wesele. Tacy niezaproszeni goście sprawiają, że młodzi tuż po ślubie się rozwodzą, że narzeczony ucieka sprzed ołtarza (из-под венца), że w trakcie weselnych uroczystości przewracają się sanie wiozące młodych itp. Aby zapobiec podobnym nieszczęściom należy dać znachorowi prezenty lub zaprosić go na wesele. (Por. sytuację przedstawioną w bajkach o śpiącej królewnie). „Przyjaciel narzeczonego wygnał z wesela pijanego czarownika, a ten powiedział: “Ну ничо, узнаете вы Ивана Антоновича”. Mąż okazał się impotentem i wkrótce żona od niego odeszła”. (zapis z r. 2006 r.) Eliza Małek

24. Pielgrzymi, Boży ludzie • Wędrowni pielgrzymi otrzymywali posiłek, czasem nocleg, w zamian obiecywali pomodlić się za gospodarzy w świętych miejscach, a jeśli wracali z pielgrzymki, to również przynosili różne obrazki, ikonki, krzyżyki, pojemniczki z wodą święconą, • Pielgrzymi – przynoszą wieści ze świata, opowiadają o tym, co widzieli i słyszeli. W czasach, kiedy nie było radia, TV i dostępnej każdemu prasy codziennej, to właśnie oni byli źródłem wiedzy o obcych i dalekich stronach. Eliza Małek

25. Symbolika drogi • Droga to nie tylko granica pomiędzy „swoim” i obcym” światem, to także • droga życiowa człowieka, • droga duszy w zaświaty, • miejsce, w którym ujawnia się los, dola człowieka w trakcie jego spotkań z innymi ludźmi, zwierzętami oraz istotami demonicznymi. Eliza Małek

26. W wykładzie wykorzystano prace: Т. Б. Щепанская, Культура дороги в русской мифоритуальной традиции XIX-XX вв., Москва 2003. С.Ю. Неклюдов, Движение и дорога в фольклоре, [w:] DieWelt der Slaven. InternationaleHalbjahresschrift fürSlavistik. Jahrgang LII, 2. Reiseriten – Reiseroutenin der russischen Kultur,München: Verlag Otto Sagner, 2007,s. 206-222. К.К. Логинов,Лес и “лесная сила” в современных представлениях русских Карелии,„Живая старина” 2002, № 4. Е. Фарино,Дорога - Путь, [w:] Идеи в России. Idee w Rosji. Ideasin Russia. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, t. 3, Łódź 2000, s. 130-132. „ Eliza Małek

27. Przykładowe pytania kontrolne Jakie obrzędy poprzedzają wyjście z domu i czemu służą? Jak powinien zachowywać się wędrowiec w drodze i na postoju? Czego nie wolno robić w drodze? Sposoby identyfikacji i oznaczania miejsc „strasznych” i „świętych”. Podaj przykłady zachowania tradycyjnej formy uczty pożegnalnej w czasach współczesnych. Etykietalne zachowania gościa i gospodarza. Eliza Małek