ÖLD 105

1. AFI OG AMMA VIÐ UPPHAF NÝRRAR ALDAR BLS. 486-496NÝ TENGSL BLS. 497 – 506ofbeldi og varnarleysi bls. 507 – 517að ráða við áföll og breytingar á efri árum bls. 518 - 527 ÖLD 105

2. AFI OG AMMA VIÐ UPPHAF NÝRRAR ALDAR BLS. 486-496 • Afi og amma sitja ekki lengur og bíða eftir barnabörnunum í ró og næði • Þau eru virk í eigin starfi og áhugamálum

3. BREYTT SAMFÉLAG, BREYTTUR LÍFSSTÍLL • Sextug hjón • Ljóma af þrótti og líkamlegum sem andlegum hressleika • Þau byggja sig upp í heilsurækt, með úthugsuðu mataræði, skipulegum hvíldum og námskeiðum • Þau fylla flokkinn í Tómstundaskólanum, Námsflokkum Reykjavíkur og Endurmenntunarstofnun Háskóla Íslands • Bæði eru opin fyrir breytingum • Þau eru virkir þátttakendur í neyslu, listum og starfi

4. Í dag er viðurkennt að eldast • Eldri borgarar í auglýsingum og fjallað um aðstæður þeirra og hagsmuni • Lífsskeið miðast ekki lengur við ákveðinn aldur og verkefni þeim tengd • Verkefnin ráðast af því hvar einstaklingurinn er sjálfur staddur á sinni þroskabraut • Lengri lífdagar leiða af sér kynslóðir í fjölskyldum, oft fjórar

5. Það leiðir af sér að hlutverk innan fjölskyldna þróast öðruvísi en áður • Langafi og langamma tekin við hlutverki afa og ömmu gagnvart yngri borgurunum • Ára- og kynslóðabilið milli þeirra er oft breitt • Mishröðun hefur aldrei verið jafn mikil og á síðustu öld • Hvers virði er reynsla afa og ömmu? • Finnst þeim sjálfum að þeim sé ofaukið?

6. BREYTT HLUTVERK AFA OG ÖMMU • Sterk fjölskyldutengsl og ábyrgðarkennd setja miðkynslóðina oft í klemmu • Afi og amma eru tengikynslóðin • Þegar þau eru laus úr uppeldishlutverki gagnvart yngstu kynslóðinni tekur við stuðningshlutverk við ungu kynslóðina og umönnunarhlutverk gagnvart elstu kynslóðinni • Grunnt á reiði og vonbrigðum þegar afi og amma eru ekki eins og ætlast er til samkvæmt gömlu hefðinni

7. Breytt hlutverk í fjölskyldum birtast stundum í því að hlutverk hliðrast af því að viðburðir tengdir ólíkum æviskeiðum skarast • Hugmyndir um aukinn jöfnuð, réttlæti og gagnkvæmni virðingu eiga ekki aðeins við um samskipti kynjanna heldur líka kynslóðanna

8. HJÓNABAND, SKILNAÐIR OG STJÚPTENGSL • Áður fyrr var fólk fáeina áratugi í hjónabandi • Í dag getur fólk horft fram á 50 – 70 ára samfylgd • Skilnuðum hefur fjölgað mikið • Hjónaband efri ára oft öðruvísi og lýtur öðrum lögmálum en hjá ungu fólki

9. Sameiginlegum verkefnum sleppir • Stundum tekur við kærkomið stig sem veitir frelsi • Færist í vöxt að fólk á efri árum leiti í meðferð ýmist til að vinna úr lífsskeiðakreppum og til að þroska sig og efla • Sumir sækja í námskeið til að styrkja hjónabandið eða endurskipuleggja tilveruna eftir breyttum þörfum og nýjum aðstæðum

10. AÐ VERÐA STJÚPAFI OG STJÚPAMMA • Amma og afi geta þurft að sjá á eftir elskuðum barnabörnum eða draga úr sambandi við þau • Sum ganga inn í hlutverk afa og ömmu fyrir óskyld börn sem fylgja með í farteski fráskilinna foreldra inn í nýtt hjónaband • Lög um sameiginlega forsjá gengu í gildi 1992

11. Í þeim er hvorki hugað að tengslum barns við ömmu og afa né við stjúpforeldri eftir skilnað hvað þá stjúpafa og stjúpömmu • Ný íslensk rannsókn • Það dregur úr tengslum barna við afa og ömmu við skilnað, einkum á hlið þess foreldris sem ekki hefur forsjána

12. NÝ SAMBÚÐARFORM • Stundum bregðast fullorðin börn ókvæða við og hafa lítinn skilning á þörfum foreldra sinna • Mörg eldri og miðaldra pör velja að búa ekki saman heldur búa áfram á sínum gömlu heimilum • Þau rækta vináttu og tilfinningasamband sitt með helgarsamveru, ferðalögum og frístundastarfi • Sérbúð

13. FJÖLSKYLDUFRÆÐSLA: SKILNINGUR OG BETRA LÍF • Fagfólk hefur fjallað um • nauðsyn fjölskyldufræðslu fyrir almenning • um gildi þess fyrir nútímafólk að geta tengt og aðlagað líf sitt hinum snöggu breytingum með því að efla skilning sinn á því hvernig hlutirnir hanga saman • hvað hefur gildi í lífinu

14. NÝ TENGSL BLS. 497 - 506 • Kenningar um þróun mannsins sífellt að taka breytingum eftir því sem þekkist eykst • Skipting mannsævinnar í tímabil eftir aldri og verkefnum er aldagömul alþýðuþekking • Það krefst innri átaka að ljúka starfsævinni • Þá kemur stundum í ljós tregi og áhyggjur af framtíðinni • Minna hefur verið ritað um þroskaskeið fullorðinsáranna en barnæskunnar

15. Þegar fara saman þroskabreytingar og áföll er öllum hætt við að lenda í tímabundnum erfiðleikum tilfinningalega og félagslega • Líkamleg líðan er nátengd þessu og því ekki óalgengt að fólk leiti til læknis vegna líkamlegra ónota sem eiga rætur að rekja til tilfinningalífsins • Gildi þess að skilgreina sig út frá fleiru en vinnu er viðurkennt í dag

16. Þörf fyrir frelsi frá brauðstritinu líta margir enn á sem lúxus þegar launavinnu lýkur • Breyttar forsendur og breyttir möguleikar gera fólki kleift að líta á nýtt lífsskeið sem nýtt tækifæri • Fólk þarf að vera tilbúið að líta í eigin barn og horfast í augu við breytingar

17. VINIR BERAST BURT • Að kunna að kveðja, ganga frá hlutum og búa vel um hnútana er eitt af mikilvægustu verkefnum lífsins en um leið eitt það erfiðasta • Sorgin er oft erfiðari fyrir karlmenn en konur, þeim er hættara við að fela sorg sína og flýja í nýtt samband eða meiri vinnu • Sorgin gleymur engum á langri leið • Eftir því sem árunum fjölgar verða kveðjustundir fleiri

18. Makamissir, dauði góðs vinar eða fulltíða barns setja oft varanleg spor í líf þeirra sem fyrir þeim verða • Mestu skiptir að unnið sé úr áfallinu • Eldra fólk fær oft ekki ráðrúm til að vinna úr missi áður en annað dauðsfall ættingja eða vinar á sér stað • Flestir skynja eigið bjargarleysi og smæð í slíkum aðstæðum og geta misst áhugann á lífinu um stund

19. Það getur verið töluvert átak að hafa sig af stað aftur þegar fólk hefur dregið sig lengi í hlé • Rannsóknir hafa sýnt fram á að þeir sem eru móttækilegir fyrir stuðningi frá öðrum í missi og sorg vinna fyrr úr reynslu sinni en aðrir • Gildi þess að umgangast fólks sem sjálft hefur lent í svipaðri lífsreynslu virðist gefa hvað besta raun (blogg) • Samtök um sorg og sorgarviðbrögð • Félagsleg virkni er mikilvæg

20. ÖLDRUN Í HJÓNABANDINU • Greina má skeið eða tímabil í hjónabandinu • Fyrsta tímabilið mótast af hreiðurgerðinni • Lok foreldrahlutverksins eru oft á miðjum aldri • Svo hefst langt tímabil þar sem hjón af félagsskap hvort af öðru • Eldri hjón sem eiga nokkra áratugi að baki hafa líklega komið sér upp leikreglum í sambandinu • Þegar árin færast yfir þurfa þau að búa sig undir starfslok og meiri samveru og aða taka á móti barna- og barnabarnabörnunum

21. Krefst undribúnings og endurskoðunar á fyrra samskiptamynstri • Vandamál á efri árum tengjast oft aðlögun að breyttum lífsaðstæðum • Starfslok verða oft fyrst hjá karlmönnum því þeir eru oft eldri aðilinn • Þeir koma meira inn á heimilið sem var áður aðalábyrgð konunnar

22. Þær kunna því stundum illa • Karlmenn verða stundum ráðalausir með sig og sitt hlutverk • Konur hafa húsmóðurhlutverkið að hverfa að • Margir karlmenn vilja bæta sig í heimilisfræðum • Námskeið í matargerð og húshaldi fyrir eldri karlmenn • Mörg eldri hjón stofna matarklúbba með vinafólki

23. Veikindi geta skapað vandamál í hjónaböndum aldraðra • Biturleiki og öfund geta komið fram • Samand maka breytist • Líkamleg færni hefur mikil áhrif á líðan og tilfinningar • Þetta gerist ekki endilega samtímis hjá báðum aðilum • Fagfólk getur oft liðkað fyrir tjáskiptum og samningum um viðkvæma hluti

24. NÝ TENGSL • Félagsleg einangrun eldra fólks er ekki óalgeng • Þeir sem eru á efri árum í dag ólust ekki upp við að ræða um líðan sína og tilfiningar • “Það tekur því ekki að vera að púkka upp á mig. Ég er svo gamall að þetta er að verða búið hjá mér.” • Ótrúlega lífseigt viðhorf hjá mörgum • Rannsóknir sýna gildi þess að vera virkur félagslega fyrir andlega og líkamlega vellíðan

25. Ræktun vináttu- og fjölskyldubanda vegur þyngst en einnig að vera opinn fyrir þeim möguleikum sem felast í því að kynnast nýju fólki • Sterk og jákvæð sjálfsmynd er sterkasta aðdráttaraflið í myndun tengsla á milli fólks • Sjálfsmynd og venjur kynjanna ólíkar þegar félagsleg samskipti eru annars vegar • Konur eru vanar því að hafa samskitpi samskiptanna vegna • Karlmenn gera minna af þessu og eru vanari að eiga samskipti í tengslum við verkefni eða vinnu

26. OFBELDI OG VARNARLEYSI BLS. 507-517 • Frásögn bls. 508 • Hvað er átt við með ofbeldi gegn öldruðum? • Líkamlegt ofbeldi er eitt form ofbeldis • Er ofbeldi • að neyða mat ofan í gamalt fólk, halda því og neyða það til að opna munninn? • að binda gamalmenni sem er heilabilað og eirðarlaust í stól allan daginn?

27. að neyða gamla manneskju til að fara á vist- eða hjúkrunarheimili gegn vilja hennar? • þegar skyldmenni tekur til eigin nota hluta af eða allan ellilífeyri og aðra fjármuni gamals skyldmennis sem er í hennar/hans umsjá? • þegar sá sem annast gamla manneskju missir þolinmæðina og slær hana? • þegar sonur ógnar og öskrar á gamla móður sína til þess að hún hegði sér vel?

28. að loka gamla manneskju sem hefur hvorki stjórn á þvag- né saurlátum inni í herbergi þar sem ekkert er af búnaði annað en rúmið hennar og koppurinn? • að gefa órólegu gamalmenni deyfilyf til að halda því í móki allan eða meirihluta sólarhringsins? • að hirða ekki um að gefa gömlu fólki lyf sem geta bætt líðan þess?

29. Erfitt að skilgreina nákvæmlega hvað felst í hugtakinu ofbeldi gegn öldruðum • Hvar liggja mörkin? • Staðreynd að sumt gamalt fólk verður fyrir ofbeldi af mörgum toga, bæði í heimahúsum og á stofnunum • Í mörgum nágrannalöndum okkar er ofbeldi gegn öldruðu fólki viðurkennt sem félagslegt vandamál og yfirvöld hafa gert ráðstafanir til að taka á því

30. 4 tegundir ofbeldis • líkamlegt • andlegt • efnalegt • vanræksla

31. HVERSU ALGENGT ER OFBELDI GEGN ÖLDRUÐUM? • Erfi að segja til um • Ofbeldið þrífst í skjóli fjölskyldutengsla og fer afar leynt • Rannsóknir sýna að 2 – 5% aldraðra séu beitt ofbeldi

32. HVERJIR BEITA GAMALT FÓLK OFBELDI OG HVER ERU FÓRNARLÖMBIN? • Líklegt að ýmsir þættir í starfsumhverfi starfsfólks og viðhorfum þess geti stuðlað að því að starfsfólk beiti gamalt fólk í þeirra umsjá ofbeldi • Streituaðstæður í vinnunni • Kulnun meðal starfólks • Viðhorf starfsfólks til aldraðra • Sparnaður í rekstri • Skortur á úrræðum

33. Helstu tegundir ofbeldis gegn öldruðum á stofnunum má flokka í fjóra þætti • Umgengni við aldraða þar sem komið er fram við þá eins og þeir séu óáreiðnaleg og óútreiknanleg börn • Umönnun sem einkennist af færibandavinnu þar sem nánast ekkert tillit er tekið til einstaklingsþarfa hvers og eins

34. Umgengnin og umönnun þar sem öldruðum er sýnt skeytingarleysi, einkalíf þeirra er ekki virt eða hæfni þeirra til að bera ábyrgð á eigin lífi • Hvers konar ofbeldi sem ógnar líkamlegri og andlegri velferð einstaklingsins, hvort sem beitt er orðum, ógnunum, þjófnaði, svikum eða líkamlegum refsingum

35. AÐGERÐIR OG STEFNUMÖRKUN • Hér á landi eru engin lög sem taka sérstaklega til ofbeldis gegn öldruðum • Lagaákvæði um skyldutilkynningar vegna ofbeldis • Fólk dregur við sig að tilkynna ofbeldis mál vegna ríkjandi hugmynda um friðhelgi einkalífsins • Margir hliðra sér hjá að tilkynna ofbeldi af ótta við ofbeldismanninn • Erfið mál þar sem gamalt fólk vill ekki segja frá ofbeldi • Geta það stundum ekki vegna sjúkdóms síns

36. Fjögur atriði sem liggja til grundvallar þegar kemur að því að semja okkar eigin leiðbeiningar um meðferð mála sem snerta ofbeldi gegn öldruðum • Enn er þekking okkur takmörkuð • Skiptir miklu að almenningur og fagmenn haldi vöku sinni • Mikilvægt að tilkynna grun • Lykilatriði að þeir sem að málinu vinna eigi þátt í ákvörðunum sem kunna að verða teknar varðandi einstök mál

37. AÐ RÁÐA VIÐ ÁFÖLL OG BREYTINGAR Á EFRI ÁRUM BLS. 518-527 • Elli þarf alls ekki að þýða getuleysi eða stöðnun • Litróf æfileika og lífsviðhorfa aldraðra er fjölbreytilegt og því erfitt að flokka þá í einn hóp • Mikilvægt að vanmeta ekki getu aldraðra • Bráðnauðsynlegt að sjá þau mörgu og oft erfiðu verkefni sem þeir mæta • Áföll ríða yfir fólk á öllum skeiðum ævinnar • Fólk er oft betur í stakk búið til lað takast á við þá reynslu þegar það er fullorðið

38. Þegar fólk verður fyrir skakkaföllum bregst það við með ýmsum hætti • Sumir leita til annarra, aðrir draga sig í hlé • Varnarviðbrögð eða tök á aðstæðum • Varnarhættir • Á síðari árum hefur athyglin í auknum mæli beinst að þeim viðbrögðum manna við erfiðleikum sem þeir eru sér meðvitaðir um og geta oft greint frá

39. Pétur og Páll mæta erfiðleikum með ólíkum hætti • Pétur forðast það sem ógn stendur af með öllu hugsanlegu móti en Páll hugsar nánast ekki um annað.

40. FÓLK TEKST Á VIÐ ERFIÐLEIKA Á MISMUNANDI HÁTT • Sumar aðstæður eru þess eðlis að þær kalla á sömu viðbrögð hjá flestu fólki • Mikill munur manna í milli í þeim efnum • Þeim sem þykir vissan skipta mestu beina athygli sinni að því sem þeir óttast • Þeir sem vilja umfram allt komast hjá uppnámi reyna að beina athyglinni frá því • Það fer svo eftir eiginleikum einstaklingsins og aðstæðum hvernig honum gagnast best að bregðast við

41. HVERNIG TAKA KARLAR OG KONUR Á ERFIÐLEIKUM? • Karlar og konur bregðast á misjafnan hátt við erfiðleikum eða áföllum • Erfiðleikar til skamms tíma • Tilhneiging hjá konum að beina athygli að vandanum frekar en hjá körlum • Skammtímavandamál hafa iðulega meiri áhrif á konur en karla • Langtímavandamál t.d. í kjölfar skilnaðar eða missis maka • Hér má greina meiri áhrif á karla en konur

42. Athygli sem konur beina að vandanum í upphafi gæti nýst þeim við aðlögun að nýjum aðstæðum • Þær eiga auðveldara með að leita annað • Félagslegur stuðningur skitpir miklu máli fyrir velferð þeirra sem mæta álagi eða mótlæti ekki síst á efri árum

43. VIÐBRÖGÐ VIÐ ÁSTVINAMISSI • Þau eru margs konar • Geta verið svo sterk að þau leiða til sjúkdóms eða dauða • Mikilvægt að takast á við erfiðleika • Hvers konar tök á erfiðleikum tryggja besta aðlögun í bráð og lengd? • Fólk er ólíkt og bregst ekki eins við erfiðleikum • Tvö atriði ber að taka sérstaklega fram:

44. Ekki virðist sem heiftarleg tilfinningaviðbrög strax í kjölfar missis séu á neinn hátt nauðsynleg til þess að fólk komist yfir missinn. Það er því fullkomlega ástæðulaust og ábyrgðarlaust að reyna að skerpa á þessum viðbrögðum. Það þarf hvorki að bera vott um tilfinningakulda né óheilbrigða bælingu af neinu tagi að fólk sýni ekki mikil vibrögð við miss • Ákveðinn hópur fólks kemst ekki yfir missi, jafnvel á löngum tíma. Þessum hópi er afar mikilvægt að sinnan og hjálpa við að koma lífi sínu og hugsunum í jákvæðari farveg

45. AÐ BREGÐAST VIÐ SJÚKDÓMUM • Skiptir miklu máli fyrir andlega líðan og jafnvel líkamlega heilsu • Rannsóknir • Mismunandi viðbrögð gagnast best allt eftir því hvað einkennir sjúkdóminn • Stundum gott að afla upplýsinga • Stundum betra að beina athyglinni að öðru • Virðist vera sem aldraði afneiti síður eða lítið framhjá hugsanlegri hættu í sambandi við sjúkdóm en þeir sem yngri eru

46. Þeim er ofar í huga að hafa fullnægjandi upplýsingar en forðast uppnám • Sumir aldraðir draga óþarflega lengi að leita læknis þar sem þeir telja að einkennin sem þeir finna fyrir megi rekja til eðlilegrar hrörnunar • Fræðsla er mjög mikilvæg • Hvernig meta má tök á aðstæðum bls. 524

47. VIÐBRÖGÐ VIÐ ÞVERRANDI GETU • Menn hafa skilgreint þrenns konar gagnleg viðbrögð fólks við þverrandi getu • Val • Hámörkun • Uppbót • Sjá dæmi bls. 525 • Margir skokka langt fram eftir aldri • Mikilvægt að velja sér viðmið og markmið sem viðhalda bærilegri andlegri líðan

48. FORDÓMAR GEGN ÖLDRUN GETA VERIÐ ÖLDRUÐUM FÓTAKEFLI • Efri ár tengjast oft í hugum fólks fyrst og fremst því sem er veikt, sjúkt og slæmt • Þegar aldur færist yfir verði menn staðir í hugsun og gleymnir • Þessar hugmyndir tileinka aldraðir sér ekki síður en aðrir • Erlendis hefur um nokkra hríð verið boðið upp á námskeið í þeim tilgangi að þjálfa ýmiss konar hæfni t.d. Minni • Markmiðið að bæta minni á nöfn, andlit og fleira

49. Hægt að ná góðum árangri með þessu • Einkum góður árangur ef sjálfstraust aldraðra er jafnhliða byggt upp og ráðist gegn fordómum þeirra um neikvæðar afleiðingar öldrunar • Happasæl öldrun eins og happasæl ævi hlýtur að byggjast á því að fólk sé sem best meðvitað um leiðirnar sem það ræður yfir og eru því færar og fái sem best tækifæri til að fara þær

50. VERKEFNI 7. – 8. VIKA • Í verkefninu felst að velta fyrir sér breytingum á högum aldraðra á síðustu áratugum. • Húsnæði, fjárhagur, heilsa, frítími, fjölskylduhagir, atvinnumarkaður og annað sem ykkur dettur í hug • 2000 – 2008 • 1990 – 2000 • 1980 – 1990 • 1970 – 1980 • 1960 – 1970 • 1950 – 1960