Mictieklachten bij mannen

1. Mictieklachten bijmannen Naamspreker Affiliatie

2. Waaromditprogramma?

3. Wereldwijd zal het aantal mannen met mictieklachten de komende jaren toenemen • Oorzaken: • Vergrijzing • Groeiende bewustwording dat mictieklachten behandeld kunnen worden Gebaseerd op Irwin DE et al. BJU Int 2011;108:1132-8

4. Mictieklachten hebbeneengroteinvloed op levenskwaliteit Angst dat het kankerzouzijn Verstoorde/onderbrokenslaap Ongemak Beschaamdheid over symptomen Sterkebezorgdheid Frustratie over symptomen Matigebezorgdheid Impact van symptomen op werk/professioneelleven Zwakkebezorgdheid Impact op socialeactiviteiten/leven Invloed op relaties Niet/niet relevant 0 5 10 15 20 25 30 35 40 % % of patiënten met bezorgdheid over hunsymptomen(N = 502) Emberton M et al. Int J Clin Pract 2008;62:18-26

5. Belang van de huisarts • Eerste lijn om mictieklachten te diagnostiseren en aan te pakken • Opvolging patiënten met actieve behandeling • Opgestart door huisarts • Opgestart door uroloog • Recentelijk: veranderingen in aanpak van mictieklachten bij mannen; gebaseerd op patiëntenprofiel → Implicaties voor huisartsenpraktijk worden besproken Patiënt stratificatie step up

6. Structuur van de presentatie • Korte inleiding: • Terminologie • Prevalentie • Mogelijke oorzaken • Diagnose • Behandeling • Gebaseerd op patiënten casussen • Interactief

7. Inleiding Terminologie – prevalentie – mogelijke oorzaken

8. Uw patiënten Welke mogelijke mictieklachten hebben ze? 80 jaar 60 jaar 40 jaar

9. Soortenmictieklachten • Symptomen van de lageurinewegen; LUTS (lower urinary tract symptoms) Moeite met ophouden Vullings- symptomen (storage) Moeite met plassen Ledigings- symptomen (voiding) Klachten net naplassen Post-mictiesymptomen (post-micturition) Worden vaak samen behandeld met ledigingssymptomen Gebaseerd op Abrams P et al. Urology 2003;61:37-49

10. Vullingssymptomen Vullings- symptomen Moeite met ophouden Tefrequent volgenspatiënt of > 8x overdag (pollakisurie) • Toegenomenmictiefrequentieoverdag • Nycturie • Aandrang (Urgency) • Urine incontinentie Officieel ≥1x per nacht (voorafgegaan en gevolgd door slapen), in de praktijk wordt vaak ≥2x per nacht gehanteerd gezien impact op levenskwaliteit dan erg groot wordt Plotse en hevige drang tot mictie die niet te onderdrukken is; patiënt kan plas moeilijk ophouden of moet activiteit noodgedwongen onderbreken om te gaan plassen Gebaseerd op Abrams P et al. Urology 2003;61:37-49

11. Ledigingssymptomen Ledigings- symptomen Moeite met plassen Post-mictiesymptomen • Hesitatie (moeilijk op gang komen) • Onderbrokenstraal • Zwakkestraal • Sproeien • Persennodigomurinestraal op gang telatenkomen • Eind-druppelen • Gevoeldat de blaas nietleeg is • Nadruppelen (meteennamictie, meestalnaverlaten van toilet) Lange eindfase van mictie, straalneemtaf tot druppelen Gebaseerd op Abrams P et al. Urology 2003;61:37-49

12. Uw patiënten Hoeveel kans hebben ze op mictieklachten? 80 jaar 60 jaar 40 jaar

13. Prevalentie van LUTS bijmannen • Epidemiologischestudiebij 19165 volwassenmannen (telefonisch) Leeftijd(jaren): Gebaseerd op Irwin DE et al. EurUrol 2006;50:1306-14 EPIC onderzoek

14. Mictieklachten en erectiestoornissen komen vaak gelijktijdig voor Verminderdeerectie N = 12815 Geenerectie 100 89 83 83 80 70 70 65 45 57 60 50 52 49 % 64 53 40 50 40 53 41 27 45 43 44 33 20 14 25 31 12 19 20 17 16 12 2 2 7 6 5 0 geen matig licht matig matig licht licht ernstig ernstig ernstig geen geen Ernst LUTS Leeftijd 50 - 59 60 - 69 70 - 79 Gebaseerdop Rosen R et al. EurUrol 2003;44:637–49 MSAM-7 onderzoek

