Trobbija fil-Valuri

1. Trobbija fil-Valuri Professor Anthony M. Abela

2. Fil-qosor Fi zminijietna, is-sehem ewlieni tal-genituri fit-trobbija tal-ulied ikollu jhabbatha ma’ qawwijiet socjali ohra. L-ommijiet u l-missirijiet jinhtigilhom jgharblu l-valuri li jhaddnu huma stess u jqabbluhom ma’ dawk ta’ agenti socjali ohra, bil-ghan li jtellghu lil uliedhom biex jghixu tajjeb f’dinja li qed tinbidel.  

3. It-taghrif miksub mill-Istudju tal-Valuri f’Malta u fi tletin pajjiz tal-Ewropa matul dawn l-ahhar ghoxrin sena jurina ’l fejn sejrin.Nezaminaw il-bidla fil-valuri u fl-orjentazzjoni ghall-hajja li tmexxi l-imgieba ta’ irgiel u nisa differenti minn xulxin. B’dan it-taghrif inkunu nistghu nqisu ahjar x’jista’ isir biex jithares il-wirt nisrani u jitkattar il-gid ta’ kulhadd fis-socjeta`.

4. Werrej • Thassib tal-genituri: • Problemi socjali • Hbieb u hrug • Sess u sesswalita` • Egoizmu, individwalizmu, nuqqas ta’ rispett • Problemi fil-familja • Ghamliet ta’ trobbija mill-genituri • Familji f’sitwazzjonijiet differenti. Qafas socjali. Valuri nsara • L-iStudju tal-Valuri. Surveys fl-Ewropa u f’Malta; Caritas • Bidla fil-valuri • Nisa u Irgiel tradizzjonali u post-tradizzjonali • Nisa u irgiel post-tradizzjonali u eta` ta’ uliedhom • Nisa u irgiel tradizzjonali u regjuni f’Malta • Gender issues • Bilda fl-identita` tal-‘mara-omm’ • ‘Mara omm’ u edukazzjoni ta’ nisa u irgiel • ‘Mara-omm’ u ‘Ragel-missier’ bl-eta` ta’ nisa u rgiel • X’jista’ jsir ahjar

5. Thassib tal-genituri • avolja rabbejthom bil-ghaqal… idumu biex jifhmu dakli nghidulhom ghalgid taghhom [58] • … meta jikbru jaghmlu li jridu u hafna minn dak li tkun ghallimthom jinsewh jew ma jaghtux kasu [35] • kultant inhossni ma nifhimhomx bizzejjed lit-tfal [5] • nuqqas ta` ftehim … egoizmu …bla pacenzja bla apprezzament [3] • ninkwetaw fuq il-futur tat-tfal: edukazzjoni, peer groups, zwieg, droga etc. …min jaf jekk uliedna jkomplux fuq il-pedamenti li tajnihom?[25] • forsi minhabba l-problemi li jezistu ghal daz-zmien m’ahniex inrabbu sew [39] • ma nistax naccetta li dak li hu importanti ghalina mhuwiex l-istess ghat-tifla taghna [57]

6. Problemi socjali • …uliedna ser jitrabbew f’ambjent li qed jehzien [15] • facilita` ta’ droga, sigarretti u xorb [27] • bidla fil-mentalita` … l-hbiberija, il-hrug, hinijiet u postijiet tal-hrug fl-eta` tat-13 sat-18-il sena [49] • l-effett tal-mediau tal-hbieb fuq l-adoloxxenti [56] • Stress zejjed fl-istudju, u ghalhekk nibza’ li jaqbdu l-vizzju tad-drogi jew vizzijiet ohrajn. Tfal minn ckunithom qeghdin jigu ittimbrati min hu tajjeb jew le mill-iskola u ghalhekk l-istima taghhom tista’ tkun baxxa ghal-hajjithom kollha [50] • It-tifla ta` 14-il sena m’ghandhiex ‘self esteem’. Ghaliha ir-religjon - cioe` il-quddiesa u t-talb - hija bla sens. Mohhha kif se tidher... [37]

7. Hbieb u hrug • Li jbezzaghni hu l-kumpanija li ghad jiltaqghu maghha t-tfal la jikbru u jibdew johorgu wehidhom [21] • li jghamluha ma’ kumpanija li jwaqqawhom f’xi vizzji[16] • … li tista’ twassalhom ghal xi drogi, serq jew sess [06] • Jahsbu li jafu kollox … jisimghu izjed mill-hbieb [12] • … t-tfal qed jigu impressjonati wisq mill-hbieb … qed jigu sfurzati li bilfors irid ikollhom bhal shabhom [34] • Meta it-tfal jikbru u jasal iz-zmien biex johorgu ma’ shabhom [08] • Il-hrug tard bil-lejl, ghalkemm s’issa ghad ghandna kontroll [26]

8. Sess u sesswalita` • wahda minn uliedi hija gay u idecidiet li ma tmurx knisja aktar, xorta titlob, pero` sagramenti xejn. Tghid li l-ipokresija tan-nies ma tiflahhiex. Din tweggani u tinkwetani hafna. Nixtieq nghid li jien u l-familja accettajna lil din it-tifla kif inhi u nhobbuha hafna u hi dan tafu. [04] • ghandi guvni ta’ 25 sena, kellu xi tliet tfajliet li suppost kienu bis-serjeta` imma wara li jkunu xebghu jkollhom is-sess flimkien jispicca kollox … ma baqa’ sens ta` xejn, kollox xejn m’hu xejn. [40]

9. Egoizmu, individwalizmu, nuqqas ta’ rispett • … kulhadd jahseb fih innifsu. Hadd ma jaghmel xejn jekk ma jigix mitlub [53] • …ghalkemm go familja wahda qisu kulhadd ghalih [22] • egoizmu u nuqqas ta` ubbidjenza, tollerenza u rispett [24] • nuqqasta koperazzjoni [10] • nuqqas ta` djalogu u nuqqas ta` responsabbilta` [29] • … kulhadd irid jaghmel tieghu u jghid tieghu [48] • Hafna drabi l-ulied jiehdu kollox ‘for granted’ – kollox jigi bla tbatija u sagrificcju [17] • nuqqas ta` rispett fit- tfal lejn il-kbar u bla pacenzja [43] • l-attitudni tat-tfal lejn il-genituri xi kultant jirrispondu b’hafna arja u ma jqisu xejn dak li jghidu [44]

10. Problemi fil-familja • fid-darmeta nitkellmu ninsew ir-rispett lejn l-ohrajn u nibdew nghollu lehinna [2] • …hadd ma jcedi xejn. … noholqu argument fuq xejn [9] • glied mat-tifla minhabba: (1) traskuragni, ghal xejn tghidilha. (2) inkejja biex taghmel dak li tikkmandha (3) Tahseb li hemm preferenza ma huha (4) Ma tridx taf bl-iskola. [42] • glied bejn missier u iben: ma jiltaqghux nofs triq [32] • glied bejn il-genituri u l-ulied .Li jghid ‘hu’ biss tajjeb! • nuqqas ta` flus f’idejn il-mara [28] • nuqqas ta` djalogu u nuqqas ta` responsabbilta` [29] • il-missier jaghmel hafna hin fuqxoghol biex inlahhqu mal-familja; u l-piz tat-tfal jaqa` kollu fuq l-omm [41] • kulhadd ghandu x’jaghmel, sirna wisq materjalisti [11] • xoghol, TV, muzika, hobbies ifixklu d-djalogu [55]

11. 1. Awtoritattivi 2. Awtoritarji 3. Indulgenti 4. Traskurati, abbuzivi Dixxiplina soda, jfehmu r-regoli, jaghtu appogg Distakk, ma tantx juru mhabba, jesigu ubbidjenza ghamja Jaghtu appogg, bla regoli Ma jaghtux appogg, bla regoli u bla dixxiplina Ghamliet ta’ trobbija mill-genituri

12. Familji f’sitwazzjonijiet differenti • Omm u missier b’wild wiehed jew izjed subien u/jew bniet • Genituri b’ulied u tfal adottati jew fostered • Genituri b’ulied hafna izghar minnhom • Genituri b’wiehed jew izjed minn uliedhom b’dizabilta` • Omm jew missier marid/b’dizabilta’ bi tfal b’sahhithom • ‘Single parents’: Omm/missier mhux mizzewga b’ulied • ‘Lone/solo parents’: omm/missier irabbu l-ulied bla zwieghom (romol, separati, annullati, traskurati … ) • Step-parents: genituri fit-tieni zwieg irabbu tfal mill-ewwel zwieg • Dual earner families: zewg genituri jahdmu bi qliegh • Omm mara-tad-dar; missier jahdem biex izomm il-familja • Familji fuq skala ta’: gid … faqar; sahha … mard; edukazzjoni gholja … baxxa; religjuzi … mhux religjuzi; Nsara … jhaddnu religjon ohra; inkluzi … eskluzi fis-socjeta` …

13. qafas socjali familja suq hieles media valuri religjon u knisja tal-bniedem hin hieles edukazzjoni hbieb politika globalizazzjoni

14. Valuri nsara • X’inhuma l-valuri nsara? Kristjani? Kattolici? • Liema valuri ghandhom prijorita`? U ta’ min? • Valuri tradizzjonali  valuri post-tradizzjonali • Wirt nisrani  imhaddem, mghix, imfassal mill-gdid, mgedded mill-qiegh f’kuntest socjali u globali gdid • Post-tradizzjonali = kull tradizzjoni trid tigi mahduma u mfissra mill-gdid, ma tistax tistrieh fuqha nnifisha jew fuq xi awtorita` ta’ l-imghoddi • Ezempji ta’ valuri nsara: helsien, fidwa, hena, imhabba, ghaqda, mahfra, hniena, rebh fuq it-tbatija u l-mewt, hajja gdida, bniedem gdid …

15. Studju tal-Valuri • Fi 30 pajjiz Ewropej: fl-1981, 1991, 1999/2000 • F’Malta: 1983, 1991, 1995, 1999 • Kampjun rappresentattiv ta’ 1000 ruh f’kull pajjiz • Mistoqsijiet fuq il-valuri u l-imgieba tal- • Familja, generu u sesswalita` • Xoghol u hin hieles • Religjon u moralita` • Socjeta’ u politika • Ambjent, droga u problemi socjali ohra

16. AGHZEL HAMES VALURI ta siwi specjali fit-trobbija ta’ l-ulied • Manjieri tajba • Indipendenza • Bzulija • Sens ta' responsabbilta` • Immaginazzjoni • Tolleranza w rispett ghal nies ohra • Ma jkunux halja, jibzghu ghall-flus u l-affarijiet • Determinazzjoni, perseveranza • Twemmin religjuz • Ma jkunux egoisti • Ubbidjenza

17. TRADIZZJONALI: Ubbidjenza Manjieri tajba Bzulija Twemmin religjuz Ma jkunux halja, jibzghu ghall-flus u l-affarijiet POST-TRADIZZJONALI: Indipendenza Sens ta' responsabbilta` Determinazzjoni, perseveranza Tolleranza w rispett ghal nies ohra Ma jkunux egoisti Immaginazzjoni TIP TA’ VALURI

18. CARITAS SURVEY (N = 65) Trobbija fil-valuri

19. Trobbija fil-valuri (%) EVS, Malta, Caritas

20. EVS: Trobbija fil-valuri

21. Bidla fil-valuri

22. Nisa u Irgiel tradizzjonali u post-tradizzjonali f’Malta u fl-Ewropa

23. Valuri u eta`

24. Valuri u edukazzjoni

25. Nisa u irgiel post-tradizzjonali u edukazzjoni

26. Nisa u irgiel post-tradizzjonali u eta` ta’ uliedhom

27. Nisa u irgiel tradizzjonali u regjun f’Malta

28. Gender issues

29. Bilda fl-identita` tal-‘mara-omm’

30. ‘Mara omm’ u edukazzjoni ta’ nisa u irgiel

31. ‘Mara-omm’ u eta` ta’ nisa u rgiel

32. ‘Ragel-missier’ u eta` ta’ nisa u rgiel

33. X’jista’ jsir ahjar • gharfien tal-valuri: tal-genituri, tas-socjeta` … • gharfien ta’ xi jqisul-ulied bhala valuri f’hajjithom [54] • izjed djalogu bejn il-genituri u l-ulied [30] • trobbija ta’ l-uliedsa minn ckunithom b’sens ta` responsabbilta` u indipendenza anke kif jesprimu ruhhom – minghajr ma jiehdu arja zejda [31] • iktar tolleranza u rispett ghal nies ohra [33] • iktar ftehim • ghanjuna mis-socjeta`: iktar taghlim, laqghat ghal u mal-genituri, wahedhom u ma’ uliedhom … • infittxu ghajnuna specjalizzata, f’kazi partikulari … • jinholqu u/jew jissahhu networks ta’ genituri li jiehdu azzjoni flimkien fuq issues socjali permess tal-media, istituzzjonijiet u ghaqdiet, NGOs, hidma politika • glieda kontra l-kriminalita` u l-konsum ta’ droga, xorb, sess u divertiment bla razan