Təsnifatda yeri :

1. 1.3 Buğda bitkisinin digər göbələk mənşəlı xəstəlikləri, • onlar əleyhinə mübarizə • Buğdanınunluşehi - Blumeriagraminis (DC.) Speer • f. sp. triticiMarchal. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Ascomycotaşöbəsi, Euascomycetessinfi, Erysiphalessırası, Erysiphaceaefəsiləsi, Blumeriacinsi Sinonimləri: AcrosporiummonilioidesNees, Erysiphegraminis DC., Oidiummonilioides (Nees) Link. Biolojiqrupu: Biotrof

2. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Unluşehənçoxyarpaqlardaəmələgəlir, lakinbitkininbütünyerüstühissələriniyoluxabilir. Gövdə, yarpaq, yarpaqqınlarıvəsünbülxəstəlikləsirayətlənirlər. Ağunlutozluörtükformasındazühüredir, azsonraunlugörkəmalır, tədricənçirklibozrəngdən, qonurvəpasvari-qəhvəyirəngəqədərdəyişənkipmitselyastıcıqlarınaçevrilir. Mitselsəhti, budaqlanandır. Yayılması. Avropa, Asiya, Afrika, AmerikavəAvstraliyaqitələrindəyayılmışdır. XəstəlikRusiyadada, xüsusiləŞimaliQafqazdavəMərkəziQaratorpaqrayonlarında, Ukrayna, Belorus, Baltikaölkələri, Gürcüstanınbuğdaəkinlərindətəhlükəlidir. Azərbaycanındabuğdaəkinlərindərastgəlinirvəgetdikcəyayılmaarealıgenişlənir. Ekologiyası. Havanın +300C-dənyüksəktemperaturuunluşehininkişafınıləngidir. Bitkilərbirqaydaolaraq 0-200Ctemperaturadavə 50-100%-liknisbirütubətdəyoluxabilirlər. Konidilərhavanınnisbirütubəti 95-100% olduqdavə 3-310Ctemperaturda (optimal 14-17) cücərirlər. Rütubətlihavayetişmənivəaskosporlarınuçuşunusürətləndirir, quruhavaisəbuprosesləriləngidir.

3. Blumeriagraminis

4. Blumeriagraminis

7. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Xəstəlikyarpaqsəthininassimilyasiya-sınınazalmasınavəxrolofillindağılmasınasəbəbolur. Güclüyoluxmazamanıgövdələrinmiqdarıazalır, sünbülləməgecikir, lakinyetişməsürətlənir. S.S.Saninvəbaşqalarının (2002) məlumatlarınaəsasənxəstəliyintəsirindənməhsulitkisi 10-15%, bəzən 30-35%-əçatır. Mübarizətədbirləri. Kompleksaqrotexnikitədbirlər, davamlısortlardan istifadə, növbəliəkinsisteminədönmədənəməledilməsisəmərəlidir. Vegetasiyadövrüxəstəliyinilkinsimptomlarıgörünəndəməhlulunməsarifi 400-500 l/haolmaqla, tilt (0,5 l/ha), bayleton (0,2-0,3 kq/ha), skor (0,1 l/ha) preparatlarındanistifadəedilir. SonillərunluşehxəstəliyinəqarşıyaxınvəuzaqxariciölkələrdətriazolqrupunadaxilolanfolikurBT 2 komponentlisistemfungisidindənistifadəedilir. Bupreparathəmprofilaktiki, həmdəmüalicəvitəsirəmalikdir. Fungisidintəsiredicimaddəsitebukonazol 125 qr/lvətriadimefondan 100 qr/libarətdir. Preparatformasıkonsentratemulsiyadır.

8. Buğdayarpaqlarınınseptoriozu- Septoriatritici • Berk. M.A.Curtis Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Anamorfic fungi şöbəsi,Ceolomycetessinfi, Sphaeropsidalessırası, Sphaeropsidaceaefəsiləsi, Septoriacinsi Müasiradı: SeptoriacurtisianaSacc., S.graminumDesm., SphaerellagraminicolaFuckel. Biolojiqrupu: Hemibiotrof

