240 likes | 521 Views
GALLIA. belgica. GERMANIA. superior. Aquileia. Mediolanum. Verona. Altinum. Cremona. Placentia. Ravenna. Bononia. Genua. Ariminum. 11. 1. 12. 2. 13. 3. 14. 4. 15. 5. 6. 16. 7. 17. 8. 18. 19. 9. 20. 10. 21. 22. 23. 24. Pisae. Intro. Confluentes. Mogontiacum.
E N D
GALLIA belgica GERMANIA superior Aquileia Mediolanum Verona Altinum Cremona Placentia Ravenna Bononia Genua Ariminum 11 1 12 2 13 3 14 4 15 5 6 16 7 17 8 18 19 9 20 10 21 22 23 24 Pisae Intro Confluentes Mogontiacum Augusta Treverorum Borbetomagus Lopodunum Noviomagus Castra Regina Aquae Argentorate Castra Batava iMPERiUM ROMANUM Vindobona Arae Flaviae AugustaVindelicorum Lentia Lauriacum Carnuntum RAETIA Pons Aeni Iuvavum Aquincum Cambodunum Basilea Brigantium AugustaRauracum Vindonissa Veldidena Schrift und Sprache NORICUM Virunum Aventicum regional 11 PANNONIA Genava Tridentum Emona Lugdunum AugustaPraetoria Mursa Sirmium ITALIA AugustaTaurinorum ALPES ILLYRICUM Schöffmann 2006 Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch Arelate Salonae Massilia
Schulszene. Relief von Grabmonument in Neumagen bei Trier. Schreibübung in röm. villa in Rapperswil-Jona (CH), um 200. Monogrammfibel mit Inschrift: SPES AMOR SI ME AMAS. Rißtissen (B) 1 11 2 12 3 13 4 14 15 5 16 6 7 17 18 8 19 9 10 20 21 22 23 24 Schriftlichkeit Schriftlichkeit keine öffentlichen Schulen –Privatunterricht Latein und Schrift – Voraussetzung für Aufstieg "Basisalphabetisierung": geschätzt 10-40% allerdings allerorten Schreibgerät nachweisbar Grabstein des Genialis, Feldzeichen- trägers der VII. Räterkohorte, mit den Statussymbolen Feldzeichen, Löwenfell und Schriftrolle. Mainz als Katalysatoren wirkten Armee, Handel, Verwaltung Schreibtäfelchen mit Alphabetübung. Sulz am Neckar (BW) IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch
Gemme eines Siegelringes. Ruffenhofen (Bayern) 11 1 12 2 13 3 4 14 5 15 6 16 7 17 8 18 19 9 10 20 21 22 23 24 Schreib- und Beschreibmaterial Schreibmaterial Wachstäfelchen tabula cerata und stilusDiptychon / Triptychon PapyrusFederkiel, Tinte Siegel: Ring, Wachs Stein, Holz, Blech, Scherben Verschiedene Schreibutensilien. Kempten IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch
11 1 12 2 3 13 4 14 5 15 16 6 17 7 8 18 19 9 20 10 21 22 23 24 Schriftarten Schriftarten Capitalis quadrata mit Ligaturen Karolingische Majuskel.Gallusvita des Walahfrid Strabo,Abschrift um 900, St. Gallen Kursive Capitalis rustica ab dem 4. Jhdt. lateinische Unziale karolingische Minuskel. Codex Egberti, 10. Jhdt., Reichenau IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch
24 cm mu cum desiste m 15 cm Teucris 11 1 12 2 3 13 14 4 5 15 6 16 17 7 8 18 9 19 10 20 21 22 23 24 Vergilfragment Vergil, Aeneis XII, 59f: ... in te dos inclinata mu re bit. unum oro: cum desiste m anum committere Teucris ! Königin Amata zu Turnus:"... auf dir ruht ganz das wankende Haus -, eines nur bitt' ich: Lass' ab, dich im Kampfe zu messen mit Teukrern!" Fragment eines in den Wandverputz eingeritzten GraffitosFO Thermen von BrigantiumAO VLM singulärer Zufallsfund einzigartig nördlich der Alpen Beleg für Romanisierung und literarische Beschäftigung IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch
1 11 12 2 3 13 14 4 15 5 6 16 17 7 8 18 9 19 20 10 21 22 23 24 Verbreitung Wer schrieb wem? Q(uinto) Maio milit(i) Dem Soldaten Qu. Maius der XIII. Legion Gemina der Zenturie des Statius. (Seine) Nana leg(ionis) XIII Gem(inae) Verwaltung und Militär Handel repräsentative Inschriften private Korrespondenz c(enturiae) Statii Nana Grabinschrift. Meinsheim bei Heilbronn Fragment einer tabula cerata, Außenseite.1. Jhdt., Vindonissa / Windisch (CH) Grafitti in einer Wach-stube von Ladenburg Bleietiketten mit Angabe von Waren, Preisen, Herstellern und Kunden. Kempten IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch i
1 11 12 2 13 3 14 4 15 5 16 6 7 17 18 8 9 19 10 20 21 22 23 24 Meddilius Carantus und seine Tochter Carantia Aelia Namen kelt-röm. Namensgebung Iumma Exobni fil(io) cive Mediomatrico der Auxiliarsoldat Firmus, Sohn des Ecco annoru(m) C Atuns Bunnae fil(iae) co(n)iugi eius der Veteran Cattaus, Sohn des Bardus, ein Helvetier,seine Frau Sabina, Tochter des Gammus, und ihre Kinder Vindelicus und Materiona annoru(m) LXXX Dome/ par/ tius Iu(lius ?) filius et (h)ere(s) entibus fecit der Veteran Mogetissa, Sohn des Comatullus, ein Bojer, und Verecunda, Tochter des Casatus, seine Frau, eine Sequanerin, sowie ihre Tochter Matrulla Grabinschrift, Meinsheim bei Heilbronn. Mediomatricum = Metz, adj. Mediomatricus 3 römische Namensgebung Praenomen Gentilnomen + Filiation (+ Herkunft) Cognomen = Statussymbol= kein Indiz für Sprachgebrauch Beispiele für Namensgebung: nichtrömisch römisch der Sevir LuciusCiltius, Sohn des Celtillus, Cossus der Statthalter Claudius Paternus Clementianus (Großvater Indutus) Mausklick zu einschlägigen Folien in anderen Dateien, zurück mit ESC ... IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch i
1 11 2 12 3 13 4 14 5 15 16 6 17 7 8 18 19 9 20 10 21 22 23 24 Sprache spätantikes SCHRIFTLATEIN HUNC TITULUM FECIT MONTANA CONIUnX EIUS MAURITIO QUI VIXIT CUM ILLA ANNOS DUODECIM PERTULIT ANNOS QUADRAGINTA TRANSIIT DIE VIII KaL IUNIAS HOC TETOLO FECET MONTANA CONLUX SVA MAVRICIO QVI VISIT CONELO ANNVS DODECEET PORTAVIT ANNVS QARRANTA TRANSIT DIE VIII KL IVNIAS Reduktion des klassischen Formensystems Lautwandel Assimilation Bedeutungswandel Verschreibung ? geschriebene ≠ gesprochene Sprache Grabinschrift Gohndorf/Mosel, 5./6.Jhdt. IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch i
Schriftlatein Vulgär-latein romanischeSprachen 0 200 400 600 800 Proto -romanisch 1 11 12 2 13 3 14 4 15 5 16 6 7 17 8 18 19 9 20 10 21 22 23 24 schriftlich-mündlich geschriebene ≠ gesprochene Sprache Augustinus (~400): "Melius est, ut nos reprehendant grammatici, quam non intellegant populi." karoling.Reform Mittellatein merowingisches Latein IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch i
11 1 2 12 13 3 14 4 5 15 6 16 7 17 18 8 19 9 10 20 21 22 23 24 Schriftlatein Vulgärlatein Vulgärlatein1 Lexik • intensivere Ausdrücke canere cantare sp: cantar f: chanter it: cantare f: avant it: avanti • derbere Ausdrücke ante ab ante caput testa"Scherbe" f: porc it: porco sp:puerco e:pork f: tête it: testa sp:cabeza f: cheval it: cavallo sp:caballo • Deminutiva equus caballus"Klepper" f: oreille it: orecchio sp:oreja auris auricula sus porcus • Dekomposita f: récolter it: raccògliere sp:recoger colligere re-colligere • reguläre statt irregulärer Verben f: aller / je vais it: andare sp:andar ire ambulare / vadere Phonetik • Schwund von h- it: orto sp:huerto hortus ortus • Schwund / Lenisierung unbetonter Vokale fr: (ma-)dame it: donna sp: doña domina domna • Schwund von -m dominam domna • Vokalwechsel Verfall des Formensystems dicit dicet • Konsonantenwechsel librum libro fr: école it: in iscuola sp: escuela vixit bixit / visit / bisit • Vokalprothese vor s- schola escola IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch
1 11 12 2 13 3 14 4 15 5 16 6 7 17 8 18 19 9 10 20 21 22 23 24 Schriftlatein Vulgärlatein Vulgärlatein2 Morphologie "Normalisierung" von unregelmäßigen Formen posse potérepoteris potébisvolo vis velle volo voles volére laudatus sumlaudatus eramlaudatus erolaudatus fuilaudatus fueramlaudatus fuero it: sono lodato Umschreibung von Passiv Umschreibung von Futur eris esse (h)abes / volesdabis dare (h)abes darás it:darái Komparativ pulchrior magis / plus pulcher sp: más f: plus it: più Akkusativ ≡ Nominativ dominam domna Umschreibung mit Präpositionen multi nostrum multi de nosdicit nobis dicit ad nosnocte de / in noxgaudio cum gaudiumRomam in Roma sp: de f: de it: di Schwund der Neutra sp: el templo f: le temple it: il tempio templum templus m.corpus corpus m.mare mare f. Einführung des Artikels ille dom(i)nusilla dom(i)na sp: la / el f: la / le // il it: la / il IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch
11 1 12 2 3 13 4 14 5 15 6 16 17 7 8 18 19 9 10 20 21 22 23 24 MITTELLATEIN Mittellatein Wir müssen besonders drei Sünden fürchten, teuerste Brüder, durch die die ganze Welt zugrundegeht: Dies ist die Gier, die Wolllust und der Hoch-mut, weil der Teufel durch diese drei Sünden den ersten Menschen Adam umzingelte und sagte: "An dem Tag, an dem ihr vom Baum [der Erkennt-nis] esst, werden dadurch eure Augen geöffnet werden ... " vulgärlateinische Einflüsse: lexikalisch phonetisch morphologisch syntaktisch SATIS NOS OPORTIT TIMERE TRES CAUSAS, KARISSIMI FRATRES, PER QUAS TOTTUS MUNDUS PERIT: HOC EST GULA ET CUPIDITAS ET SUPERBIA, QUIA DIABULUS PER ISTAS TRES CAUSAS ADAM PRIMUM HOMINEM CIRCUMVENIT DICENS: IN QUACUMQUE DIE COMEDERITIS DE LIGNO, HOC APERIENTUR OCULI VESTRI ... "Einsiedler Interlinearversion". Fragment einer Predigt, 11. Jhdt. IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch i
11 1 12 2 3 13 4 14 5 15 6 16 7 17 18 8 9 19 20 10 21 22 23 24 MITTELLATEIN - ALTRÄTOROMANISCH Mittellatein-ARRomanisch1 lexikalisch: l: abunde ="im Überfluss" rumantsch:avunda l: decet ="es ziemt sich" r:descher Chl: saeculum ="irdische Welt" vgl. "Säkularisation" r:secul l: gurges ="Schlund" r:engurd = "gierig" l: placere = "gefallen" Ml: placitare ="sagen" r:pledar ="sprechen" l: manducare ="kauen" r:mangiar SATIS NOS OPORTIT TIMERE TRES CAUSAS, KARISSIMI FRATRES, PER QUAS TOTTUS MUNDUS PERIT: HOC EST GULA ET CUPIDITAS ET SUPERBIA, QUIA DIABULUS PER ISTAS TRES CAUSAS ADAM PRIMUM HOMINEM CIRCUMVENIT DICENS: IN QUACUMQUE DIE COMEDERITIS DE LIGNO, HOC APERIENTUR OCULI VESTRI ... afunda nos des time tres causas, kare fratres, per aquilla tut i lo seulo perdudo: aquil is gurdus et qu il hom o mo potes ille et arcullus, ki fai diabolus per aquillas tres causas ille primaris homo canao, si plaida ille diavolus: in quali die quo vo manducado de quil lin aves, vene su avirtu fos o[c]uli ... "Einsiedler Interlinearversion". Fragment einer Predigt, 11. Jhdt. IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch i
11 1 12 2 3 13 4 14 5 15 6 16 17 7 18 8 9 19 20 10 21 22 23 24 MITTELLATEIN - ALTRÄTOROMANISCH Mittellatein-ARRomanisch2 phonetisch Lenisierung:abunde afundadiabolus diavolus tot- tut apertus avirtu Metathese:saeculum seulo Assimilation: ligno lin Ausfall von h- habes aves Vokalprothese quas aquilla Archaismus diabulus diabolus SATIS NOS OPORTIT TIMERE TRES CAUSAS, KARISSIMI FRATRES, PER QUAS TOTTUS MUNDUS PERIT: HOC EST GULA ET CUPIDITAS ET SUPERBIA, QUIA DIABULUS PER ISTAS TRES CAUSAS ADAM PRIMUM HOMINEM CIRCUMVENIT DICENS: IN QUACUMQUE DIE COMEDERITIS DE LIGNO, HOC APERIENTUR OCULI VESTRI ... afunda nos des time tres causas, kare fratres, per aquilla tut i lo seulo perdudo: aquil is gurdus et qu il homo mo potes ille et arcullus, ki fai diabolus per aquillas tres causas ille primaris homo canao, si plaida ille diavolus: in quali die quo vo manducado de quil lin aves, vene su avirtu fos o[c]uli ... "Einsiedler Interlinearversion". Fragment einer Predigt, 11. Jhdt. IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch
11 1 12 2 3 13 4 14 5 15 6 16 17 7 18 8 9 19 20 10 21 22 23 24 MITTELLATEIN - ALTRÄTOROMANISCH Mittellatein-ARRomanisch3 SATIS NOS OPORTIT TIMERE TRES CAUSAS, KARISSIMI FRATRES, PER QUAS TOTTUS MUNDUS PERIT: HOC EST GULA ET CUPIDITAS ET SUPERBIA, QUIA DIABULUS PER ISTAS TRES CAUSAS ADAM PRIMUM HOMINEM CIRCUMVENIT DICENS: IN QUACUMQUE DIE COMEDERITIS DE LIGNO, HOC APERIENTUR OCULI VESTRI ... morphologisch Reduktion / Schwund der Morpheme Umschreibung der Tempora Perf. a.: PPP + esse Perf. p.: habere + PPP Fut.I: venire + PPP afunda nos des time tres causas, kare fratres, per aquilla tut i lo seulo perdudo: aquil is gurdus et qu il homo mo potes ille et arcullus, ki fai diabolus per aquillas tres causas ille primaris homo canao, si plaida ille diavolus: in quali die quo vo manducado de quil lin aves, vene su avirtu fos o[c]uli ... "Einsiedler Interlinearversion". Fragment einer Predigt, 11. Jhdt. IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch
11 1 12 2 3 13 4 14 5 15 6 16 17 7 18 8 9 19 20 10 21 22 23 24 MITTELLATEIN - ALTRÄTOROMANISCH Mittellatein-ARRomanisch4 SATIS NOS OPORTIT TIMERE TRES CAUSAS, KARISSIMI FRATRES, PER QUAS TOTTUS MUNDUS PERIT: HOC EST GULA ET CUPIDITAS ET SUPERBIA, QUIA DIABULUS PER ISTAS TRES CAUSAS ADAM PRIMUM HOMINEM CIRCUMVENIT DICENS: IN QUACUMQUE DIE COMEDERITIS DE LIGNO, HOC APERIENTUR OCULI VESTRI ... sytaktisch vereinfachende Umschreibung des Partizips durch einen Gliedsatz Schwund aller komplexeren Konstruktionen oder Funktionswechsel: Gerundiv Gérondif afunda nos des time tres causas, kare fratres, per aquilla tut i lo seulo perdudo: aquil is gurdus et qu il homo mo potes ille et arcullus, ki fai diabolus per aquillas tres causas ille primaris homo canao, si plaida ille diavolus: in quali die quo vo manducado de quil lin aves, vene su avirtu fos o[c]uli ... "Einsiedler Interlinearversion". Fragment einer Predigt, 11. Jhdt. IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch
1 11 2 12 13 3 4 14 5 15 6 16 17 7 18 8 19 9 10 20 21 22 23 24 Alpenromanisch Karte Die Romania ~ 1000 Das Alpenromanische behielt in den Gebirgstälern sehr lange seine Eigenart. Es zerfällt in drei Sprachen (Rätoromanisch – Ladinisch – Friulisch) und sehr viele Untergruppen (Idiome). Französisch Rhein Donau Räto-romanisch FriulischFurlan Ladin-isch Provencalisch Lombardisch Venetisch IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch
1 11 12 2 3 13 4 14 15 5 6 16 7 17 18 8 19 9 10 20 21 22 23 24 Latein: Sursilvan: Valader: Puter: Rumantsch: Ladinisch: Furlan: Italienisch: Pater noster, qui esin caelis, sanctificeturnomen tuum Paternoster Synopse quel che ti eis tü chi est tü chi est ti che es che t'ies che tu sês che sei el tschiel, in tschêl, in tschêl, en tschiel, en ciel, intai cîi, nei cieli, sogns vegn fatg fat sonch vegna sanctificho vegna sanctifitgà vegnia al sie santifiché che al sedi santificât sia santificato tiu num teis nom tieu nom tes num ti inom il to non il tuo nome Bab nos, Bap nos, Bap nos, Bab noss, Pere nost, Pari nestri, Padre nostro, IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch i
11 1 12 2 3 13 4 14 5 15 6 16 7 17 18 8 9 19 20 10 21 22 23 24 Rätoromanisch Graubünden Das Rätoromanische in Graubünden Dominanz von Schweizerdeutsch und Italienisch Fehlen vonkulturellen Zentren lokale Idiome Arbeitswelt Abwanderung rückgängig seit 1982 neu geschaffene, gemeinsame Schriftsprache Rumantsch Grischun heute~ 38.000 Menschen Mehrsprachigkeit Ursachen ? Rhein Donau IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch i
Orte mit spätantiken Spuren Namen und Verwandschaft in Urkunde Rankweil ~ 850 NN+ScolastegaBaldfred+Eualia Priectus + NNaus Göfis [H]onorat[us]Baldfred 1 11 12 2 13 3 14 4 15 5 16 6 7 17 8 18 9 19 10 20 21 22 23 24 Romanen in Vorarlberg Romanen in Vlbg. "Wallenmahd" ~ 610 (Gallus und Kolumban)Romanen in Arbon und "Precantia" in der Umgebung aber "Suebi" 802 letzte Nennung eines Romanen "Bennatus" in Bregenz ~ 800 karolingische Grafschaft Rätien: vorwiegend fränk. Adel Umorientierung nach N Zweisprachigkeit(im Montafon bis ins 17. Jhdt.) "Walgau" "Walensee" IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch i
Rätoromanisch rund um Frastanz Samina 1 11 2 12 3 13 14 4 15 5 6 16 17 7 8 18 19 9 20 10 21 22 23 24 Rätoromanisch Frastanz1 Frástanz: 842 "frastinas"< kelt. fras- "Regen" ??? Samína: 1371 "Sammunen" < vorröm. sumena "feucht" vgl. fr.Somme < Samara Gúrtis: 1374 "Gurtins" < rtr. curtín "Hof" + Pl. -ns < lat. cohortium: "bei den Höfen" Hohe Köpfe Drei Schwestern Saroja Bazóra Vermála Gafelína Pult Fína Gúrtis Mottibélla Gafedúra Amerlügen Fallaséra Garsétta Runge-létsch Barmúnd Fisinál Quádra "Roll over" mit der Maus gibt zusätzliche Informationen Blödle Gráppa Gaschíer Frasta-féders Spónda Rungeldón Gäla-plána Róssnis Gaua Praragátz FRASTANZ Malräda Gamstrál Mariéx Rafálta Bardélla Bradafós Baschwér Kasál Mótta IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch i
Hydronyme meist vorrömisch Toponyme aus der Agrarwelt meist Komposita Veränderungen durch lokale Sprachentwicklung: Schwund des Auslautes Lenisierung (p>b b>f c>g) pra > par bar val > var ver Einfluss der Walser auslautendes –i Akzentverschiebung zunehmende Unkenntnis"Volksetymologien" Rätoromanisch rund um Frastanz 1 11 12 2 13 3 4 14 15 5 16 6 17 7 8 18 9 19 10 20 21 22 23 24 Rätoromanisch Frastanz2 Frástanz: 842 "frastinas"< kelt. fras- "Regen" ??? Samína: 1371 "Sammunen" < vorröm. sumena "feucht" vgl. fr.Somme < Samara Gúrtis: 1374 "Gurtins" < rtr. curtín+ Pl. -ns "Hof" < lat. cohortium: "bei den Höfen" Hohe Köpfe Drei Schwestern Saroja Bazóra Vermála Ver mála Gafelína Pult Fína 1811 auf "Gellenpfannen" 1798 "auf gelbenblanen" 1761 "auf gella blana" Gúrtis Mott i bella Gafedúra Amerlügen Fallaséra Garsétta Samina Runge-létsch Barmúnd Fisinál Quádra Blödle Gráppa Gaschíer Frasta-féders Spónda Rungeldón Gäla-plána Róssnis Gaua Praragátz FRASTANZ Malräda Gamstrál Mariéx Rafálta Bardélla Bradafós Baschwér Kasál Mótta IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch
1 11 2 12 3 13 4 14 15 5 6 16 17 7 8 18 19 9 20 10 21 22 23 24 Rätoromanisch Dialekt Vlbg. Rätoromanische im Montafoner Dialekt survivals Róssmigla Gúttara Marénd spúdara Búschla Quatterpǽtsch "Pferdeäpfel" dt. Ross + rtr. migla < lat. micula "Krümmchen" "Krug, Flasche" rtr. gutter < lat. guttus "Krug" "Jause" rtr. marénda < vlat. merénda "Jause" "spucken" rtr. spidár < lat. sputáre "spucken" "Kalb", Lockruf der Hirten rtr. bovs + demin. -ella < lat. bos, bovis "Rind" rtr. quatter + pe-s < lat. quattuor + pes, pedis IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch
1 11 12 2 13 3 14 4 15 5 6 16 17 7 8 18 19 9 20 10 21 22 23 24 Ende Buna sera ! Sin sevesér ! Buna notg ! Dierma bein ! Siemia dultsch ! Ende IR 11regio Schrift Sprache Vulgärlatein Rätoromanisch