T E R P E N O I D Y

1. A. Kołodziejczyk T E R P E N O I D Y (izoprenoidy) Gdańsk 2011

2. Terpenami nazywane są naturalne węglowodory, pochodzenia głównie roślinnego, o ogólnym wzorze (C5H8)n. Formalnie są one oligomeramiizoprenu, w których reszty izoprenowe połączone są ze sobą w sposób ogon-głowa. izopren ocymen izopren głowa ogon W zależności od stopnia polimeryzacji n w (C5H8)n terpeny dzielą się na: - monoterpeny (terpeny), n = 2; C10H16 - seskwiterpeny, n = 3; C15H24; - diterpeny, n = 4; C20H32; - sesterterpeny, n = 5; C25H40; - triterpeny, n = 6; C30H48; - tetraterpeny, n = 8; C40H64; - politerpeny, n > 8; Terpeny zawierającedodatkowe grupy funkcyjne, np. -OH, -CHO, =CO, -COOH, -O-O- i inne nazywane są terpenoidami.

3. Izoprenoidami nazywane są oligomeryizoprenu połączone inaczej niż ogon-głowa (niezgodnie z regułą Ruzički), należą do nich karotenoidy, steroidy, irydoidy czy kauczuk. Terpenoidy są bardzo rozpowszechnione w przyrodzie. Ich fragmenty wchodzą w skład tak ważnych, biologicznie czynnych związków jak tokoferole, ubichinowy, antybiotyki, alkaloidy czy chlorofile. Do początku XXI w. opisano 40 000 związków zaliczanych do terpenoidów . Wchodzą w skład olejków eterycznych wydzielanych do atmosfery. Drzewa i krzewy iglaste wydzielają około miliarda ton terpenoidów rocznie. Znaczne ilości terpenoidów wytwarzają organizmy morskie. Biosynteza terpenów Szkielet izoprenu Biosubstratem terpenów, podobnie jak sterydów jest pirofosforan 3-izopentylu. Monoterpeny (C5H8)2 są dominująca frakcją emitowanych do atmosfery związków organicznych. Ich głównym źródłem są drzewa i krzewy iglaste. Wielkość emisji zależy od temperatury i rodzaju roślin. W lasach iglastych sumaryczne stężenie wydzielanych pięciu głównych monoterpenoidów: a-pinenu, b-pinenu, karenów i limonenu waha się w zależności od pogody i pory roku od 5 do 1500mg/m3. Lasy iglaste produkująrocznie średnio 5 ton lotnych związków/km2.

4. W obszarach niezabudowanych terpenoidy stanowią największe „zanieczyszczenie” powietrza, główne źródło tworzącego się ozonu i smogu fotochemicznego. Smoky Mauntains – Zadymione Góry w USA – zawdzięczają swoją nazwę smogowi, który tworzy się z terpenów wydzielanych przez rosnące tam drzewa w nasłonecznione ciepłe dni. Powstaje on z terpenów, powietrza i wilgoci pod wpływem światła i podwyższonej termperatury; z daleka widoczny jest jako zadymienie. Olejki eteryczne Znanych jest grubo ponad 1000 roślin wydzielających, lotne(tw. 150 ÷ 300o), zwykle przyjemnie pachnące kompozycje zapachowe. Substancje te nazywane olejkami eterycznymi wydzielane są zwykle przez określone części roślin, takie jakkwiaty, owoce, liście, łodygi, drewno, korę lub korzenie. Oprócz terpenów i terpenoidów w ich skład wchodzą także estry (octan linalilu), alkohole (benzylowy, fenyloetylowy), aldehydy (cynamowy, benzoesowy), ketony (iron), fenole (tymol), etery (anetol, eugenol), węglowodory, a także związki pozbawione zapachu. Niektóre z nich mają nieprzyjemny zapach, jak np. czosnkowy czy gorczyczny. OE swoje nazwy zawdzięczają zwykle roślinie, z której pochodzą, np. olejki: anyżowy, cedrowy, cynamonowy, cytrynowy, eukaliptusowy, goździkowy, jałowcowy, jaśminowy, kamforowy, kminkowy, koprowy, lawendowy, miętowy, pomarańczowy, różany, rumiankowy, świerkowy, tymiankowy, waniliowy i wiele innych

5. Olejki eteryczne wydobywa się różnymi sposobami, najczęściej przez destylację z parą wodną, a także poprzez ekstrakcje rozpuszczalnikami czy tłuszczami, a ostatnio za pomocą ekstrakcji w stanie nadkrytycznym. Ze 100 kg kwiatu lawendy otrzymuje się do 2 kg olejku lawendowego. Z 1t płatków różanych wydobywa się 200-500g olejku różanego. Skład olejku zmienia się w zależności od pory roku, pory dnia, pogody, stopnia rozwoju (dojrzałości), a także czasu jaki minął od pozyskania surowca. Zawartość składników aromatu owoców brzoskwini [%] lakton kwasu-4-hydroksynonanowego lakton kwasu-4-hydroksydekanowego oktanian etylu octan etylu octan (Z)-heks-3-enylu 43 6 10 0 2,5 0 11 0 39 10 Główne składniki przed zerwaniem 5 godz. po zerwaniu Kompozycja zapachowa owocu brzoskwini Pomimo tak istotnych różnic nasz nos zawsze identyfikuje te kompozycje jako aromat owocu brzoskwini. Skład olejku może zależeć również od części rośliny z jakiej został wyodrębniony, np. głównym składnikiem olejku z liści drzewa cynamonowego jest eugenol, podczas gdy z jego kory dominuje aldehyd cynamonowy.

6. Ponad połowa przemysłowo wydobywanych OE jest wykorzystywana w przemyśle spożywczym, jako dodatki aromatyzujące i przyprawy. Znaczącym odbiorcą OE jest przemysł kosmetyczny. Coraz więcej OE stosowana jest w terapii, w tym aromatoterapii . Monoterpeny i monoterpenoidy niecykliczne Monoterpeny niecykliczne zawierają 3 podwójne wiązania. Ich przykładem jest, znajdujący się w igłach świerku mircen. Jego izomer – ocymen występuje m.in.w bazylii i lawendzie. Czerwone glony wytwarzają duże ilości chloromircenu . * * mircen ocymen cytronelol a cytronelol b Monoterpenoidy niecykliczne Najbardziej znane pośród nich nich to izomerycytronelolu, składniki olejku różanego i pelargoniowego. Oba izomery mają silny zapach różany. Izomer (3R)(+) występuje w wydzielinie gruczołów aligatora. Cytronnelole i ich estry wykorzystywane są w przemyśle kosmetycznym; zapachestrów zależy od reszty acylowej.

7. Geraniole i nerole, należą do szeroko rozpowszechnionych terpenoidowych alkoholi. Występują zarówno jako wolne alkohole, jak i ich estry. Geraniol jest głównym składnikiem olejku różanego, pelargoniowego i cytrynowego. Jest dobrze poznany ponieważ z CaCl2 tworzy krystaliczna pochodną. Stereoizomerem geranilu jest nerol. Pirofosforan geranylu pełni kluczową rolę w biosyntezie steroidów i terpenoidów. Oba te alkohole są stosowane w przemyśle kosmetycznym i żywnościowym. geraniol nerol Cytrale, taką nazwą noszą aldehydy powstałe w wyniku utlenienie nerolu – neral (cytral b) lub geraniolu – geranial (cytral a). Cytrale w postaci mieszany izomerów występuje w wielu OE. W olejku lemongrasowym stanowią 80% jego składu (40-50%neralu i 30-35% geranialu). Olejek lemongrasowy służy do perfumowania mydeł. neral (cytral b) geranial (cytral a) W niektórych olejkach cytrale stanowią ponad 90% ich składu; znajdują się też w olejku cytrynowym. Terpenoidy niecykliczne pod wpływem kwasów łatwo izomeryzują do terpenoidów cyklicznych.