10. Septoriatritici

11. Yoluxmuş yarpaqda piknidlər

12. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Xəstəliktörədicibütünvegetasiyamüddətindəəsasənyarpaqları (nadirhallardayarpaqqınlarıvəgövdə) yoluxur. Yarpağınhərikitərəfindələkələrxətli, sarıtəhər-qəhvəyi, pasabənzər-qonurvəyaşıltəhərqonurolmaqla, mərkəzdəbəzənağaran, haşiyəsizvəyasarı, tünd-məxmərihaşiyəli, ölçüləri 5-10x 2-5 mm-dir. Bəzənləkələrqovuşurlar. Ləkəninmərkəzindəkiçik, şarşəkilli, tünd-qonurpiknidlərəmələgəlirlər. Yayılması. Septoriozuntörədicisihəryerdəgenişyayılmışdır, lakinRusiyanıncənubəyalətlərində,Ukraynanıncənub-şərqində, Moldovadadominantlıqedir. Ölkəmizindəbuğdaəkinlərindəbuxəstəliyərastgəlinir. Ekologiyası. Piknosporlaryağışdamcılarıvəhavaaxınıiləya-yılır. Onlardamcısumühitindəoptimaltemperatur 20-220Colmaqlaintensivcücərirlər. Xəstəliyininkubasiyamüddəti 6-9 gündür. Vegetasiyamüddətindətörədicibir-neçəinkubasiyaverir. Xəstəliktez-tezyağışyağanbölgələrdədahaintensivinkişafedir.

13. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Xəstəlikgenişyayılmışvəzərərlidir. Buğdabitkiləriseptoriozlayoluxanzamanassimilyasiyasəthiaşağıdüşür, sünbüllərinkişafdanqalırlar. B.A.Saninin(2000) məlumatlarına əsasən xəstəlik mülayim inkişaf edən zaman məhsul itkisi 10-15%, epifitotiyada 30-35%-ə çatır. Mübarizətədbirləri. Səpininoptimalmüddətlərdəaparılması, balanslaşdırılmışgübrənormaları, davamlısortlardanistifadəməsləhətgörülür. Xəstəliyinyayılmasıvəinkişafınəzərəalınaraqtələbolunduqdavegetasiyadövrüfungisidlərintətbiqisəmərəlinəticələrverir. 2008-ciildənbaşlayaraqdünyanınbaşlıcataxılçılıqölkələrindəvegetasiyadövrüseptoriozxəstəliyinəqarşıfolukurBTpreparatı 1 l/haməsariflətətbiqolunur. Septoriozaqarşıhələlikölkəmizdəxüsusimübarizətədbirləriaparılmır.

14. Buğdanınaskoxitozu - Ascochytahordei Hara Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Anamorfic fungi şöbəsi, Coelomycetessinfi, Sphaeropsidalessırası, Sphaeropsidaceaefəsiləsi, Ascochytacinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

15. Ascochytahordei Hara

16. Ascochytahordei Hara

17. Buğdasünbüllərininfuzariozu- Fusarium spp.- FusariumgraminearumSchwabe, F. avenaceum Təsnifatdayeri: FungivəyaMycotaaləmi, Anamorficfungişöbəsi, Hyphomycetessinfi, Hyphomycetalessırası, Dematiaceaefəsiləsi, Fusariumcinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

18. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Fusariumcinsinədaxilolannövlərümumitaksonomikxarakteristikayamalikdirlər. Aydıngörünənəyrimikrokonidilər (20-70 mkmölçülü) vəmakrokonidilərmüxtəlifsaydaarakəsməlidirlər. Bəzinövlər 10 mkmölçüyəqədərmikrokonidilər, 20 mkm-əqədərdiametrlixla-midosporlarverirlər. Onlarqalınörtüklüdürlər. Morfolojiəlamətlərinkompleksinövlərinidentifikasiyasındaəsaskimigötürülür. Bütünsünbülverəndənlilərsünbülfuzariozuiləsirayətlənirlər. Yoluxmadan 7-10 günsonrasirayətlənmişsünbüllərdənarıncı-çəhrayırənglikonidilərkütləviformalaşırlar. Yayılması. Son 10-15 illikmüddətdədənlilərinsünbüllərininfuzariozugenişyayılmışdır. Xəstəlikbuğdabecərilənregionlarınəksəriyyətindəmüşahidəedilir. ƏdəbiyyatməlumatlarınagörəpatogenmüntəzəmolaraqŞimaliQafqazda, UzaqŞərqdə, Ukray-nanıncənubqərbindəvəs. ölkələrdəbuğdabitkisinəəsaslızərərvurabilir. Bitkininsünbülbağlamafazasındahavaşəraitiistivərütubətliolduqdaxəstəliyinyayılmasıdahadasürətlənir.

19. FusariumgraminearumSchwabe.

20. FusariumgraminearumSchwabe.

21. Fusariumavenaceum

22. Ekologiyası. Xəstəliktörədiciləriolangöbələklərhavanıngündəlikortatemperaturu 20-240Colduqdavə 80-90%-əyaxınnisbirütubətdəoptimalinkişafedirlər. Havasıquraqkeçənrayonlarüçüniqtisadivəfitopatolojimaraqkəsbetmir. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Fusariumnövləridənliləriyoluxaraqinfeksiyanıninkişafetdiyizaman 20-50%-əqədərməhsulitkisinəsəbəbolabilir. 1000 ədəddəninkütləsi 15-20% aşağıdüşür. Mübarizətədbirləri. Növbəliəkindədənlitaxıllarınvəqarğıdalınınfasilələrlə (1 ildənazolmayaraq) yerləşdirilməsi, rayonlaşdırılmışsort-larlasəpinaparılması, xəstəliyəqarşıtolerantsortlardanistifadəedil-məsi, cürümələrinqarşısınıalmaqüçüntoxummaterialınındərman-lanması, vegetasiyadövrüfungisidlərintətbiqivəs. məsləhətgörüləntədbirlərkompleksinədaxildir. BuğdaəkinlərinifuzariozdankompleksqorumaqüçünəkinlərinfolikurBTpreparatıilə 1 l/haməsarifləçilənməsiönəmlidir. Çiləməbuğdanınçiçəkləmədövrüişçiməhlulunməsarifi 400-500 l/haolmaqlaaparılır. Buxəstəlikləbağlımübarizədəvinner, ferazim, straykfungisidləridəyüksəkbiolojisəmərəlikləfərqlənirlər.

23. Buğdanınpitiozkökçürüməsi - PythiumaristosporumVanterp.,P.arrhenomanesDrechsler, P.graminicolaSubraman., P.ultimumTrow. Təsnifatdayeri: Chromistaaləmi, Oomycotaşöbəsi, Oomycetessinfi, Pythialessırası, Pythiaceaefəsiləsi, Pythiumcinsi Biolojiqrupu: Saprotrof

24. 1.4 Buğda bitkisinin bakteriya mənşəli xəstəlikləri və • onlarla mübarizə • Buğdanınqaraləkəlibakteriozu- Xanthomonas • campestrispv. undulosa Young et al Təsnifatdayeri: Qrammənfiaerobçubuqlarvəkokklarbölməsi, Pseudomonaceaefəsiləsi, Xanthomonascinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

25. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Qaraləkəlikbakteriozuyarpaq, gövdə, sünbüllərdəzühuredir. Yarpaqlardaəvvəlcəkiçiksululəkələrformalaşır, tədricənləkələririlir, qəhvəyiləşir, həttaqararəngalır. Gövdələryoluxanzamanbuğumunaltındaqəhvəyivəyaqarazolaqlarəmələgəlir, sünbülünaltındasamanqonurlaşır. Xəstəliyinxarakterikəlamətixüsusilətəpəhissədəsünbülpulcuqlarınınqaralmasıdır. Miloxlarınadirhallardaqaralırlar. Xəstəlikgüclüinkişafedənzamanbütünsünbülqonurlaşır, bunagörədəxəstəliyiçoxzamanbuğdanınqarabakteriozuadlandırırlar. Yayılması. Buğdabecərilənbirçoxölkələrdəyayılmasıhaqqındaməlumatlarmövcuddur. QaraləkəlibakteriozxəstəliyinəAzərbaycandaçoxazhallarda (SeyidovM., AğayevC., 2005) dağətəyivədağlıqbölgələrdə (Şəki-Zaqatala, Quba-Qusar, Şamaxı) təsadüfolunur.

26. Ekologiyası. Xəstəliktörədənbakteriyahərəkətli, kiçik, Qrammənfivəbirpolyarqamçılıdır. Bakteriyanınoptimalinkişafı 25-300Ctemperaturdabaşverirvə 500C-dəonlarməhvolurlar. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Qaraləkəlikbakteriozununzərərliliyicücərtilərinseyrəlməsi, yarpaqlarınassimilyasiyasəthininaşağıdüşməsi, bitkilərintənəffüsününgüclənməsiiləsəciyyəedilir. Xəstəlikgüclüinkişafetdiyiillərdəməhsulitkisi 60%-əqədərolabilir. Mübarizətədbirləri. Alaqotlarıvəbakteriyanındaşıyıcılarıolanhəşəratlarlamübarizəelmiəsaslarlaaparılmalı, aqrotexnikitədbirlərkompleksinə əməledilməlidir. Toxumlarınsəpinqabağıdərman-lanmasıməsləhətgörülür.

27. Buğdanınbazalbakteriozu- Pseudomonas syringaepv. atrofaciens Young et. al. Təsnifatdayeri: Qrammənfiaerobçubuqlarvəkokklarbölməsi, Pseudomonaceaefəsiləsi, Pseudomonas cinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

28. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Buğdadanbaşqadigərdənliləridəyoluxabilir. Yarpaq, sünbülvədənləryoluxurlar. Yarpaqlardaəvvəlcəsulu, sonraqəhvəyiləkələrəmələgəlir. Sünbülpulcuqlarıəsasındaqonurlaşır. Dənyoluxanzamanrüşeymhissəsiqaralır. Xəstəlikgüclüinikşafedənzamangövdələrdəcırtdanlılıq, örtücüyarpaqlardaquruçürüməvəsünbülpulcuqlarınıntamamiləqaralmasımüşahidəolunur. Yayılması. Xəstəlikbirçoxtaxılçılıqregionlarındayayılmışdır. Ekologiyası. XəstəliyitörədənPseudomonas syringaepv. atrofaciensbakteriyasıhərəkətli, polimorf, Qrammənfipolyarqam-çılıdır (lofotrix). Bakteriya 2-370Ctemperaturdacücərir (25-300Coptimal), 480Ctemperaturdaisə 10 dəqiqəmüddətindəməhvolur. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Yaydövrüaşağıtemperaturvəyüksəkrütubətzərərliliyitəminedir. Onungüclüinkişafızamanıbuğdabitkisivaxtındanəvvəlyarpaqlarınınbirhissəsiniitirir, dənlərcılızolur, onlarıncücərməsiazalır. Mübarizətədbirləri. Qaraləkəlikdəolduğukimidir.

29. Pseudomonas syringaepv. atrofaciens

30. 1.5 Saxlama zamanı buğda dənlərinin xəstəlikləri, onların • qarşısının alınma yolları • Buğda dənlərinin kiflənməsi - Aspergillus Link spp., Penicillium Link. spp., Trichothecium roseum (Pers.), Mucor mucedo Fresen., Rhizopus nigricans Ehrenb. Təsnifatda yeri: Fungi və ya Mycota aləmi, Anamorfic fungi şöbəsi, Hyphomycetes sinfi, Hyphomycetales sırası, Moniliaceae fəsiləsi, cinslər: Aspergillus, Penicillum, Trichothecium Fungi vəyaMycotaaləmi, Zygomycotaşöbəsi, Zygomycetessinfi, Mucoralessırası, Mucoraceaefəsiləsi, cinslər: Mucor, Rhizopus. Biolojiqrupu: Saprotrof

32. Özünü yoxlama üçün mövzuya aid test sualları • 1. Buğda bitkisinin sürmə xəstəliklərini törədən göbələklər hansı sıraya mənsubdur? • Uredinales • Peronosporales • Ustilaginales • Sphaeropsidales • Erysiphales

33. 2. Buğda bitkisinin sürmə xəstəliklərini düzgün sıralayın? • gövdə sürməsi, cırtdan sürməsi, hind sürməsi, bərk və ya iylənən sürmə, toz sürmə • qara sürmə, cırtdan sürmə, hind sürməsi • qovuqlu sürmə, toz sürmə, niqrosporioz sürməsi, daş sürmə • daş sürmə, cırtdan sürməsi, hind sürməsi, qara sürməsi • şeytan süpürgəsi, daş sürmə, qovuqlu sürmə

34. 3. Bərk və ya iylənən sürmə xəstəliyinin ilkin simptomları nə vaxt özünü büruzə verir? • bitkinin vegetasiyasının əvvəllərində • bütün vegetasiya dövrü • bitkinin çiçəkləmə dövrü • sünbüllərin süd yetişmə fazasında • boruya çıxma dövrü

35. 4. Toz sürmə xəstəliyini törədən göbələyi • təyin edin? • Tilletia tritici • Ustilago tritici • Ustilago avenae • Ustilago zeae • Tilletia caries

36. 5. Sürmə xəstəliklərinin hansı ölkəmiz üçün karantin obyektidir? • hind sürməsi, toz sürmə • bərk və ya iylənən sürmə • cırtdan sürmə • daş sürmə, qovuqlu sürmə • hind sürməsi

37. 6. Unlu şeh xəstəliyini törədən göbələk hansı sinfə və sıraya mənsubdur? • Euascomycetes sinfi, Erysiphales sırası • Ascomycetes sinfi, Taphrinales sırası • Hemiascomycetes sinfi, Endomycetales sırası • Loculoascomycetes sinfi, Phacidiales sırası • Loculoascomycetes sinfi, Helotiales sırası

38. 7. Unlu şeh xəstəliyini törədən göbələk hansı mərhələdə və harada qışlayır? • yetkin dənlərin üzərində, mitsel ilə • yoluxmuş bitki qalıqlarında, kleystotesi ilə • torpaqda mitsel ilə • sünbüllərin səthində sklerosiyalarla • yoluxmuş bitki qalıqlarında mitsel stroması ilə

39. 8. Buğda bitkisində hansı pas xəstəliklərini tanıyırsınız? • gövdə və ya xətli pas, qonur pas, sarı pas • cırtdan pası, sarı pas • qonur pas, taclı pas • qonur yarpaq pası, gövdə pası • sari pas, taclı pas, cırtdan pas

40. 9. Bərk və ya iylənən sürmə xəstəliyində hansı teliosporlar infeksiya mənbəyi hesab edilir? • torpağın səthinə tökülən teliosporlar • bitki qalıqlarında olan teliosporlar • dənlərin tükcüklərində saxlanan teliosporlar • şum altında uzun müddət qalan teliosporlar • biçin zamanı kövşənlikdə saxlanan teliosporlar

41. 10. Buğdanın cırtdan sürməsi ilk dəfə neçənci ildə kim tərəfindən təsvir edilmişdir? • 1911-ci ildə A.A.Yaçevski tərəfindən • 1861-ci ildə A. de Bari tərəfindən • 1890-cı ildə S.İ.Rostovset tərəfindən • 1967-ci ildə K.V.Popkova tərəfindən • 2000-ci ildə M.Babadost tərəfindən

42. 11. Toz sürmə xəstəliyinin teliosporları və mitseli hansı temperaturda optimal • inkişaf edir? • 20-30º C • 23-25º C • 7- 8º C • 10 >dən böyük temperaturda • 30- 35º C

43. 12. Buğdanın gövdə pası xəstəliyi törədicisinin aralıq sahib bitkisi necə adlanır? • Mahoniya • Qaranquş otu • Zirinc • Vələmir, Yulaf • Ardıc

44. 13. Buğda yarpaqlarının septoriozu xəstəliyinin törədicisi Septoria tritici göbələyi hansı sinfə və sıraya mənsubdur? • Coelomycetes sinfi, Sphaeropsidales sırası • Coelomycetes sinfi, Melanconiales sırası • Hyphomycetes sinfi, Hyphomycetales sırası • Hyphomycetes sinfi, Pycnidiales sırası • Agonomycetes sinfi, Mycelia sterilia sırası

45. 14. Septorioz xəstəliyinin törədicisi harada və hansı orqanlarda qışlayır? • yarpaqların səthində mitsellə • tökülən bitki qalıqlarında mitsellə • bitki qalıqlarında və cücərtilərdə piknid və mitsel ilə • buğda dənlərinin səthində piknidlə • arpa və çovdarda yoluxmuş orqanların səthində mitsel ilə

46. 15. Askoxitoz xəstəliyinin törədicisinin piknidləri harada formalaşır ? • yoluxmuş yarpaqlarda ləkənin mərkəzində formalaşır • yoluxmuş sünbüldə formalaşır • cücərtilərin səthində formalaşır • buğdanın tam yetişmə dövrü toxumların səthində • yoluxmuş cücərti, gövdə və yarpaq qınlarında

47. 16. Buğdanın pitioz kök çürüməsi xəstəliyi hansı bioloji qrupa mənsubdur ? • saprotrof • hemibiotrof • biotrof • nekrotrof • obliqat parazit

48. 17. Buğdanın qara ləkəlik bakteriozu xəstəliyinin törədicisi hansı cinsə mənsubdur ? • Pseudomonas • Xanthomonas • Agrobacterium • Erwinia • Radiobacter

49. 18. Buğdanın bazal bakteriozunun törədicisi bitkinin hansı orqanlarını yoluxur ? • yalnız sünbülləri • yalnız cücərtiləri • yalnız gövdə və yarpaqları • yarpaq, sünbül və dənləri • sünbül pulcuqlarını yoluxur

50. Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm !