Para Teorisi

1. Para Teorisi Yrd.Doç.Dr. Mert URAL

2. Para,Dış DengeveDöviz Kuru Sistemleri

3. Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri • TEMEL KAVRAMLAR • Yabancı ülkelerin paralarına genel bir terim olarak ‘döviz (foreign exchange)’ denilmektedir. • Farklı ülkelere ait paraların alınıp satıldığı piyasaya ise ‘döviz piyasası’ denilmektedir. Bu piyasada döviz arz ve talebi karşılaşır. Piyasanın üyeleri; bankalar, mali kuruluşlar, ihracatçı ve ithalatçılar, şirketler, kamu kuruluşları ve merkez bankalarıdır. • Farklı ülkelere ait paraların döviz piyasasında alınıp satıldığı fiyata, ‘döviz kuru’ denir.

4. Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri • TEMEL KAVRAMLAR • Döviz kuru, bir ülke parasının başka bir ülke parası cinsinden fiyatıdır (1 € = 1.619.500 TL : 1 € = 1,6195 YTL). • Bir birim dövizin ulusal para cinsinden fiyatına ‘enserten (incertain-dolaysız kotasyon) döviz kuru’ denir. • Bir birim ulusal paranın döviz cinsinden fiyatına ‘serten (certain- dolaylı kotasyon) döviz kuru’ denir. • Enserten kurun yükselmesi (serten kurun düşmesi) ulusal paranın dış değerinin düştüğünü ifade eder. • Aksine enserten kurun düşmesi (serten kurun yükselmesi) ulusal paranın dış değerinin yükseldiğini ifade eder.

5. Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri • TEMEL KAVRAMLAR • İki taraflı nominal döviz kurunu gösteren bu değerler cari değişim değeri ise, ‘spot (peşin) döviz kuru’ olarak adlandırılır. • Ayrıca, gelecekteki bir tarihte teslim edilmek üzere bugünden alım-satım işlemi için öngörülen kur ise ‘forward (vadeli) döviz kuru’ olarak tanımlanır. Vadeli döviz işlemlerinde vade genellikle 3 aydır.

6. Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri • TEMEL KAVRAMLAR • Dolar dışında iki farklı ulusal para arasındaki değişim oranının dolar kurları üzerinden hesaplanmasıyla bulunan kura “çapraz kur” denilmektedir. Örneğin 1€ = 1,29$ biçiminde ifade edilen kurlara çapraz kur denir. Eğer 1$=1,3441 YTL olduğu biliniyorsa, çapraz kur bilgisi kullanılarak €’nun TL fiyatı hesaplanabilir (1€=1,7453 YTL). • Reel döviz kuru ise, ülkelerdeki fiyat değişmelerini göz önüne alarak hesaplanır. Bir paranın reel satın alma gücü cinsinden değerini ifade etmek üzere kullanılan reel döviz kuru, genellikle ticaret haddi olarak da adlandırılmaktadır.

7. Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri • TEMEL KAVRAMLAR • Reel döviz kurunun yükselmesi (düşmesi), ulusal paranın değerini azalttığı (artırdığı) için ihraç mallarını ucuzlatarak (pahalandırarak), uluslararası rekabeti artırır (azaltır). • Döviz piyasalarında genellikle iki tip ödeme aracı arasında ayırım yapılmaktadır: • Doğrudan nakit şeklinde olanlara ‘efektif’, • Nakte dönüştürülebilir araç (döviz poliçeleri, mevduat sertifikaları, seyahat çekleri vb.) şeklinde olanlara da ‘döviz’ denilmektedir. • Özellikle ihracat ve ithalat işlemleri için ödemeler efektif olarak değil, döviz olarak yapılmaktadır.

8. Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri • TEMEL KAVRAMLAR • Döviz talebi; alternatif döviz kurlarında belli bir zaman süresi içinde talep edilen yabancı para miktarını gösterir. Döviz talebi, ithalat bedeli ödemeleri, yurtdışına seyahat, plasman veya yatırım amaçlı olabilmektedir. • Döviz arzı; alternatif döviz kurlarında belli bir zaman süresi içinde arz edilen yabancı para miktarıdır. Döviz arzı, ihracat bedeli ödemeleri, yurtiçine seyahat, plasman veya yatırım amaçlı olarak yapılabilmektedir.

9. Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri • TEMEL KAVRAMLAR • Denge döviz kuru, döviz talebinde veya döviz arzında veya her ikisinde ortaya çıkan değişmeler nedeniyle değişebilmektedir. • Döviz arz ve talebindeki değişmelere birçok etken neden olur. Bunlar; 1- Ülkelerarasındaki nispi gelir farklılıkları, 2- Ülkelerarasındaki nispi fiyat farklılıkları, 3- Ülkelerarasındaki nispi faiz oranı farklılıkları. 4- Spekülatif faaliyetler olarak sıralanabilir.

10. Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri • TEMEL KAVRAMLAR • Kişi ve kurumların, çeşitli amaçlarla döviz arz ve talep ederek katıldıkları döviz piyasalarında, merkez bankaları da para otoritelerini temsilen yaptıkları müdahalelerle düzenleyici-denetimci bir rol oynarlar. • Doğrudan veya dolaylı olarak yapılan müdahalelere bağlı olarak farklı döviz kuru sistemleri söz konusu olmaktadır.

11. Döviz Kuru Sistemleri • Döviz Kuru Sistemleri • Sabit Döviz Kuru Sistemi, • Esnek Döviz Kuru Sistemi, • Karma Sistemler; * Esneklik kazandırılmış sabit kur sistemi * Müdahaleye konu olan esnek kur sistemi

12. SABİT DÖVİZ KURU SİSTEMİ Dalgalanma marjı dar olan ve kur ayarlanmasının nadiren söz konusu olduğu bir sistemdir. KARMA SİSTEMLER Sabit veya esnek kur sistemlerinden çeşitli sapmalarla ortaya çıkan ve iki sistemi birbirine yakınlaştıran döviz kuru sistemidir ESNEK DÖVİZ KURU SİSTEMİ Resmi müdahalelerin pek yer almadığı, serbest değişken kur sistemidir. ESNEKLİK KAZANDIRILMIŞ SABİT KUR SİSTEMİ Dalgalanma marjının genişletilmesi ve/veya resmi kur ayarlamalarıyla esneklik kazandırılmış sabit kur sistemidir. MÜDAHALEYE KONU OLAN ESNEK KUR SİSTEMLERİ Döviz kurunun serbestçe oluşup değişmesinin resmi otoritelerce yönlendirildiği kur sistemidir. Döviz Kuru Sistemleri

13. Döviz Kuru Sistemleri • Sabit Döviz Kuru Sistemleri • Yetkili para otoriteleri tarafından saptanan kurun, belirli bir süre değiştirilmemesi esastır. Kurun sabit tutulmasından amaç, kurların dar bir dalgalanma aralığı içinde tutulmasıdır. • Serbest piyasa koşullarında, döviz kurlarının sabitliği para otoritelerinin döviz arz ve talebi arasındaki farkı gidermek üzere döviz piyasasına alıcı ve satıcı olarak müdahalesi ile sağlanır.

14. Döviz Kuru Sistemleri • Sabit Döviz Kuru Sistemleri • Sabit döviz kuru sisteminde merkez bankaları belirlenmiş bir kur üzerinden, döviz alım satımı yapmak zorundadır. • Resmi otoritelerce yapılacak müdahaleler, döviz kurunun bu sınırları aşma eğilimi göstermesi halinde ortaya çıkacağından, bu sınır noktalarına ‘alt ve üst destekleme noktaları’ denilmektedir. • Döviz kurunun dar bir aralıkta dalgalanmasına izin verilmesi, döviz piyasasının istikrarlı olmasını sağlar. Dış ticaretle uğraşanlar için kur riski ortadan kalkar.

15. Döviz Kuru Sistemleri • Sabit Döviz Kuru Sistemleri • Merkez bankaları, herhangi bir ödemeler dengesi açık veya fazlasını finanse etmek durumundadır. • Eğer ödemeler dengesinde açık varsa, Türkiye’de dolar talebi dolar arzını aşacaktır. Bu durumda TCMB belirlenmiş (sabitlenmiş) kur üzerinden dolar satmak zorundadır. • Eğer ödemeler dengesinde fazla varsa, sabit kurdan, dolar alıp TL satmak zorundadır. Merkez bankaları bu tip durumlar için yeterli döviz rezervi bulundurmalıdır.

16. Döviz Kuru Sistemleri • Sabit Döviz Kuru Sistemleri • Ödemeler dengesi sürekli açık veriyorsa, merkez bankasının sattığı dövizler nedeniyle rezervleri tükenecek ve kuru sabit tutması zorlaşacaktır. • Böyle bir tehlike karşısında merkez bankası devalüasyona başvurur ve ülke parasının değeri yabancı paralar karşısında düşürülür. Böylece ülke malları ucuzlar ve ihracatı artar, ödemeler dengesi açığı kapatılmaya çalışılır.

17. Döviz Kuru Sistemleri • Sabit Döviz Kuru Sistemleri • Serbest piyasa koşullarında sistemin sakıncaları; • Piyasaya sürekli müdahale edilmesi söz konusu olduğundan, büyük döviz rezervlerine sahip olmayı gerektirir. • Döviz kontrolleri, bürokrasi ve ticaret engellerine neden olur. Döviz talebi kısıldığı için ithalat azalır.

18. Döviz Kuru Sistemleri • Esnek Döviz Kuru Sistemleri • Döviz kurları, piyasa güçleri tarafından arz ve talep koşullarına göre günlük olarak belirlenir. Kurlar arz ve talebe bağlı olarak serbestçe değiştiğinden, bu sistem esnek ya da dalgalı döviz kuru sistemi olarak adlandırılır. • Sistemi uygulayan bir ülke aynı zamanda döviz ve ticaret kontrollerinden arındırılmış olmalıdır. Dış denge tamamen döviz kuru değişmelerine bağlanır. • Ülkede uygulanan para ve maliye politikaları döviz kurlarını etkiler. Örneğin: Para arzı artarsa, harcama eğilimi yükselir, potansiyel dış açık oluşur ve döviz kuru yükselir.

19. Döviz Kuru Sistemleri • Esnek Döviz Kuru Sistemleri • Döviz piyasasının istikrarsız olabilme olasılığı vardır. Döviz kurlarındaki dalgalanma ve belirsizlik, sistemin yozlaşmasına neden olan spekülasyon, riskli hale gelir. • Sabit kur sisteminde ödemeler bilançosundaki uzun süreli açık devalüasyonu öngörülebilir hale getirdiğinden spekülatör risk üstlenmez. Ancak esnek kur sisteminde, kurlardaki değişimin yönü tam olarak öngörülemeyeceğinden spekülasyon risk içerir.

20. Döviz Kuru Sistemleri • Esnek Döviz Kuru Sistemleri • Böylece spekülasyon, döviz kurlarındaki dalgalanmayı yumuşatacak ve kendi doğal işlevini yerine getirmiş olacaktır. Yani, spekülasyon esnek kur sisteminde istikrar getirir. • Örneğin; döviz kurlarının yükselmesi durumunda spekülatörler, değeri düşen ülke parasını hızla elden çıkarır ve ulusal paradan kaçış başlar. Sonuçta, ulusal paranın değerindeki düşüş hızlanır. Dolayısıyla, spekülatif faaliyetler kur dalgalanmalarını artırır.

21. K Döviz Kuru E KE D Döviz Talebi Q Döviz Miktarı QE 0 Döviz Kuru Sistemleri • Esnek Döviz Kuru Sistemleri • Esnek Döviz Kuru sisteminde, döviz kurunun belirlenmesi aşağıdaki şekilde gösterilebilir. Döviz piyasasında denge sağlandığında dış denge de sağlanmış olacaktır. S Döviz Arzı

22. K Döviz Kuru S Döviz Arzı Döviz Fazlası K1 E KE K2 D Döviz Talebi Döviz Kıtlığı Q Döviz Miktarı QE 0 Döviz Kuru Sistemleri • Esnek Döviz Kuru Sistemleri • K1 durumunda, ulusal paranın eksik değerlenmesi söz konusudur. İhracatı teşvik edip, ithalatı caydırdığı için Dış Fazla oluşur. Kur . • K2 durumunda, ulusal paranın aşırı değerlenmesi söz konusudur. İthalatı teşvik edip, ihracatı engellediği için Dış Açık oluşur. Kur .

23. K Döviz Kuru S1 S Döviz Arzı E2 K2 E1 K1 E K0 D1 D Döviz Talebi Q Döviz Miktarı Q0 Q1 0 Döviz Kuru Sistemleri • Esnek Döviz Kuru Sistemleri • Esnek Döviz Kuru sisteminde, denge döviz kuru, döviz talebinde ve/veya döviz arzında ortaya çıkan değişmeler nedeniyle değişir.

24. Döviz Kuru Sistemleri • Esnek Döviz Kuru Sistemleri • S döviz arz eğrisi sabitken, D döviz talep eğrisinde D1 ‘e doğru bir kayma olduğunda döviz arz ve talebini eşitleyen kur K1 olacaktır. Daha fazla döviz talep edildiği anlamına gelen bu kayma; • Ülkenin yabancı mallar lehine tercihinin değişmesi (ithalat talebi artışı), • Dış faiz haddinde nispi artışın yol açtığı kısa-süreli sermaye çıkışı (faiz arbitrajı), • Döviz kurunun ileride yükseleceği tahminleri (spekülasyon), • Ülkenin gelir düzeyine bağlı olarak ithalat talebinin artması gibi nedenlerden biri veya birkaçının etkisiyle oluşabilir

25. Döviz Kuru Sistemleri • Esnek Döviz Kuru Sistemleri • Bununla birlikte, örneğin ülkede yaşanan enflasyon nedeniyle yerli malların yabancılar için daha pahalı hale gelmesi sonucu döviz arzının azalmasıyla, S döviz arz eğrisi sol yukarıya S1 ‘e doğru kayarsa, denge döviz kuru K2 gibi daha da yüksek bir düzeyde oluşacaktır. Hatta aynı Q0 miktarında, kur gereksiz yere yükselmiş olacaktır. • Aksine, döviz arzının artmasıyla S döviz arz eğrisi sağ aşağıya doğru kayarsa, denge döviz kuru daha da düşük bir düzeyde oluşacaktır.

26. Döviz Kuru Sistemleri • Sabit Döviz Kuru Sisteminde Ulusal Paranın Değeri • Sabit döviz kuru sisteminde, yabancı paranın ulusal para cinsinden fiyatının aniden ve iradi olarak yükseltilmesine (1$=1,50 YTL’den 1$=1,80 YTL’ye) ‘devalüasyon’ denir. • Aksine, yabancı paranın ulusal para cinsinden fiyatının merkez bankası tarafından düşürülmesine (1$=1,50 YTL’den 1$=1,20 YTL’ye) ‘revalüasyon’ denir.

27. Döviz Kuru Sistemleri • Esnek Döviz Kuru Sisteminde Ulusal Paranın Değeri • Esnek kur sisteminde ise döviz arz ve talebine bağlı olarak sık sık değişmeler olur. Sabit kur sisteminde olduğu gibi uzun süre aynı kalmaz. • Esnek kur sisteminde, kur yükselmesine ‘depresiasyon’ (ulusal paranın değer kaybetmesi), kur düşmesine ise ‘apresiasyon’ (ulusal paranın değer kazanması) denir.

28. Döviz Kuru Sistemleri • Karma Döviz Kuru Sistemleri • Uç sistemler olarak sabit ve esnek kur sistemlerinin uygulanmasında karşılaşılan güçlükler, karma sistemlerle giderilmeye çalışılmaktadır. • Karma sistemler, sabit kur sistemlerine esneklik kazandırılmak veya esnek kur sistemine müdahalede bulunmak şeklinde ortaya çıkan sistemlerdir.

29. Döviz Kuru Sistemleri • Karma Döviz Kuru Sistemleri Esneklik Kazandırılmış Sabit Döviz Kuru Sistemi Katı bir sabit kur sistemine esneklik kazandırmanın başlıca iki yolu; • Döviz kuru ayarlamaları (devalüasyon) * Büyük oranlı ayarlamalar [Ayarlanabilir Sabit Kur (Adjustable Peg)] * Küçük oranlı ve sık ayarlamalar [Sürünen Pariteler (Crawling Peg)] • Alt ve üst destekleme noktaları arasındaki bantın genişletilmesi olarak belirtilebilir.

30. Döviz Kuru Sistemleri • Karma Döviz Kuru Sistemleri Ayarlanabilir Sabit Döviz Kuru Sistemi (Adjustable Peg) • Döviz kurunun arz ve talep koşullarına göre belli bir aralık içinde dalgalanmasına izin verilir. Aksi halde, müdahale edilir. • Aralığın genişletilmesi ile rezerv gereksiniminin minimuma indirilmesi ve kesin olan spekülasyonun önlenmesi amaçlanır. • Ancak, ödemeler bilançosu açığının büyük olduğu durumlarda aralıkların sınırı zorlanacak ve kurlar sabitlenecektir.

31. Döviz Kuru Sistemleri • Karma Döviz Kuru Sistemleri Sürünen Pariteler Sistemi (Crawling Peg) • Mini devalüasyonlar söz konusudur. • Sabit kurlara zaman içinde esneklik kazandırmayı amaçlar. • Ayarlamalar sık aralıklarla (günlük, haftalık, aylık) yapılır. • Kurun sık ayarlamalarla esnekleştirilmesi iki şekilde yapılır. • Tırıs giden pariteler (Trotting parities) ; kur ayarlaması yılda %30’u aşıyorsa (yüksek enflasyon yaşayan Latin Amerika ülkelerinde kur ayarlamaları). • Kayan pariteler (Sliding parities) ; kur ayarlamaları ayda %5’i, yılda %30’u aşmıyorsa.

32. Döviz Kuru Sistemleri Sürünen Pariteler Sistemi (Crawling Peg) • Sürünen pariteler sistemi özellikle döviz, sermaye ve para piyasalarının yeterince gelişmemiş olduğu gelişmekte olan ülkelere önerilir. • Sürekli ve küçük oranlarda kur ayarlamaları yapıldıkça aynı oranda faizler de değiştirilerek sermaye hareketleri dengesi kurulabilecek ve spekülatif hareket önlenebilecektir.

33. Döviz Kuru Sistemleri • Karma Döviz Kuru Sistemleri Müdahaleye Konu Olan Esnek Döviz Kuru Sistemi • Döviz kurunun serbest piyasa koşullarında oluştuğu, ancak otoritelerin gerektiğinde piyasaya müdahalede bulundukları sistemdir. • Esnek kur sistemine müdahaledeki amaç, kura istikrar kazandırmaktır. • Bu tür sistemlere genellikle kontrollü yada yönetilen dalgalı (managed floating) kur sistemleri denilir. Hükümet tarafından yapılan müdahalenin ölçüsüne bağlı olarak üçlü bir ayırım yapılabilmektedir.

34. Döviz Kuru Sistemleri • Karma Döviz Kuru Sistemleri Müdahaleye Konu Olan Esnek Döviz Kuru Sistemi • Temiz Dalgalanma (Clean Float) : Döviz kuruna müdahale, sadece kısa dönemli istikrar bozucu sermaye hareketlerini önlemek amacıyla yapılır. • Kontrollü Dalgalanma (Managed Float) : Kurlardaki dalgalanmaların büyüklüğünü azaltıcı müdahaleler yapılır. • Kirli Dalgalanma (Dirty Float) : Döviz piyasasına müdahale, ekonomik açıdan ülkenin rekabet gücünü koruması için yapılır.