Download
1 / 51
E N D
Zdroje Szczecin
Historia Zdroje zostały założone w 1750 roku na gruntach wsi Podjuchy, należącej wówczas do fundacji klasztoru św. Jana w Szczecinie. Na polecenie króla Fryderyka II, tworzeniem nowego osiedla zajął się szczeciński kupiec Karol Mathias. Rozpoczęto prace karczunkowe i melioracyjne – niezbędne, ze względu na usytuowanie dzielnicy na podmokłych obrzeżach Puszczy Bukowej. W 1760 roku nową kolonię przekazano bratu założyciela – Baltazarowi Mathiasowi, a dwadzieścia lat później część wsi wykupił dyrektor landratury (władza powiatu, landu) szczecińskiej, Otton von Bonin, który założył tu majątek ziemski.
W trakcie wojen napoleońskich Zdroje znacznie ucierpiały, a majątek von Bonina, zubożony kontrybucjami, uległ doszczętnemu spaleniu w 1813 roku. Odbudowany w nieodległym czasie, 1850 roku został sprzedany na aukcji kupcom z Anklam – Toepfferowi i Grawitzowi. Od tej pory nastąpił intensywny rozwój dzielnicy. Przyczyniła się do tego między innymi kolej, która dotarła tu w 1846 roku. Powstały zakłady przemysłowe, a wśród niech fabryka organów Grüneberga i cementownia „Stern”.
Na okres ten przypada również początek rozwoju oferty turystycznej Zdrojów. Powstały wtedy pierwsze zajazdy, a także kawiarnie i restauracje: Cafe Radler, Deutsches Haus, Finkenwalder Höhe, Alter Fritz, Zur Schönen Ausicht. Albert Eduard Toepffer, na terenie Puszczy Bukowej, bezpośrednio sąsiadującej ze Zdrojami, stworzył park krajobrazowy, wzbogacając go w atrakcje turystyczne. W tym czasie powstały m.in.. Sztuczna grota i pawilon widokowy Cap Delbrück. W 1904 roku wybudowano wieżę widokową na Skórczej Górze.
Rozkwit dzielnicy przerwała II wojna światowa. Osiedle przeżyło dwa poważne naloty lotnicze: w nocy z 28 na 29 listopada 1940 roku i z 17 na 18 sierpnia 1944 roku. Zniszczenia powojenne sięgały 60-70 procent. Po wojnie Zdroje włączono do Szczecina. Ograniczono się jedynie do odgruzowywania dzielnicy i remontów uszkodzonych budynków. Dopiero koniec lat siedemdziesiątych przyniósł ożywienie – powstało wówczas spółdzielcze budownictwo wielokondygnacyjne, które zdominowało zabudowę Zdrojów.
Swoją niezmienną atrakcyjność krajoznawczą Zdroje zawdzięczają Puszczy Bukowej. Tworzą ją kompleks lasów, porastający Góry Bukowe o powierzchni około 70 km². W drzewostanie przeważają buki z niewielką domieszką dębów, jesionów i sosen.
Początek aktywności przemysłowej w puszczy wiązał się z wykorzystaniem strumieni, płynących wśród leśnych wzgórz i budową młynów przemysłowych. Ślady jednego z nich, w postaci fundamentów i elementów zastawki, zachowały się do dziś, w miejscu, gdzie leśne strumyki łączą się w potok Chojnówka.
Bogactwa Puszczy Bukowej Puszcza Bukowa oferowała wysokiej jakości złoża kredy i gliny. Ich eksploatacją zajęła się firma Portland Zement Fabrik „Stern”, założona w 1862 roku przez Gustawa Adolfa Toepffera i Heinricha Grawitza. Produkcja cementu ruszyła na wielką skalę. Przez następne dwadzieścia lat fabryka zyskała uznanie, a nagrody zebrane na wystawach, były świadectwem jakości jej produktów. W 1886 roku firma otworzyła swoje przedstawicielstwo w Nowym Jorku przy 165 Broadway Street , na Gustawa Grawitza – siostrzeńca współtwórców fabryki.
Kolejnym dużym sukcesem firmy było wprowadzenie na rynek, w 1905 roku, tzw. „białego cementu”, który z powodzeniem imitował marmur. Został on bardzo dobrze przyjęty przez fachowców w kraju i za granicą.
W czasie drugiej wojny światowej fabryka została częściowo zniszczona, a po wojnie – całkowicie rozebrana. Najbardziej widowiskową pamiątką po niej jest Jezioro Szmaragdowe (dawniej Herta See), powstałe poprzez zalanie odkrywkowej kopalni kredy. Nastąpiło to 16 lipca 1925 roku. Spod wysokiej południowej ściany odkrywki nastąpił wylew wód podziemnych, które zatopiły kopalnię, łącznie ze sprzętem, służącym do wydobycia surowca. Na szczęście, odbyło się bez ofiar w ludziach.
Dziś lustro wody, położone na wysokości 42,2 m n.p.m., zajmuje obszar 2,5 ha. Głębokość jeziora wynosi 15 m, a duża zawartość węglanu wapnia nadaje wodzie zielonkawe zabarwienie. Znajdujący się obok jeziora betonowy most jest fragmentem torowiska dawnej kolejki, która wywoziła urobek do pobliskiej cementowni „Stern”.
W bezpośrednim sąsiedztwie Jeziora szmaragdowego znajduje się hotel i restauracja „Zajazd Szmaragd”. Powstał on na bazie budynków, w których mieszkali robotnicy fabryki „Stern”. Pierwotnie w tym miejscu, 1783 roku, Ludwik Möhring wybudował zespół dworsko-folwarczny i nazwał go imieniem swojej żony Katarzyny – Katharinenhof.
Niewątpliwą atrakcją turystyczną okolic Jeziora Szmaragdowego byłą również, ufundowana przez Alberta Eduarda Toepffera, grota. Zbudowana w 1880 roku na wzór naturalnych jaskiń, występujących w górach wapiennych, stanowiła centrum parku krajobrazowego, założonego na obszarze dużej części Puszczy Bukowej, będącej od 1850 roku własnością Toepfferów.
Celem stworzenia groty było zademonstrowanie potencjalnym klientom zastosowań produkcji cementu. Początkowo wzniesiono jeden cementowy łuk – usytuowany bezpośrednio nad grotą. Drugi, cieńszy, dobudowano w 1889 roku rok później ustawiono na nim pawilon muzyczny w stylu chińskim.
Nad grotą znajdował się również wykafelkowany i zadaszony parkiet taneczny, w którym pod koniec XIX wieku, odbywały się festyny z muzyką i tańcami przy akompaniamencie orkiestry. Za parkiem znajdował się oszklony ogród zimowy, skąd prowadziły spiralne schody do wnętrza groty. Na wprost groty znajdowały się duży taras z dwoma pomnikami. W platformie jednego z nich schowana była urna żony Helmuta Toepffera – Elsy, zmarłej w 1942 roku.
W związku z szybkim rozwojem zakładu, dr Helmur Toepffer stanął przed koniecznością wybudowania większej siedziby rodziny Toepfferów. Pałac, którego budowę rozpoczęto w 1906 roku, zastąpił dawny dom Toepfferów, umiejscowiony przy obecnej ul. Batalionów Chłopskich. Pałac wybudowano w miejscu znajdującym się około 300 m w linii prostej za sztuczną grotą, przy końcu dzisiejszej ul. Grabowej.
Powstała dwukondygnacyjna budowla, założona na żucie prostokąta z dwoma bocznymi ryzalitami, przykryta dachem mansardowym. W pałacu znajdowało się ok. 25 pokoi, w tym 7 pokoi przeznaczonych dla gości, sala bilardowa, biblioteka. Znajdowało się w niej około 5ooo woluminów, w tym rzadkie wydania (m.in. 92 tomy dzieł Woltera z 1785 w skórzanych oprawach). W pałacu wisiał również obraz hiszpańskiego malarza Jusepe de Ribera znany jako „Głowa starego mężczyzny”.