8. Monoterpeny monocykliczne Węglowodór macierzysty monoterpenówmonocyklicznych – mentan (1-metylo-4-izopropylocykloheksan) – jest rzadko spotykany w naturze; występuje on zarówno w formie trans, jak i cis. Ma zapach kminku. trans-mentan mentan cis-mentan (-)-(S)-limonen (+)-(R)-limonen Typowym przedstawicielem terpenów monocyklicznych jest limonen. Oba jego izomery chiralne występują w naturze. Limonen racemiczny nosi też nazwę dipentenu. W cząsteczce limonenu widoczne są fragmenty izoprenu. Terpineny są achiralnymi izomerami limonenu.Wspólną ich cechą jest to, że w wyniku przyłączenia do nich 2 moli HCl powstaje racemiczny 1,4-dichloromentan. a-terpinen Terpineny występują jako mieszanina izomerów, najczęściej a i g, np. w olejku kolendrowym i majerankowym. b-terpinen Inny izomer położenia C=C – terpinolen jest składnikiem olejku z pasternaku. 1,4-dichloromentan terpinolen g-terpinen

9. Monoterpenoidy monocykliczne Najpospolitszym przedstawicielem tej grypy związków jest mentol, (1R,3R,4S)-1--metylo-4-izopropylocyklohesan-3-ol). Mentol jest nietypowym terpenoidem, ponieważ nie zawiera podwójnego wiązania. Znane są jego 3 stereoizomery. W olejku mięty polnej znajduje się 85%mentolu i 3%neomentolu. (+)-neomentol (+)-izomentol (+)-neoizomentol (-)-mentol Mentol ma właściwości fizjologiczne wykorzystywane w terapii. Działa np. przeciwwymiotnie, znieczula błonę śluzową żołądka, ułatwia trawienie, drażni zakończenia nerwów zimna. Typowymi monocyklicznymi alkoholami terpenowymi są terpineole, zwane są również mentenolami. Formalnie powstają z terpinenów przez przyłączenie 1 mola wody. terpinen-4-ol (R)-(-)-a-terpineol a-Terpineol występuje w postaci obu stereoizomerów. Największe znaczenie ma (R)-(-)-a-terpineol z uwagi na przyjemny zapach bzu; jest głównym składnikiem olejku sosnowego. Terpinen-4-ol występuje w olejkach majerankowym, cyprysowym i muszkatołowym.

10. Aromatyczne analogi alkoholi terpenowych Tymol i inne cymenole różniące się położeniem grupy hydroksylowej można uważać za odwodornione mentole. Tymol występuje w tymianku. Z uwagi na większą hydrofobowość jego aktywność przeciwbakteryjna jest 25 silniejsza niż fenolu. tymol (p-cymen-3-ol) karwakrol (p-cymen-2-ol) Eugenol (allilogwajakol lub eter metylowy 4-allilopirokatechiny), aromatyczny składnik olejku goździkowego, należy do tej samej grupy związków. eugenol anetol Anetol, eter metylowy p-allilofenolu, aromatyczny analog terpenoidów występuje w wielu olejkach eterycznych; Znajduje się w olejku anyżowy i koprowym. Jest toksyczny, ale mniej niż tymol. Stanowi główny składnik atraktantu owada – szkodnika uszkadzającego korzenie kukurydzy. Olejek anyżowy, naturalny, a także syntetyczny anetol stosowane są do wyrobu nalewek (anyżówka), aromatów, kosmetyków, a także w fotografii barwnej.

11. Menton (5-metylo-2-izopro-pylocykloheksanon) jest przedstawicielem ketonów terpenowych. Występuje obok mentolu i limonenu w olejkach miętowych. Znane są wszystkie jego stereoizomery. (+)-karwon (-)-menton (-)-izomenton (R)-2-metyl-5-izopropenylocykloheks-2-en-1-on W olejku z Mentha arvensis znajduje się 35%(-)mentonu, a w olejku z Micromeria biflora55% jego izomeru (+). (-)-Izomenton występuje w olejku geraniowym. Popularnym przedstawicielem ketonów terpenowych jest karwon. (+)-Karwon ma zapach kminku i stanowi główny składnik olejku kminkowego oraz koperkowego.

12. Jonony czyli trimetylocykloheksenylobut-3-en-2-ony. Ich konstytucja przypomina terpenoidy, jednak nie spełniają regułyRuzički, tzn. reszty izoprenu nie są połączone w sposób ogon-głowa. Różnią się położeniem podwójnego wiązania b-jonon a-jonon Powstają w wyniku degradacyjnego utlenieniakarotenów . Zwykle występują w małym stężeniu, np. w owocach, warzywach, także w herbacie i tytoniu. Są głównymi składnikami olejku z kwiatów fiołków. Zapach czystych jononów przypomina woń drzewa cedrowego, a ich roztwory alkoholowe mają zapach fiołków.

13. Jonony są produkowane na skalę przemysłową z uwagi na zapotrzebowanie w przemyśle perfumeryjnym. Surowcem jest cytral, który poddaje się kondensacji z acetonem, po czym produkt kondensacji cyklizuje do jononów pod wpływem H2SO4. cytral aceton a-jonon b-jonon Ugrupowania jononowe stanowią fragment karotenów. Bicykliczne monoterpeny i monoterpenoidy Dzielą się na siedem grup, ze względu na duże zróżnicowanie szkieletów.Nazwy tych grup wywodzą się od nazw węglowodorów o odpowiednim szkielecie. fenchan izokamfan izobornylan pinan boran (kamfan) tujan karan

14. Grupa tujanu. Popularne tujeny, (+) i (-)-a-tujeny są składnikami m.in. olejków cyprysowego, eukaliptusowego i z jałowca rosnącego w Rosji. W olejku piołunowym występuje (-)-tujol, wolny i jego estry. Znane są sabinen i sabinol , spotykane są także pochodne ketonowe. (-)-tujol (-)-a-tujon (+)-b-tujon izotujon (-)-a-tujen sabinen sabinol a-Tujon jest neurotoksyną, która w małych dawkach pobudza korę mózgową i wywołuje niepokój. Większe dawki powodują drżenie mięśni, drgawki i drażliwość. Nalewki piołunowe (absynt) wywołują nie tylko upojenie alkoholowe, ale i dodatkowe pobudzenia. Również wina typu wermut zawierają wyciąg z piołunu. Wyciągi piołunowe są stosowane do zwalczania pasożytów skóry (świerzbu, wszawicy). Preparat przeciw wszawicy zawiera zarówno a-tujon (z piołunu), jak i b-tujon z wrotycza. Grupa karanu. Karan nie występuje w naturze; popularne są natomiast kareny: 2-karen (dawniej D2-karen) i 3-karen (D3-karen). Występują w olejku sosnowym i w olejkach z roślin tropikalnych. Produkty utlenienia karenów są stosowane do wyrobu perfum. (+)-2-karen (+)-3-karen

15. Grupa pinanu. Najczęściej spotykanymi przedstawicielami tej grupy to pineny, a i b (+)-a-pinen (+)-b-pinen (+)-(1R,5R)-2,6,6-trimetylo- bicyklo[3.1.1]hept-2-en (+)-(1R,5R)-6,6-trimetylo-2- metylenobicyklo[3.1.1]hept-2-en Wszystkie stereoizomery pinenu występują w naturze, przede wszystkim w igłach, szyszkach i drewnie wielu drzew iglastych. Są głównymi składnikami terpentyny – lotnej części żywicy.

16. W temp. około 250oC oba izomery pinenu izomeryzują do dipentenu. Pinen w reakcji z chlorowodorem tworzy krystaliczny chlorek bornylu, zwany sztuczną kamforą; reakcji towarzyszy przegrupowanie. pinen chlorek bornylu pinen dipenten Grupa bornanu (kamfanu). Najbardziej znanymi terpenoidami tej grupy to kamfora, borneol i izoborneol. Borneole spotyka się w postaci 4 stereoizome-rów i 2 racematów. Borneol, zwany kamforą borneo, ma zapach kamfory; występuje w ponad 100 roślinach jako wolny alkohol lub jego estry. (-)-borneol (endo) (+)-izoborneol (egzo) Borneole służą jako dodatki zapachowe do soli kąpielowych, mydeł i preparatów aromatyzujących.

17. Kamfora była znana już w starożytności, do Europy sprowadzili ją Arabowie. kamfora Występuje w postaci 2 stereoizomerów: (1R,4R)- i (1S,4S)- oraz racematu. Najczęściej spotykana jest prawoskrętna, zwana naturalną, pospolitą lub japońską. Pozyskuje się ją na drodze destylacji z parą wodną liści oraz drewna drzewa kamforowego (cynamonowiec kamforowy lub kamforowiec lekarski – Cinnamonum camphora). Kamfora ma charakterystyczny, silny zapach, drażni skórę i działa miejscowo znieczulająco. Jest hydrofobowa, łatwo sublimuje, z uwagi na zwarty kształt cząsteczki. Stąd powiedzenie: zniknął jak kamfora. Ze względu na dużą wartość stałej krioskopowej była stosowana jako rozpuszczalnik do wyznaczania MMmetodą Rasta. Służyła za standard porównawczy do określania konfiguracji względnejterpenów. Była podawana jako lek nasercowy. Obecnie jej roztwór w oleju (olejek kamforowy) lub w alkoholu (spirytus kamforowy) stosowana jest do zewnętrznego odkażania, drażnienia (reakcja immunologiczna) czy zapobieganie odleżynom. Jest składnikiem preparatów „na katar” – udrażniających drogi oddechowe i „na reumatyzm” – zmniejszające bóle reumatyczne.

18. W Ac2O pod wpływem stężonego H2SO4 ulega sulfonowaniu – powstaje kwas (+)-kamforo-10-sulfonowy. kwas (+)-kamforo-10-sulfonowy kwas (+)-kamforo-9-sulfonowy kamfora Sulfonowaniekamfory w samym, stężonym H2SO4 prowadzi do kwasu (+)-kamforo-9-sulfonowego. Kwasy kamforosulfonowe służą do rozdzielania racemicznych amin, w tym aminokwasów na enancjomery. W połowie XX w. kamfora miała duże znaczenie jako plastyfikator. Po zmieszaniukamfory (do 25%) z kolodium (nitrocelulozą o małej zawartości N) otzymana celuloid – pierwsze tworzywo „sztuczne”. Do tego celu stosowano głównie otrzymy-waną z pinenu kamforę syntetyczną. Celuloid jest przeźroczysty i z tego powodu został nazywany szkłem organicznym. Był stosowany do wytwarzania zabawek, szyb organicznych i taśm filmowych (taśmy celuloidowe). W latach 60. XX w. produkcja celuloidu została wstrzymana, ze względu na jego wyjątkową łatwopalność.

19. Seskwiterpeny i seskwiterpenoidy Bardzo zróżnicowana grupa trimerówizoprenu o wzorze C15H24 , spotykana powszechnie w roślinach, grzybach, u zwierząt, rzadziej w bakteriach. Są to gęste, hydrofobowe oleje o tw. >250oC. Seskwiterpenoidy niecykliczne Farnezol – nienasycony alkohol, składnik olejku konwaliowego, lipowego, akacjowego ...; wydzielany jest przez niektóre owady jako feromon. farnezol Difosforan farnezylu jest produktem pośrednim w biosyntezie wszystkich seskwiterpenów i wyższych terpenoidów. Służy do perfumowania mydeł. Nerolidol jest składnikiem olejku neroli (bergamontowym), Otrzymywanym z kwiatów gorzkiej pomarańczy. nerolidol

20. Fitol stanowi fragment wielu biologicznie czynnych substancji, np. chlorofilu, witaminE i K. fitol Jest gęstym, lepkim olejem. Reszta fitolowa w chlorofilu, to najbardziej hydrofobowa częśś tej substancji; nadaje mu postać wosku. Fitol jest wykorzystywany jako surowiec do produkcji witaminyK. chlorofil Triterpeny i triterpenoidy Opisano ponad 4 000 tego typu związków. Ich prekursorem jest skwalen. Wiele tych związków ma szkielet cyklopentanoperhydrofenantrenu, podobnie jak steroidy, które też powstają ze skwalenu. Często triterpenoidy stanowią aglikonglikozydów, np. saponin . Są składnikami roślinnych i zwierzęcych wosków. Skwalen ma zbliżoną budowę do triterpenów – nie wszystkie fragmenty izoprenu są połączone w sposób ogon-głowa; podobnie jest w triterpenach i karotenach. ogon ogon ogon głowa głowa głowa głowa ogon ogon ogon głowa głowa Występuje powszechnie w naturze, w największym stężeniu w wątrobie niektórych zwierząt morskich. Po raz pierwszy wydobyto go z wątroby rekina. Oliwa zawiera go 0,1-0,7%, a olej rzepakowy 0,03%; jest też składnikiem tłuszczu ludzkiego.

21. Tetraterpeny i tetraterpenoidy Najważniejszymi ich przedstawicielami są karoteny i karotenole. Wywodzą się z jononów; ich wzór sumaryczny = C40H56 . W zależności od liczby i rodzaju pierścieni jononowych wyróżnia się a-, b- i g-karoteny. Najbardziej rozpowszechniony jest b-karoten, barwnik roślinny, nadający żółte zabarwienie, np. marchewce. Zawiera dwa pierścienie b-jononu połączone łańcuchem, który jest tetramerem izoprenu, często w skrócie zapisuje się go b(b,b), a-karoten to a(b,a), zawiera po jednym pierścieniu a- i b-jononu, a g-karoten ma jeden pierścień b-jononu – g(b). Likopen, podobnie jak i inne karoteny, ulega w wątrobie przekształceniu w witaminę A. Ma bardzo silne działanie przeciwnowotworowe. Kapsantyna, czerwony barwnik owoców papryki, jest w niektórych krajach dopuszczona do barwienia żywności i kosmetyków. Karoteny i karoteiny, np. ksantofile (utlenione karoteny) biorą czynny udział w fotosyntezie, są w stanie absorbować kwanty energii świetlnej. a-karoten, a(b,a), ciemnoczerwony b-karoten, b(b,b), czerwonobrązowy

22. g-karoten, g(b), fioletowy likopen, g,g-karoten; czerwony barwnik pomidorów kapsantyna, czerwony barwnik owoców papryki Witamina A jest to grupa związków zawierających pierścieńb-jononu i łańcuch oligoizoprenowy. Za witaminęA1, zwaną również retinolem lub akseroftolem uważa się polienowy alkohol – 3,7-dimetylo-9-(2,6,6-trimetylo-cykloheksen-1-ylo)nona-2,4,6,8-(all trans)tetraen-1-ol. witaminaA1,retinol witaminąA2,3-dehydroretinoletinol Warto zauważyć, że z mola b-karotenu powstają 2 mole witaminy A, zaś z a- ig-karotenu tylko po jednym, dlaczego? Karoteny są prowitaminamiwitaminyA. Dzienne zapotrzebowanie na witaminę A wynosi 15mgretinolu lub 30 mg najbardziej aktywnej prowitaminy, jaką jest b-karoten. WitaminaA2 wykazuje 3-50% aktywności retinolu.

23. Karoteny często są słabo wchłaniane z przewodu pokarmowego; ich przyswajanie ułatwia gotowanie i rozdrabnianie warzyw. WitaminaA jest niezbędna do adaptacji wzroku przy niedostatecznym dostępie światła. Łączy się ona z białkiem zwanym opsyną i tworzy się rodopsyna, barwnik siatkówki. WitaminaA jest magazynowana w wątrobie i uwalniana do krwi w miarę potrzeby; jej zapas w wątrobie wystarcza na kilka miesięcy. Dostarczana jest z mięsem, mlekiem, jajami, a także jako prowitamina. Do awitaminozy dochodzi u osób źle odżywianych. Brak WitaminaA powoduje kurzą ślepotę, a u dzieci dodatkowo zmniejszenie odporności na zakażenia oraz łuszczenie i rogowacenie naskórka. W mleku kobiecym jest go 2x więcej niż w mleku krowim. Przetwarzanie mleka obniża w nim zawartość w. A, wobec czego mleko konsumpcyjne jest często wzbogacane w nią. Nadmiarwitaminy A (kilkadziesiąt mg dziennie) jest bardzo szkodliwy. Powoduję nadmierną pobudliwość, utratę łaknienia, suchość skóry, uszkodzenie wątroby i krwiomocz. Nadmiar karotenów nie jest szkodliwy.

24. Surowcem do otrzymywania witaminyA jest b-jonon b-jonon retinol

25. Witamina E zwana inaczej tokoferolem nie jest jednym, zdefiniowanym związkiem. Wyizolowano 8 substancji o właściwościach witaminyE. Aktywność witaminyE, wpływającej na prawidłowy rozwój narządów płciowych i funkcję rozrodczą, wykazują pochodne chromanu zawierające funkcję fenolową, grupy metylowe i nasycony lub nienasycony łańcuch o szkielecie triizoprenu (fitolu). chroman tokoferol a-tokotrienol fitol Zwierzęta doświadczalne karmione wyłącznie mlekiem stają się bezpłodne. W 1936 r. z kiełków pszenicy wyizolowano substancję, której brak w pożywieniu szczurów powodował bezpłodność samic i samców. Nazwano ją tokoferolem od greckich słów tocos – potomstwo i pherei – rodzić. Witamina E oprócz stymulowania funkcji rozrodczych jest antyutleniaczem zarówno in vivo, jak i in vitro substancji podatnych na utlenienie, np. witaminyA czy kwasów polienowych. Służy jako dodatek stabilizujący tłuszcze spożywcze. Dzienne zapotrzebowanie na w. E wynosi 10-30 mgtokoferolu. Jego analogi są mniej aktywne, w tym syntetyczny DL-tokoferol. WitaminaE pełni wiele funkcji leczniczych; jej nadmiar jest szkodliwy.

26. Witamina K zwana również czynnikiem koagulacyjnym ma właściwości przeciwkrwotoczne. Kilka związków wykazuje takie działanie, są to pochodne 1,4-naftochinonu. WitaminąK1 nazywany jest filochinon, czyli 2-metylo-3-(3’,7’.11’,15’-tetrame- tylo-2’-heksadecenylonaftaleno-1,4-dion witaminaK1 witaminaK1, (menachinon, MK-n) ubichinon, (koenzym Q) Inne witaminyK różnią się budowa łańcucha alifatycznego i podstawnikami w pierścieniu aromatycznym. Syntetyczne witaminyK mają znacznie mniej skomplikowana budowę. Ich nazwy ponumerowano od K3-K7. witaminaK3, menadion witaminaK5 sól sodowa kwasu me- nadionosulfonowego witaminaK4