Bilimin Doğası

Bilimin Doğası Prof. Dr. Samih BAYRAKÇEKEN Arş.Gör. Suat ÇELİK Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi 23 Ekim 2009 Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Erzurum Bilimin Doğası

1. Bilim Nedir? • Bilimin sürekli gelişen ve geniş kapsamlı yapısından dolayı üzerinde anlaşmaya varılmış bir tanımı yapılamamıştır. Birçok düşünür ve bilim insanının farklı tanımlarına rastlanmaktadır. Aşağıda tanım örnekleri verilmiştir. • “Bilim, doğal dünyayla ilgili soruları cevaplamak üzere bilimsel araştırma yöntemlerini kullanarak herkesin irdelemesine açık geçerli ve güvenilir genellemeler ve açıklamalar ortaya koyma etkinliğidir” (William F. McComas). 3/32 Bilimin Doğası

1. Bilim Nedir? • Bilim, her türlü düzenden yoksun duyu verileri (algılar) ile mantıksal olarak düzenli düşünme arasında uygunluk sağlama çabasıdır. (Albert Einstein) • Bilim insanı çalışmalarında; Gözlemler, kıyaslar, ölçer, test eder, spekülasyon yapar, hipotez kurar, düşünceler ve kavramsal araçlar yaratır, teoriler ve açıklamalar oluşturur. 4/32 Bilimin Doğası

1. Bilim Nedir? Bilimin cevaplamaya çalıştığı bazı soru örnekleri: • Dünyanın şekli nasıldır? • Depremler nasıl oluşmaktadır? • Elmas niçin serttir? • Metaller elektriği nasıl iletir? • Bir gazın basıncı ile hacmi arasında nasıl bir ilişki vardır? • İnsanlar nasıl öğrenir? • İnsanların çeşitli davranışlarını arkasındaki nedenler nelerdir? 5/32 Bilimin Doğası

2. Bilimin Doğası ile Ne Kastedilmektedir? Bilimin doğasının anlaşılmasına katkı sağlayan dört önemli disiplin aşağıdaki modelle gösterilebilir. Modeldeki her bir disipline ait dairenin göreceli büyüklüğü disiplinlerin yaklaşık katkı oranlarını ifade etmektedir. Bilim Felsefesi Bilim Tarihi Bilimin Doğası Bilim Psikolojisi Bilim Sosyolojisi 6/32 Bilimin Doğası

2. Bilimin Doğası ile Ne Kastedilmektedir? • Bilimin doğası bilgisi yani bilimsel uğraşının tasviri, bir önceki slaytta yer alan şekildeki gibi çeşitli disiplinlerin kesişimiyle oluşmaktadır. • “Bilimin doğası” ifadesi ile; genellikle bilmenin bir yolu olarak bilim, bilimsel bilginin kökeninde yer alan değer ve inançlar veya bilimsel bilginin gelişimi anlatılmaktadır. Kısaca bilim doğası; bilimsel etkinliklerin ve bilimsel bilgilerin niteliklerini kapsamaktadır. • Örneğin gözlem yapma, hipotez kurma ve sonuç çıkarma işlemleri doğrudan bilimsel süreçlerle ilgili iken; bu süreçlerin bilim insanının sahip olduğu anlayışlardan etkilenip etkilenmemesi bilimin doğası ile ilgilidir. 7/32 Bilimin Doğası

3. Bilimin Doğasının Bilinmesi Neden Önemlidir? • Günümüz dünyasında insan yaşamını etkileyen ve şekillendiren en önemli unsurlar bilim ve teknolojidir. • Kurumsal ve bireysel alanda verilen kararlar büyük ölçüde bilimsel verilere dayandırılmakta veya en azından böyle bir iddiada bulunulmaktadır. Bu karaların sağlıklı olabilmesi için bilimin doğasının bilinmesi büyük bir önem taşımaktadır. • Birçok ülkenin ders programlarında bilimsel okur-yazar birey yetiştirilmesi öncelikli hedef olarak ortaya konulmaktadır. Bilimsel okur-yazar bireyin en önemli özelliği olarak da, bilimin doğası hakkında yeterli anlayışa sahip olma kabul edilmektedir. 8/32 Bilimin Doğası