Zjazd rodzinny Toepfferów w Sali renesansowej z okazji 75-lecia cementowni „Stern”, 1937
Dzięki sprytnemu posunięciu Toepffera, który w 1945 roku, ze względu na zbliżającą się linie frontu, zmuszony był opuścić Szczecin, pałac nie ucierpiał podczas działań wojennych. Wynajmując górne piętro szwedzkiemu konsulatowi – zapewnił mu neutralną, szwedzką protekcję. Budynek nie przetrwał jednak do dziś. Został całkowicie rozebrany ok. 1950 roku przez ludzi, pozyskujących materiał budowlany. Obecnie możemy odnaleźć ruiny portierni przy bramie wjazdowej. Z pałacu zostały boczne schody, prowadzące do ogrodu zimowego i Sali renesansowej, kilka słupów konstrukcyjnych i betonowych podestów.
Przełom wieków był dla Zdrojów czasem intensywnego rozwoju. Utworzony przez Toepffera park krajobrazowy przyciągał szczecinian i zachęcał do czynnego wypoczynku. Zaczęły powstawać punkty widokowe, lokale gastronomiczne i budynki użyteczności publicznej.
Cap Delbrück Dużą popularnością cieszył się Cap Delbrück – punkt widokowy, skierowany na Podjuchy i Puszczę Bukową, a umieszczony na szczycie sztucznie usypanej góry Widok, położonej pomiędzy ulicami Grabową a Kopalnianą. Został zaprojektowany w końcu XIX wieku przez architekta Delbrücka, który ozdobił go okrągłym pawilonem w formie antycznego monopterosu, ustawionym na kilkustopniowej podstawie.
Został on jednak uszkodzony w trakcie drugiej wojny światowej i później rozebrany. Dziś przy ul. Grabowej wciąż można odnaleźć części kolumny, pochodzącej z tej budowli.
Wieża Baresela Innego rodzaju punktem widokowym była Wieża Baresela, wybudowana w roku 1904, usytuowana na wysokości 72 m n.p.m. Na Skórczej Górze (dawniej Finkenwalder Höhe), w okolicy dzisiejszego Jeziora Szmaragdowego, Trzydziestometrowa, strzelista wieża zawdzięcza swoją nazwę swojemu autorowi - Bareselowi.
Zbudowana z czerwonej cegły, posiadała na szczycie taras widokowy, z którego przy dobrej pogodzie widać było nawet Goleniów i Stargard Szczeciński.
Pod wieżą mieściła się reprezentacyjna restauracja Finkenwalder Höhe, słynny ze swojej kuchni, oraz jedynego w swoim rodzaju widoku na Puszczę Bukową. Lokal składał się z drewnianego pawilonu z barem, restauracją i salą taneczną oraz ceglanego budynku, mieszczącego administrację. Na sztucznie stworzonych tarasach widokowych lokalu, dodatkowe stoliki zapewniały odpoczynek na łonie natury.
W czasie II wojny światowej w obiekcie znajdował się punkt obserwacyjny obrony przeciwlotniczej. W 1945 roku wieża i restauracja zostały zniszczone przez cofające się wojska niemieckie. Obecnie można odnaleźć jedynie schody na Skórczej Górze prowadzące do wieży oraz resztki fundamentów lokalu gastronomicznego.
Restauracja Mittelmühle Inna z modnych ówczesnych „zdrojowskich” restauracji zawdzięcza swoją nazwę młynowi, na miejscu którego powstała. Nazwy jej użyczył zbudowany w końcu XVIII wieku Średni Młyn, mieszczący się przy dzisiejszej ul. Mącznej.
Na fundamentach rozebranego w drugiej połowie XIX w. Młyna powstał hotelik i duża restauracja. Znakomita kuchnia oraz walory krajobrazowe sprawiły, że lokal był chętnie odwiedzany. W trakcie II wojny światowej restauracja uległa zniszczeniu. Obecnie znajdują się tam fundamenty dawnego młynu, wykonane z kamieni polnych oraz betonowe fragmenty restauracji.
Pod koniec XIX w. Powstała najważniejsza budowla sakralna Zdrojów – kościół Świętego Ducha. Wybudowano go w latach 1892-1893, wg projektu królewskiego budowniczego Mannsdorfa. Budowla oparta na planie wydłużonego prostokąta z wyodrębnionym prezbiterium, po swej zachodniej stronie posiadała wieżę, zwieńczoną wysmukłym stożkowym hełmem. Pracami budowlanymi kierował mistrz Bresig ze Szczecina, a głównym muratorem był mistrz Luttke z Dąbia. Poświęcenie świątyni nastąpiło 10 września 1893 roku.
Niestety, działanie wojenne nie ominęły świątyni i podczas ostrzału artyleryjskiego wieża kościoła runęła. Uszkodzeniu uległa również więźba dachowa.
Przejęty po 1945 roku kościół przez parafię rzymskokatolicką, został odrestaurowany dopiero w 1959 roku – położono nowy dach i odbudowano wieżę, przykrywając ją czterospadowym dachem namiotowym.
Z dawnego wyposażenia zachowały się jedynie dwa świeczniki z początku XX wieku i neogotyckie, dziesięciogłosowe organy Grüneberga z drugiej połowy XIX wieku – czynne do tej pory.
Instrument ten został wyprodukowany w fabryce budowy organów F.G. Grüneberga, pierwotnie założonej w 1782 roku, w Kwidzynie, a w 1906 roku przeniesionej do Zdrojów na ul. Batalionów Chłopskich. Do 1945 roku powstały w niej jeszcze ograny dla innych szczecińskich kościołów: św. Piotra i Pawła, św. Ottona, św. Mateusza i św. Gertrudy oraz dla Domu Koncertowego, ośmiu szkół i kilku fundacji. Fabryka została całkowicie zniszczona w czasie II wojny światowej, a Barnim Güneberg kontynuował budowę organów na terenie Niemiec aż do swojej śmierci, w 1963 roku.
Wielkie zasługi dla rozwoju dzielnicy miało sanatorium Bismarckhöhe, powstałe z inicjatywy doktora Lindtera. Wybudowane za zboczu Śmiłowskiej Górki (71m n,p,m,), na obrzeżasz Puszczy Bukowej w końcu XIX wieku, było jednym z bardziej znanych anatoriów na Pomorzu Zachodnim. Ośrodek wypoczynkowo-rekreacyjny, wraz z sanatorium dziecięcym składał się z kilku budynków dla kuracjuszy, budynków zabiegowych, budynku administracyjnego oraz restauracji. Jakość usług i walory krajobrazowe sprawiły, że jego sława wyszła daleko poza Zdroje i sprowadziła w te strony licznych kuracjuszy i turystów.
Cały zespół budynków został zniszczony w trakcie działań wojennych w 1945 roku. Z kompleksu pozostały tylko fundamenty, porośnięte lasem ruiny oraz brama wjazdowa, na której zawiasach spoczywała niegdyś artystyczna krata kilkumetrowej wysokości.
Obok sanatorium działalnością w sferze społecznej w Zdrojach zajmował się dom dziecka, umieszczony w dworze, będącym częścią majątku Straussa – urzędnika kopalni w Podjuchach. Budynek powstał pod koniec XVIII wieku, za wzniesieniu przy dzisiejszej ul. Walecznych. W XIX wieku założono park i wybudowano siedzibę mieszkalną wraz z budynkami gospodarczymi. Na początku XX wieku stało tu już 8 budynków.
W roku 1916 posiadłość nabył szczeciński Dom Macierzysty Sióstr Diakonistek „Zdrowie Dziecka” i przeniósł tu z miasta swą siedzibę.
Rok później otwarto dom dla dzieci i niemowląt. Z powodu ograniczonej powierzchni starego budynku, w 1922 roku, rozpoczęto rozbudowę całego kompleksu. Powstał interesujący kilkuskrzydłowy gmach główny o zróżnicowanej stylistyce. Główną siedzibę Straussów ustawioną na osi alei dojazdowej, rozebrano. Zakład funkcjonował do 1945 roku, a następnie został przeniesiony do miejscowości Bad Harzburg w Niemczech, gdzie działa do dziś. Po wojnie budynki w Zdrojach pozostały nieużytkowane, do momentu, kiedy w 1954 roku, powołano tu Państwowy Dom Dziecka im. Adama Miskiewicza.
Chociaż czas starł na proch świetność Zdrojów, to mają one, choć może dziś tego nie dostrzegamy, swój niepowtarzalny charakter. I tylko od nas zależy, czy potrafimy otworzyć się na intrygujące tajemnice i urok krajobrazów, które oferują.