15. De prostaatis niet per se de oorzaak van LUTS • Visie van oudsher: plasklachten bij (oudere) mannen: BPH→ BPE → BPO • Huidige visie: Mictieklachtenbijmannenmeestalmultifactorieelbepaald Prostaat Benigne prostaat hyperplasie; E: ‘enlargement’ vergroting; O: obstructie Blaas tumor Benigne Prostaat Obstructie(BPO) OAB- detrusor overactiviteit Detrusor onderactiviteit Prostatitis LUTS Nachtelijke polyurie Neurogene blaas dysfunctie Urineweg infectie OAB: Overactief blaassyndroom

16. Mictieklachten/LUTS bijmannenzijnmeestalmultifactorieelbepaald • Mogelijke invloeden: veranderingen in elasticiteit van blaas en bekkenbodemspieren, neurogene regulatie, comorbiditeit, medicatie • Zelden: prostaatkanker (meestal carcinoma in perifere zone: geen compressie van urethra) Relatie tussen BPH, LUTS en OAB • OAB: Plotse, onweerstaanbareaandrangmet of zonderaandrangsincontinentie, dikwijlssamengaand met toegenomenmictiefrequentieoverdagen nycturie(geentekenen van infectie of anderepathologie)1veroorzaaktper definitie LUTS • BPHkan LUTS veroorzaken, niet noodzakelijk • Een aantal mannen hebben zowel BPH als OAB 1 Abrams P et al. NeurourolUrodyn 2002;21:167-78

17. Mictieklachten samengevat • Niet orgaanspecifiek (ruimer dan BPO)1 • Soms gerelateerd aan veroudering • Mogelijk progressief → aanpak: symptoomspecifiek, niet orgaanspecifiek !! Mannen brengen mictieklachten vaak niet ter sprake “Hoort bij ouder worden, valt niets aan te doen” Angst voor prostaatkanker* Angst voor onderzoeken zoals palpatio per anum (PPA), biopsie, chirurgische ingreep Vaak zijn klachten al zeer hinderlijk of lange tijd aanwezig voor erover gesproken wordt2 * Afh. van persoonlijkheid reden om arts op te zoeken of te ontwijken 1. Chapple CR et al. Eur Urol 2008;54:563-9; 2. Cunningham-Burley S et al. Br J Gen Pract. 1996;46:349-52.

18. Diagnose van mictieklachten/LUTS

19. Patiëntencasus 1 : Rik, 60 jaar Welke onderzoeken doet u? • Komt al jaar en dag naar uw praktijk • Al 8 jaar met brugpensioen na sluiting van fabriek • Heeft nog nooit met u gesproken over LUTS • Plast vaker en met minder krachtige straal dan voorheen • Door vrouw naar u gestuurd uit angst voor prostaatkanker

20. Diagnostisch proces • Doel: • Uitsluiten van specifieke oorzaken (minderheid van gevallen) • Bepalen van optimale behandeling • Aangeraden basistests voor alle patiënten met mictieklachten: • Anamnese • Lichamelijk onderzoek, inclusief rectaal toucher/palpatio per anum (PPA)* • IPSS vragenlijst • Urine dipstick • Anamnese geeft richting aan het lichamelijk onderzoek en eventueel aanvullend onderzoek *PSA bepaling is geen onschuldig alternatief voor PPA

21. 1. Anamnese • Doel: • Inventarisatie van hinder en angst of bezorgdheid van patiënt • Uitsluiten van specifieke oorzaken van mictieklachten • Vraag naar: • Verschillende symptomen • Pijn bij het plassen, pijn in het perineum,branderigheid of afscheiding • Snelheid van ontstaan / verergering van klachten • Bloed bij urine • Eerdere urineweginfecties • Algemene malaise, koorts, koude rillingen of flankpijn

22. Anamnese vervolg • Wees attent op: • Angst voor prostaatkanker • Schaamte voor incontinentie • Seksuele problematiek: erectiele disfunctie, ejaculatieproblemen • Verstoring van nachtrust, sociale beperkingen overdag of beperkingen tijdens het werk • Vraag naar: • Eerder invasief urologisch onderzoek (urologische behandeling of verblijfskatheter) • Relevante comorbiditeit: diabetes mellitus, neurologische ziektebeelden (bv. CVA, ziekte van Parkinson, multiple sclerose), SOA (urethritis) • Medicatie met invloed op mictie: antipsychotica, antidepressiva, lithium, antiparkinsonmiddelen,(klassieke) antihistaminica, opiaten, lisdiuretica en calciumantagonisten