3. Bilimin Doğasının Bilinmesi Neden Önemlidir? • Başta fen bilimleri olmak üzere bütün bilim dallarının öğretiminin daha etkili ve verimli olabilmesi için de bilimin doğasının yeterince anlaşılması gerekli görülmektedir. • Modern kültürün bir bileşeni olan bilimin değerinin bireyler tarafından taktir edilmesi açısından da bilimin doğasının anlaşılması önemlidir. • Bilimin doğasının anlaşılması, bilim çevrelerinde kabul gören toplumun da geneli için geçerli olan etik değerleri oluşturan kurallarla ile ilgili yeterli bir anlayışın gelişmesi için önemlidir. 9/32 Bilimin Doğası

4. Bilimin Doğasının Boyutları Bilimin doğasının bir çok boyutu olmasına rağmen bu sunuda; daha çok üzerinde anlaşma sağlanmış olan ve özellikle öğrenciler ve toplumun tüm bireyleri açısından yararlı olacağı düşünülen boyutları ele alınmıştır. Bilimin Doğası

4. 1. Bilimsel Bilgi Olgusal Temellidir • Bilim kısmen de olsa doğal dünyanın gözlenmesine dayanır. • Bilimsel açıklamaların geçerliliği olguların gözlenmesiyle bir ölçüde test edilir. • Bilim insanları doğal dünyadaki bir çok olayı doğrudan gözleyemezler. • Gözlem ve çıkarsamanın farkının anlaşılması önemlidir. • Yukarıya atılan bir taşın tekrar yere düşmesi bir gözleme, yere düşme nedenine yönelik açıklama ise çıkarsamaya örnektir. 10/32 Bilimin Doğası

4. 1. Bilimsel Bilgi Olgusal Temellidir. Ernest Rutherford (1871-1937) 11/32 Bilimin Doğası

4. 1. Bilimsel Bilgi Olgusal Temellidir • Rutherford’un bu deneyinde, ince bir metal levha üzerine gönderdiği He çekirdeklerinin büyük bir kısmının levhadan doğrudan geçtiğini, çok az bir kısmının ise yolundan saparak geçtiğini veya geri yansıdığını tespit etmesi gözlem, bu gözlemden hareketle atomda büyük boşluğun olduğunu ve çekirdeğin bulunduğunu ileri sürmesi ise bir çıkarsamadır. 12/32 Bilimin Doğası

4. 2. Yasalar ve Teoriler Farklı Türden Bilgilerdir • Bilimsel teoriler, iyi yapılandırılmış, çok sayıda sınamaya tabi tutulmuş ve birbiriyle oldukça tutarlı açıklamalar sistemidir. • Teoriler, farklı alanlara ait birbiriyle ilişkisizmiş gibi görünen olgular setini açıklamayı amaçlar. • Örneğin kinetik teori, maddenin hal değişimini, kimyasal reaksiyonların hızını ve ısı transferi ile ilgili diğer olayları açıklamada kullanılmaktadır. • Teorilerin bilimsel araştırmaları yönlendiren araştırma problemlerini ileri sürmede de önemli bir işlevi vardır. 13/32 Bilimin Doğası

4. 2. Yasalar ve Teoriler Farklı Türden Bilgilerdir • Teoriler sıklıkla varsayımlara ve doğada gözlenemeyen varlıkların bulunduğu kabulüne dayandırılmaktadır. Dolayısıyla teoriler doğrudan gözlemlerle sınanamazlar. • Doğrudan kanıtlar teorileri desteklemede ve geçerliklerini sağlamada kullanılır. • Teoriler gözlenebilir olayların çıkarımsal açıklamalarıdır. • Gözlem ve çıkarsama arasındaki fark yasa ve teori arasındaki farka benzetilebilir. • Yasalar genelde gözlenebilir olaylar arasındaki ilişkilerin ifade edilmesidir. 14/32 Bilimin Doğası

4. 2. Yasalar ve Teoriler Farklı Türden Bilgilerdir • Örneğin Boyle yasası sabit sıcaklıkta bir gazın basıncı ile hacmi arasındaki ilişkiyi ifade etmektedir. Oysa gazların kinetik teorisinde bu ilişkinin nedenleri açıklanmaktadır. • Genelde teoriler yeni kantlarla yeterince desteklendiğinde yasalara dönüşür şeklinde çok yaygın yanlış bir anlayış bulunmaktadır. Gaz yasalarının açıklanmasında kullanılan kinetik teorinin bu yasalardan çok sonra ortaya atılmış olması bu anlayışın yanlışlığını ortaya koymaktadır. • Yasalar ve teoriler yanlış anlayışın aksine farklı türden bilgiler olup birbirine dönüşmezler. 15/32 Bilimin Doğası

Gözlem Hipotez Deney Teori (Model) Yasa Gerektiğinde Teoride Değ. Tahmin Deney BİLİMSEL YÖNTEM MODELİ 16/32 Bilimin Doğası

4. 2. Yasalar ve Teoriler Farklı Türden Bilgilerdir • Teoriler; olguların, olgular arası ilişkilerin ve yasaların açıklamalarıdır. Örneğin elmasın sert olması, tuzun suda çözünmesi, metallerin elektriği iletmesi, insanların öğrenmesi, insanların belli davranışları göstermeleri vb. durumlar olgulara örnek oluştururken bu durumların açıklamaları teorilerdir. 17/32 Bilimin Doğası

Hipotez Teori Yasa 4. 2. Yasalar ve Teoriler Farklı Türden Bilgilerdir Hiyerarşik bir ilişki yoktur. 18/32 Bilimin Doğası

4. 3. Bilimsel Bilginin Üretilmesinde Hayal ve Yaratıcılık önemlidir • Bilimsel bilgi belli ölçüde doğal dünyanın gözlenmesine dayansa da insanının hayal ve yaratıcılığını içermektedir. • Yaygın olan inanışın aksine bilim tamamen mekanik, rasyonel ve düzenli bir etkinlik değildir. • Bilimde açıklamaların icadı söz konusu olup bu da büyük ölçüde bilim insanlarının yaratıcılığını gerekli kılmaktadır. • Bohr’un atomik spektrum çizgilerinden orbitallere ve enerji seviyelerine gitmesi bilimde yaratıcılığa bir örnektir. 19/32 Bilimin Doğası

20/32 Bilimin Doğası

4. 3. Bilimsel Bilginin Üretilmesinde Hayal ve Yaratıcılık önemlidir • Bu nedenle (yaratıcılık ve çıkarım) bilimin; atom, kara delikler, gen, öğrenme gibi kavramları gerçeğin kopyaları olmaktan daha çok işlevsel teorik modellerdir. • Bir çok kişi bilim insanlarının yaratıcılıklarını sadece araştırmalarının tasarımında kullandıklarına inanmaktadırlar. Oysa bilim insanları araştırma sonuçlarının değerlendirilmesinde de (araştırmanının her aşamasında) bu özelliklerini kullanırlar. Bir bilimsel teorinin ortaya konulması sanat alanındaki çalışmalar gibi yaratıcılık gerektirir. “Hayal bilgiden daha önemlidir” (Albert Einstein) 21/32 Bilimin Doğası

4. 3. Bilimsel Bilginin Üretilmesinde Hayal ve Yaratıcılık önemlidir 22/32 Bilimin Doğası

4. 4. Bilimsel Bilgi Öznellik İçerir • Bilimsel bilgi özneldir (subjektif). • Bilim insanlarının benimsedikleri teorileri, inançları, önceki bilgileri, eğitimleri, deneyimleri ve beklentileri çalışmalarını etkilemektedir. Bilim insanlarının zihinsel arka planlarını veya bakış açlarını oluşturan bütün bu etkenler; onların araştırma problemi olarak neyi tespit edeceklerini, araştırmayı nasıl sürdüreceklerini, neleri gözleyeceklerini ve gözlemlerini nasıl yorumlayacaklarını etkilemektedir. 23/32 Bilimin Doğası

4. 4. Bilimsel Bilgi Öznellik İçerir • Bu zihin yapıları (bakış açları) her düzeydeki bilim insanının çalışmalarını yönlendirmekte ve Thomas Kuhn tarafından paradigma olarak nitelendirilmektedir. • Bilim hiçbir zaman tarafsız (nötral) gözlemlerle başlamaz. • Bilimsel araştırma sürecinde bu öznelliğin negatif etkisini azaltmaya yönelik çeşitli önlemler alınmaktadır. • Öznellik kaçınılmaz olmakla birlikte, bir çok durumda özgün yorumların ortaya çıkmasına da yol açabilmektedir. 24/32 Bilimin Doğası

4. 5. Bilim ve Kültür Etkileşim Halindedir • Bilim bir insan uğraşı olup büyük bir kültür ortamında bu kültürün ürünü olan bilim insanları tarafından yapılmaktadır. • Bilim yapıldığı kültürden hem etkilenir hem de onu etkiler. • Kültürel etmenler olarak; sosyal yapı, güç odakları, politikacılar, sosyoekonomik faktörler, felsefe, din vb. sayılabilir. • Örneğin dini inançların birçok zaman değişik şekillerde, bilimsel çalışmaları etkilediği bilinmektedir. Hıristiyanlık anlayışında Tanrının evreni en en mükemmel şekilde yarattığı ve en mükemmel geometrik şeklin de çember olduğu düşünüldüğü için, dünyanın yörüngesinin çember olması gerektiği düşünülmüştür. 25/32 Bilimin Doğası

4. 6. Bilimsel Bilgi Değişime Açıktır • Başlıca olgu, teori ve yasalardan oluşan bilimsel bilgi son bilgi olmayıp değişime açıktır. • Bilimsel bilgiler yeni bakış açıları ve teknolojik gelişmelerin ışığında yeni kanıtların ortaya çıkmasıyla değişime uğramaktadır. • Bilimsel bilgide değişime açıklık (geçicilik); bilimsel bilginin sadece çıkarımsal, yaratıcı, öznel ve kültürel özellikler taşımasından dolayı değil, mantıksal olarak da ispatlanmanın mümkün olamamasındandır. Karl Popper’ın kuğu örneğinde de olduğu gibi bilimsel yasaların ispatlanması mantıksal olarak mümkün değildir. Bir yasanın ispatlanması sonsuz gözlem gerektirir. Benzeri durum teori için de geçerlidir. 26/32 Bilimin Doğası

5. Bilimin Doğası ile İlgili Yaygın Yanılgılar • Bilimsel bilgiler değişmez kesin bilgilerdir. • Bilim insanları tamamen nesneldirler (objektif). • Bilimsel hipotezler, teorilere onlar da yeterince doğrulandıklarında yasalara dönüşürler. • Bilimde evrensel olarak kabul edilen tekbir bilimsel yöntem vardır. • Bilim insanları bilimsel sonuçlarını aynen olduğu gibi rapor ederler. 27/32 Bilimin Doğası

5. Bilimin Doğası ile İlgili Yaygın Yanılgılar • Bilim olguların sistematik olarak gözlenmesi işleminden ibarettir. • Bilim bütün sorularımıza cevap bulabilir. • Bilimde sosyal ve kültürel değerlerin bir etkisi yoktur. • Bilim tamamen birikimsel olarak ilerler. • Bilim ve teknoloji aynıdır. • Bilimsel modeller gerçeğin kopyalarıdır. 28/32 Bilimin Doğası

6. Kabul Edilebilir Bir Bilim Anlayışına Sahip Bireylerin Yetiştirilebilmesi İçin Nasıl Bir Eğitim Gereklidir? • Yapılan araştırmalar, bireylere sadece bilimsel araştırma etkinliklerinin yaptırılmasının ya da bilimin doğasının anlatılmasının onların doğru bir bilim anlayışına sahip olmalarını sağlamadığını göstermektedir. “Sadece bilimsel araştırma etkinliği yaparak bilimin doğasının anlaşılacağını beklemek, solunum yapılarak solunum mekanizmasının ya da bitkilerin büyümesini gözleyerek fotosentez olayının anlaşılabileceğini beklemek gibidir.” “Suda yaşadığını en son balık bilir” (bir Çin atasözü) “Ol mahiler ki derya içredir deryayı bilmezler” (Hayali) 29/32 Bilimin Doğası

6. Kabul Edilebilir Bir Bilim Anlayışına Sahip Bireylerin Yetiştirilebilmesi İçin Nasıl Bir Eğitim Gereklidir? • Yine konu ile ilgili bilimsel çalışmalar, öğrencilerin doğru bir bilim anlayışı kazanabilmeleri için; bilimsel etkinlikler yapmaları ve bu etkinlikleri üzerinde bilimin doğası bağlamında tartışmalarına ve düşünmelerine fırsat sağlanması gerektiğini ortaya koymaktadır. 30/32 Bilimin Doğası

7. Kaynaklar • Celik, S. and Bayrakceken, S., The Effect of a “Science, Technology and Society” Course on Prospective Teachers’ Conceptions of the Nature of Science, Research in Science and Technological Education, 24(2), (2006), 255-273. • Bayrakçeken, S. Doymuş, K, Canpolat, N. and Pınarbaşı, T. (2002). Fen Derslerinin Öğretiminde “Teori” Kavramı. Çağdaş Eğitim Dergisi, 27(293), 21-26. • American Association for the Advancement of Science (AAAS). (1994). Science for All Americans. New York: Oxford University Press. • American Association for the Advancement of Science (AAAS). (1993). Benchmarks For Science Literacy, Project 2061, New York: Oxford University Press. • Kuhn, T. (2004). Bilimsel Devrimlerin Yapısı, Alan Yayıncılık, İstanbul. • Yıldırım, C. (2002). Bilim Felsefesi, Remzi Kitapevi, İstanbul. • Adıvar, A. A. (1994). Tarih boyunca ilim ve din (bilim ve din), Remzi Kitabevi, İstanbul. • Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2005). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri, Seçkin Yayıncılık, Ankara. 31/32 Bilimin Doğası

7. Kaynaklar • Flick, L. B. and Lederman, N. G. (2004). Scientific Inguiry and Nature of Science; Implication for Teaching, Learning and Teacher Education, Boston: Kluwer Academic Publishers. • McComas, W. F. (2002). The Nature of Science in Science Education; Rationales and Strategies, Newyork; Kluwer Academic Publishers. • Lederman, N. G., Abd-El-Khalick, F., Bell, R. L. and Schwartz, R. S. (2002). Views of Nature of Science Questionnaire: Toward Valid and Meaningful Assessment of Learners’ Conception of Nature of Science. Journal of Research in Science Teaching, 39, 479-521. • McComas, W. F. (1996). Ten myths of science: Reexamining what we think we know about the nature of science. School Science and Mathematics, 96(1), 10-16. • Popper, K. R. (1989). Bilimsel Araştırmanın Mantığı. Çev: İlknur Ata ve İbrahim Turan, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 32/32 Bilimin Doğası

Bilimin Doğası