23. Anamnese Rik • Type symptomen: zwakke straal, toegenomen mictiefrequentie overdag • Geen pijn bij plassen, geen bloed in urine, geen geschiedenis van urineweginfectie • Klachten zijn langzaam toegenomen • Hinder: vroeger was het beter, maar geen significante interferentie met dagelijks leven • Ongerust over prostaatkanker, bij schoonbroer is net prostaatkanker vastgesteld, Rik ervaart zijn symptomen niet als erg hinderlijk, maar heeft wel symptomen (en een ongeruste echtgenote) • Erectiestoornis: nee (niet meer wat het geweest is, maar best ok nu) • Comorbiditeit/Medicatie: Atorvastatine (hypercholesterolemie) → Geen tekenen van neurogene blaas, infectie, complicaties van lagere/hogereurinewegen of medicatie-geinduceerde LUTS

24. 2. Lichamelijk onderzoek • Blaasregio: • Palpeer en percuteer de blaasregio: • Normale sensibiliteit, demping bij retentie,... • Externe genitalia • Anatomische afwijkingen: hypospadia, phimosis, meatusstenose, forse liesbreuk • Rectaal toucher/PPA: • Vorm prostaat: asymmetrisch of niet • Consistentie: onregelmatige consistentie of harde nodus/noduli (passend bij prostaatcarcinoom) • Groottevan de prostaat: aanhaakbaarheid • Anale tonus

25. Lichamelijk onderzoek Rik • Externe genitalia: geen afwijkingen • PPA: geen verdachte laesies, mogelijks wat vergroot (aanhaakbaar) → Geen aanwijzing voor genitaleaandoening of palpabelprostaatcarcinoom

26. 3. Vragenlijst • In te vullen door patiënt (na consultatie met bespreking in vervolgconsult, in wachtkamer, tijdens consultatie?) • Internationale Prostaat Symptoom Score (IPSS) • Gestructureerde vragenlijst, hulp voor objectiveren en bespreekbaar maken van klachten • Differentieert niet naar oorzaken van mictieklachten, maar kan gebruikt worden om ernst van klachten in te schatten • Geeft inzicht in relatietussen ernst van klachten en ervaren hinder • Handigomrespons op behandelingteevalueren • 4 vragen over ledigingssymptomen, 3 vragen ivm vullingssymptomen

27. IPSS Meer dan de helft van de keren Minder dan de helft van de keren Ongeveer de helft van de keren Minder dan 1 vd 5 keer Bijna altijd Helemaal niet Hoe vaak had u in de afgelopen maand het gevoel dat uw blaas nog niet leeg was nadat u had geplast? Hoe vaak moest u in de afgelopen maand binnen 2u nadat u geplast had weer plassen? Score / Ernst 0 - 7 Licht 8 - 19 Matig 20 - 35 Ernstig Hoe vaak merkte u in de afgelopen maand dat tijdens het plassen de straal enkele keren stopte en weer begon? Hoe vaak had u in de afgelopen maand moeite om het plassen uit te stellen? Hoe vaak had u in de afgelopen maand een zwakke urinestraal? Hoe vaak moest u in de afgelopen maand persen om de urinestraal op gang te brengen? Hoe vaak moest u in de afgelopen maand gemiddeld per nacht het bed uit om te plassen? 4 (keer) 2 (keer) 0 (keer) 1 (keer) 3 (keer) 5 (keer of vaker) Naam: /35 Vulling: /15 Lediging: /20 Totaalscore Geboortedatum:

28. IPSS Rik Meer dan de helft van de keren Minder dan de helft van de keren Ongeveer de helft van de keren Minder dan 1 vd 5 keer Bijna altijd Helemaal niet Hoe vaak had u in de afgelopen maand het gevoel dat uw blaas nog niet leeg was nadat u had geplast? Hoe vaak moest u in de afgelopen maand binnen 2u nadat u geplast had weer plassen? Hoe vaak merkte u in de afgelopen maand dat tijdens het plassen de straal enkele keren stopte en weer begon? Hoe vaak had u in de afgelopen maand moeite om het plassen uit te stellen? Hoe vaak had u in de afgelopen maand een zwakke urinestraal? Hoe vaak moest u in de afgelopen maand persen om de urinestraal op gang te brengen? Hoe vaak moest u in de afgelopen maand gemiddeld per nacht het bed uit om te plassen? 4 (keer) 2 (keer) 0 (keer) 1 (keer) 3 (keer) 5 (keer of vaker) Rik Verstappe Naam: 9 Vulling: 3/15 Lediging: 6/20 Totaalscore 5 oktober 1953 Geboortedatum: Score: 9/35 Ernst: Matig (8-19)

29. IPSS levenskwaliteit • Aanvullend: 1 vraag over hinder / levenskwaliteit met score 0-6 Over het algemeen ontevreden Over het algemeen tevreden Gemengde gevoelens (om het even) Kwaliteit van leven Plezierig Gelukkig Ongelukkig Verschrikkelijk Als het plassenuwhelelevenzoublijvenzoals het nu is, hoe zou u zichdanvoelen?

30. IPSS levenskwaliteit Rik • IPSS levenskwaliteit: 1 (score 0-6) • Hoe hoger de score, hoe meer hinder Over het algemeen ontevreden Over het algemeen tevreden Gemengde gevoelens (om het even) Kwaliteit van leven Plezierig Gelukkig Ongelukkig Verschrikkelijk Als het plassenuwhelelevenzoublijvenzoals het nu is, hoe zou u zichdanvoelen? → Riks mictieklachten zijn licht/matig van ernst; hij ondervindter weinig hinder van

31. 4. Onderzoek van urine: dipstick* Test • erythrocyten • leukocyten • nitriet • glucose • proteïnen • Dipstick Rik • Test negatief * Kan eventueel vervangen worden door rechtstreeks microscopisch onderzoek Doorsturen voor kweek indien positief → Geen urineweginfectie, geen hematurie

32. Van symptomennaar diagnose… Man met mictieklachten Basisevaluatie Lichamelijkonderzoek Additioneelonderzoekindienaangewezen op basis van 4 basistesten Urine dipstick Anamnese IPSS PPA Denkt u dat additioneel onderzoek bij Rik wenselijk is? Behandeling

33. Plaats PSA bepaling • In het kader van Rik’s mictieklachten is er geen indicatie voor een PSA bepaling • PSA bepaling bij mictieklachten: enkel nuttig als 5-ARIs worden overwogen (PSA als surrogaatmarker voor prostaatvolume, zie patiëntencasus 3) • Daarnaast is Rik ongerust over prostaatkanker • Na gedetailleerde uitleg in verband met voor- en nadelen van individuele screening op prostaatkanker geeft Rik aan zijn PSA waarde te willen kennen en de consequenties te aanvaarden • Resultaat PSA-bepaling: 1,2 ng/ml (lager dan de indicatieve PSA-waarde volgens leeftijd) Meer informatie: zie addendum slide

34. Van diagnose naar behandeling • Geruststelling en levensstijladvies • Fytotherapie • Alfa-blokker • 5-alfa reductase inhibitor (5-ARI) + alfa-blokker • PDE-5 inhibitor • Anticholinergicum • Doorverwijzen naar uroloog Rik heeft aspecifieke mictieklachten/LUTS (niet direct te verklaren door specifieke aandoeningen) Welke behandeling zou u opstarten voor de mictieklachten?

35. Welke behandeling zou u opstarten voor de mictieklachten? • Geruststelling en levensstijladvies • Fytotherapie • Alfa-blokker • 5-alfa reductase inhibitor (5-ARI) + alfa-blokker • PDE-5 inhibitor • Anticholinergicum • Doorverwijzen naar uroloog Steeds aangeraden Niet aangeraden Optie bij storende klachten Optie bij groot prostaatvolume, storende klachten en indien langdurige behandeling gewenst is Optie bij storende klachten Niet geïndiceerd Optie Rik heeft horen zeggen dat pompoenpitten gunstig zijn om klachten te verbeteren en vraagt uw advies

36. Behandeling van LUTS

37. Geruststellen/informeren • Aspecifieke mictieklachten komen vaak voor, oorzaak is onbekend, zijn meestal onschuldig • Prostaatkanker is zelden oorzaak van mictieklachten • Indien ernst en hinder van klachten beperkt: niet aangeraden om medicamenteuze behandeling te starten • ! Opvolging: indiensymptomenveranderenis eennieuweconsultatienodig

38. Algemeen levensstijladvies • Vochtinname beperken op specifieke momenten → toegenomen mictiefrequentie op meest ongelegen moment beperken (bv. ‘s nachts of activiteiten buitenshuis); toch ≥1,5 l/24h drinken! • Matiging van cafeïne en alcohol → mogelijks verbetering vullingssymptomen • Plasbuis leegstrijken na elke mictie→ om nadruppelen te voorkomen • Afleidingstechnieken (penisknijpen, ademhalingsoefeningen, perineale druk en mental 'tricks’) → niet denken aan blaas/toilet → controle vullingssymptomen • Blaas re-training → proberen plas op te houden bij sensorische aandrang → blaascapaciteit (tot ± 400 ml) en tijd tussen micties verhogen • Nakijken medicatie en optimale tijdstip van toediening of vervangen medicatie door alternatief met minder urinaire effecten Oelke M et al. Eur Urol 2013;64:118-40

39. Fytotherapie • Vaak gebruikt, effect is onduidelijk, geen aanbeveling in Europese richtlijnen → pragmatische aanpak: niet actief aanraden, gebruik ook niet ontraden • Vaak gebruikte plantenextracten: • Pompoen (zaad) (Cucurbitapepo) • Zuid-Afrikaans stergras(Hypoxisrooperi) • Zaagpalm (bessen; saw palmetto) (Serenoarepens) • Verschillendecommerciëleproducten van hetzelfdeplantenextractbeschikbaar: nietnoodzakelijkzelfdebiologische/klinischeeffecten (merk-verschillen) • Zelfsverschillentussenverschillendeloten van zelfdeproducent (concentratie van actievestoffenvarieert) Saw palmetto • Afrikaansepruimenboom (bast) (Pygeumafricanum) • Brandnetel (wortel) (Urticadioica) • Rogge (pollen) (Secalecereale) Rogge Oelke et al. Eur Urol 2013;64:118-40 Pygeum africanum

40. Patiëntencasus 2: Hugo, 54 jaar • Productmanager van software pakket, werkt full-time en reist graag als hij vakantie heeft • Anamnese: • Nadruppelen wat als zeer hinderlijk wordt ervaren; zwakke, soms onderbroken straal • Geen pijn bij plassen, geen bloed in urine, geen geschiedenis van urineweginfectie • Klachten zijn vooral laatste 6 maanden toegenomen en hinderlijk (sociaal leven + werk, schaamte) • Geen erectiestoornis, geen relevante comorbiditeit • Geen urologische ingrepen in voorgeschiedenis • Lichamelijk/urine onderzoek: geen bijzonderheden • PPA: geen verdachte laesies, niet vergroot

41. IPSS Meer dan de helft van de keren Minder dan de helft van de keren Ongeveer de helft van de keren Minder dan 1 vd 5 keer Bijna altijd Helemaal niet Hoe vaak had u in de afgelopen maand het gevoel dat uw blaas nog niet leeg was nadat u had geplast? Hoe vaak moest u in de afgelopen maand binnen 2u nadat u geplast had weer plassen? Hoe vaak merkte u in de afgelopen maand dat tijdens het plassen de straal enkele keren stopte en weer begon? Hoe vaak had u in de afgelopen maand moeite om het plassen uit te stellen? Hoe vaak had u in de afgelopen maand een zwakke urinestraal? Hoe vaak moest u in de afgelopen maand persen om de urinestraal op gang te brengen? Hoe vaak moest u in de afgelopen maand gemiddeld per nacht het bed uit om te plassen? 4 (keer) 2 (keer) 0 (keer) 1 (keer) 3 (keer) 5 (keer of vaker) Hugo De Graeve Naam: 19 Vulling: 6/15 Lediging: 13/20 Totaalscore 21 augustus 1959 Geboortedatum:

42. IPSS • IPSS -QoL Hugo De Graeve 19 Vulling: 6/15 Lediging: 13/20 21 augustus 1959 Score: 19/35 Ernst: Matig (8-19) Over het algemeen ontevreden Over het algemeen tevreden Gemengde gevoelens (om het even) Kwaliteit van leven Plezierig Gelukkig Ongelukkig Verschrikkelijk Als het plassenuwhelelevenzoublijvenzoals het nu is, hoe zou u zichdanvoelen? Score 5 (schaal 0-6) Zou u bijkomend onderzoek adviseren?

43. Welke onderzoeken doet u? • PSA bepaling • Creatinine bepaling • Mictiedagboek • Doorverwijzen voor ultrasonografie • Doorverwijzen voor uroflowmetrie • Doorverwijzen voor urodynamisch onderzoek Bijkomend onderzoek is bij deze patiënt niet noodzakelijk

44. Welke behandeling stelt u voor? • Geruststelling en levensstijladvies • Alfa-blokker • 5-alfa reductase inhibitor (5-ARI) + alfa-blokker • PDE-5 inhibitor (tadalafil) • Anticholinergicum • Doorverwijzen naar uroloog Steeds aangeraden, als deel van therapie Optie gezien hinder Optie bij groot prostaatvolume, storende klachten en indien langdurige behandeling gewenst is Optie bij storende klachten Niet geïndiceerd Optie Hugo start met een alfa-blokker

45. Alfa-blokker • Alfa-blokker = alfa-adrenerge receptor (AR) antagonist • Werkingsmechanisme van α1-AR antagonist: • α1A-blokker: Vermindert samentrekking van gladde spieren in prostaat en urethra → urine gemakkelijker door urethra → plassen makkelijker, stroom beter • α1D-blokker: Zou een rol hebben bij verbeteren van vullingssymptomen • Niet-specifieke alfa-blokker: relaxerend effect op gladde spiercellen van prostaat, blaashals, maar ook van bloedvaten Prostaat Blaas-basis en hals Urethra Zaadblaasjes Vas deferens Bloedvaten Blaas Ruggenmerg Neusholtes

46. Soorten alfa-blokkers Gebaseerd op An International Consultation on Male LUTS, Fukuoka, Japan 30/9-4/10, 2012: Committee 8. Male LUTS Medical management and new therapeutic targets pp373-533. Table 14 p413

47. Alfa-blokkers: doeltreffendheid/indicaties • Verschillende α-blokkers, ± zelfde doeltreffendheid → Indicatie: patiënten met hinderlijke klachten, onvoldoende baat bij gegeven niet-medicamenteuze adviezen • Contra-indicatie: antecedenten van orthostatische hypotensie, en van syncope bij mictie; Voorzichtig gebruik bij ernstige lever- en nierinsufficiëntie of anti-hypertensie behandeling Geplande cataract chirurgie: floppy iris syndroom → behandeling tijdelijk stopzetten: 2 weken tevoren

48. Opvolging • Na 4-6 weken: • Controle op bijwerkingen • Controle op behandelingseffect: anamnese, IPSS • Verbetering van symptomen en geen storende bijwerkingen: • Verderzetting van behandeling • Geen verbetering na 6 weken: • Stop met medicatie • Overweeg verwijzing

49. Patiëntencasus 3: Fons, 68 jaar • Ambtenaar op rust, getrouwd • Actief in gezinsbond, ziekenzorg, heemkundige kring, kleindochter (11 jaar): regelmatig oppassen na schooltijd tot ouders thuis zijn • Al jaren mictieklachten, recent toegenomen • Anamnese • Vooral ledigingssymptomen (zwakke straal, persen om straal op gang te brengen) • Erectielefunctie: normaal • 2 jaargeledenurineweginfectiegehad • Comorbiditeit: hypertensie (160/90 mmHg, geenmedicatie), artrose (paracetamol), COPD fase 2 (budesonide) • Uitslagen van PSA bepaling ter gelegenheid van algemene check-up (geen familiale belasting voor prostaatkanker): • 63 jaar: PSA: 2,6 ng/ml • 65 jaar: PSA: 2,8 ng/ml

50. IPSS Meer dan de helft van de keren Minder dan de helft van de keren Ongeveer de helft van de keren Minder dan 1 vd 5 keer Bijna altijd Helemaal niet Hoe vaak had u in de afgelopen maand het gevoel dat uw blaas nog niet leeg was nadat u had geplast? Hoe vaak moest u in de afgelopen maand binnen 2u nadat u geplast had weer plassen? Hoe vaak merkte u in de afgelopen maand dat tijdens het plassen de straal enkele keren stopte en weer begon? Hoe vaak had u in de afgelopen maand moeite om het plassen uit te stellen? Hoe vaak had u in de afgelopen maand een zwakke urinestraal? Hoe vaak moest u in de afgelopen maand persen om de urinestraal op gang te brengen? Hoe vaak moest u in de afgelopen maand gemiddeld per nacht het bed uit om te plassen? 4 (keer) 2 (keer) 0 (keer) 1 (keer) 3 (keer) 5 (keer of vaker) Fons Naam: 14 Vulling: 2/15 Lediging : 12/20 Totaalscore Geboortedatum: