PSYCHOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA DZIECI REPREZENTUJĄCYCH ROŻNE STOPNIE UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO

1. PSYCHOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA DZIECI REPREZENTUJĄCYCH ROŻNE STOPNIE • UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO • Naupośledzenie umysłowe składają się dwa komponenty: • funkcjonowanie intelektualne jest znacznie niższe • od przeciętnego i pojawia się we wczesnych latach życia, • znaczne osłabienie zdolności przystosowania się • do wymagań społecznych.

2. Przedziały ilorazów inteligencji są tak duże, że różnice między dziećmi górnej i dolnej granicy przedziałów są znaczne ze względu na dynamikę rozwoju i maksymalne możliwości (pułap rozwoju). • OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DZIECI • UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO • Różnice pomiędzy dziećmi upośledzonymi umysłowo dotyczą możliwości w zakresie rozwoju procesów: • poznawczych, • percepcyjnych, • emocjonalnych, • jak również umiejętności społecznych.

3. Częściej u dzieci niepełnosprawnych intelektualnie występują: • wady wzroku i słuchu, • ograniczenia w myśleniu abstrakcyjnym (myślenie ich • związane jest z konkretnymi sytuacjami dostępnymi • we własnym doświadczeniu), • obniżenie ciekawości poznawczej, dociekliwości, • osłabienie koncentracji uwagi na jednym przedmiocie • przez dłuższy czas, co utrudnia im realizację dłuższych zadań. • Trudności w uczeniu się spowodowane są również różnorodnymi fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi • i dodatkowymi zaburzeniami procesów psychicznych.

4. J.Pilecka: „we współczesnej psychologii bardzo mocno podkreśla się, podobieństwo przebiegu psychomotorycznego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej oraz dzieci z normą intelektualną przyjmując następujące założenia: dzieci upośledzone umysłowo przechodzą poszczególne stadia rozwoju w tej samej kolejności co zdrowe, jednak w znacznie wolniejszym tempie i nie zawsze w pełni realizują swój potencjał rozwojowy, 2) charakteryzują się podobną strukturą inteligencji , na określonych poziomach rozwoju reagują w podobny sposób, jak dzieci z normą intelektualną na bodźce środowiskowe”. (Pilecka, 1998, s. 9)

6. UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM • Informacje ogólne: • Iloraz inteligencji waha się w granicach: • od 55 do 69 (skala Wechslera) • 52 – 67 - WHO • Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu ogólnego rozwoju intelektualnego 12 -letniego dziecka. • Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom • 17 – latka. • (Kirejczyk, 1981)

7. UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM Dzieci o tym samym ilorazie inteligencji (tu: u.u. w stopniu lekkim), w podobnym wieku i poziomie dojrzałości społecznej, „ cechują się wielką różnorodnością w zakresie funkcjonowania poszczególnych zdolności i umiejętności. Jedne dzieci mają kłopoty z analizą i syntezą słuchową, inne wykazują braki w zakresie percepcji wzrokowej. Są dzieci, które mają kłopoty z koncentracją uwagi, z zaburzoną pamięcią. Dzieci różnią się między sobą zdolnościami manualnymi, różne jest bowiem u różnych dzieci upośledzenie koordynacji wzrokowo – ruchowej rzutującej na precyzję wykonywanych ruchów”. (Kosmowska, 1999, s. 8)

8. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM W OBRĘBIE POSZCZEGÓLNYCH PROCESÓW POZNAWCZYCH: • rozwój dziecka upośledzonego umysłowo przebiega • przy zaburzonym funkcjonowaniu układu nerwowego, • różnią się od zdrowych rówieśników o takim samym wieku • inteligencji: • upośledzeniem różnych rodzajów percepcji, • mają gorszą pamięć logiczną – bezpośrednią i trwałą, • mniejszą trwałość i podzielność uwagi dowolnej, • uboższy zasób słów, dotyczy to zwł. mowy czynnej, • u większości dzieci rozpoczynających naukę: niewłaściwa artykulacja (dyslalie), agramatyzmy,

9. PAMIĘĆ: • nie ma różnic w pamięci mechanicznej, skojarzeniowej • bezpośredniej i trwałej, • MYŚLENIE: • nie ma różnic między dzieckiem zdrowym a upośledzonym • w przechodzeniu do kolejnych etapów rozwoju myślenia; • ALE: • u dzieci upośledzonych rozwój myślenia przebiega • w wolniejszym tempie, zatrzymuje się w stadium • tzw. operacji konkretno – obrazowych, w związku z czym: • nie rozumieją pojęć abstrakcyjnych, nie ujmują pojęć • na poziomie uogólnionym; • ich wnioskowanie jest zaburzone;

10. MYŚLENIE: • najlepiej radzą sobie z wnioskowaniem w codziennych, • prostych sytuacjach życiowych, • dobre wyniki osiągają w rozumowaniu na materiale • konkretnym, upośledzona zdolność do myślenia • abstrakcyjnego, • brak samodzielności w myśleniu, • duże trudności w syntetycznym ujmowaniu zdobytych • wiadomości i wiązania ich w logiczne całości (ubóstwo • wnioskowania i sądów), • małe zdolności kombinacyjne, • z wielką trudnością tworzą pojęcia, ich wyobrażenia są • więc raczej odtwarzane, • uboga wyobraźnia twórcza,

11. MYŚLENIE – cd.: • nie rozumieją wielu słów, zwł. określających przedmioty • oraz bardzo złożone i skomplikowane zjawiska, • mają trudności w wyrażaniu swoich myśli i rozumieniu • wypowiedzi innych osób, • często nie potrafią wykrywać istotnych różnic i podobieństw • między przedmiotami; powoduje to u nich trudności • w wydawaniu sądów i wyciąganiu wniosków. • SPOSTRZEGANIE: • niedokładne, • wolne, • ma węższy zakres w stosunku do spostrzegania dzieci • w normie intelektualnej.

12. ROZWÓJ PSYCHOMOTORYCZNY: jest zaburzony, opóźniony. • dopieropod koniec 1 roku życia dziecko potrafi • samodzielnie siedzieć; • jeszcze w wieku 2 lat ruchy dziecka są mało precyzyjne • i nieskoordynowane. • WRAŻLIWOŚĆ I POWINNOŚĆ MORALNA: • u dzieci lekko upośledzonych umysłowo - w porównaniu • z dziećmi o prawidłowym rozwoju umysłowym - występuje mniejsza wrażliwość i powinność moralna • (Kostrzewski, 1981). • Pomimo tego, w codziennych kontaktach z bliskimi osobami, przejawiają dużą potrzebę więzi uczuciowej, cierpią z powodu braku akceptacji, cieszą się, gdy są nagradzane i obdarowane serdeczną aprobatą (Maciarz, 1992).

13. SFERA EMOCJONALNA: • chwiejność emocjonalna, • niedokształcenie uczuciowości wyższej, mniejsza wrażliwość, • nadmierna zależność, • problem z trafnym odczytywaniem uczuć innych osób, • impulsywność, niepokój, • niska samoocena / brak realnej oceny własnej osoby, • trudności z samokontrolą, • gdy czują się zagrożone, reagują w sposób patologiczny, • stąd często można u nich obserwować zachowanie • niewspółmiernie gwałtowne w stosunku do bodźca, które je • wywołał (zachowania agresywne, impulsywne / wycofanie • się, apatia) • sugestywność, • lepkość emocjonalna • (Wyszyńska, 1987; Kruk- Lasocka, 1994)

14. INNE: • nadmiernie ruchliwe, z oznakami nadmiernego zmęczenia, • zwolnione tempo pracy, • brak samodzielności, pomysłowości, przemyślanego planu • działania, • są wrażliwe na pochwałę, co pozwala na zaangażowanie • w pracę przez nich wykonywaną, • zdolne do uczenia się dzięki mechanizmowi naśladownictwa • i identyfikacji zachowań społecznie pożądanych, • trudności z przystosowaniem się do życia społecznego m.in. • z powodu: przejawianych nieadekwatnych reakcji • emocjonalnych oraz niskiego poziomu empatii. • (Giryński, 1989; Kosmowska, 1999)

15. NAUKA W SZKOLE: trudności w opanowaniu technik szkolnych, z wykonaniem rysunków, prac ręcznych, problem z ćwiczeniami fizycznymi, co wynika m.in. z: zaburzonej orientacji przestrzennej, zaburzonej lateralizacji, obniżonej funkcji analizatora wzrokowego / słuchowego, zaburzonej dynamiki procesów emocjonalnych (zbyt powolne / pobudzone), zaburzeń pamięci i koncentracji uwagi, zaburzeń dot. rozwoju mowy, braku motywacji do nauki, zaburzeń dot. motoryki, koordynacji wzrokowo – ruchowej. (Kosmowska, 1999)

16. UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU UMIARKOWANYM • Informacje ogólne: • Iloraz inteligencji waha się w granicach: • od 40 do 54 (skala Wechslera). • 36-51 – WHO • W wieku 15 lat osiąga wiek inteligencji 7-8 lat. • Pod względem dojrzałości społecznej max. osiągają poziom • 10 – latka. • (Kirejczyk, 1981)

17. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM W OBRĘBIE NASTĘPUJĄCYCHPROCESÓW POZNAWCZYCH: • PROCESY ORIENTACYJNE – SPOSTRZEGANIE: • obniżona sprawność spostrzegania, • spostrzeganie cech konkretnych, • trudności w odróżnianiu cech ważnych. • UWAGA: • trudności z koncentrowaniem uwagi dowolnej, • dobra koncentracja przy wykonywaniu czynności prostych, • mechanicznych i na interesujących przedmiotach, • dominacja uwagi mimowolnej.

18. MOWA: znacznie opóźniony rozwój mowy • pojedyncze wyrazy dopiero ok. 5 r. ż., proste zdania – ok. 7 r.ż. • posługiwanie się prostymi zdaniami, • liczne agramatyzmy, • często wadliwa, niewyraźna wymowa, • ograniczony zasób słownictwa, • brak pojęć abstrakcyjnych. • MYŚLENIE: • słabo rozwinięte myślenie pojęciowo-słowne, • myślenie ma charakter konkretno-obrazowy, • upośledzone rozumowanie przyczynowo-skutkowe, • bardzo wolne tempo i sztywność myślenia, • brak samodzielności, krytycyzmu, zdolności do samokontroli, • definicje pojęć poprzez opis przedmiotu i materiału, z którego • jest zrobiony lub „przez użytek”.

19. NAUKA: • mogą opanować elementy nauki czytania, pisania • i liczenia w klasach – zespołach edukacyjno – • terapeutycznych (dawniej zwanych potocznie • „klasach życia”), • mogą być przyuczane do wykonywania prostych • czynności zawodowych, pod kontrolą i nadzorem • obsługiwać proste urządzenia i maszyny (praca • w zakładach pracy chronionej).

20. PROCESY WYKONAWCZE – MOTORYKA: • poważnie opóźniony rozwój ruchowy: • siadanie w 2 r. ż., chodzenie w 3 r. ż., • dość dobre radzenie sobie z samoobsługą, • możliwość wykonywania prostych czynności zawodowych • pod nadzorem, • ruchy mało precyzyjne, • wolne tempo czynności ruchowych. • PROCESY EMOCJONALNO – MOTYWACYJNE, DOJRZAŁOŚĆ SPOŁECZNA: • wrażliwość emocjonalna, • głębokie przywiązanie do wychowawców, • słaba kontrola nad emocjami, popędami, dążeniami, • nie są do końca samodzielne i niezależne. • (Kirejczyk, 1981; Kostrzewski, 1981; Lovaas 1993; Bożyszkowska, 1993)

21. UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU ZNACZNYM • Informacje ogólne: • Iloraz inteligencji waha się w granicach: • od 25 do 39 ( skala W. Wechslera) • 20-35 – WHO • Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu ogólnego rozwoju intelektualnego 6-letniego dziecka. • Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom dziecka 8-letniego. • (K. Kirejczyk, 1981).

22. SPOSTRZEGANIE: • - poważnie obniżona sprawność i szybkość spostrzegania, • niedokładne, • ma trudności w rozpoznawaniu przedmiotów • i wyodrębnianiu elementów. • KONCENTRACJA UWAGI: poważnie zaburzona • koncentruje się tylko na przedmiotach służących • zaspokajaniu potrzeb lub wyróżniających się • np. zdecydowaną barwą, • - dominuje uwaga mimowolna, brak jest uwagi dowolnej.

23. ZAPAMIĘTYWANIE: znacznie utrudnione • zakres pamięci jest znikomy, • mała trwałość pamięci, • potrafi zapamiętać tylko najprostsze układy na rytmice, • osoby dorosłe potrafią powtórzyć zdanie 12 sylabowe, • 4 cyfry, zapamiętać i wykonać 3 proste polecenia. • MOWA: rozwój mowy głęboko opóźniony • pojedyncze wyrazy wypowiada dopiero się w wieku • szkolnym, • często nie buduje zdań, wypowiada się monosylabami • lub jednym wyrazem, • niekiedy używa prostych zdań, nie odmienia przez przypadki, • - mowa jest bełkotliwa, • - ma minimalny zasób słownictwa.

24. MYŚLENIE : • jedynie sensoryczno – motoryczne, bardzo słabo rozwinięte • w działaniu, • głęboko upośledzone jest myślenie pojęciowo – słowne. • ROZWÓJ RUCHOWY: głęboko upośledzony • siadanie i chodzenie opanowuje w wieku przedszkolnym, • może przyswoić sobie ruchy niezbędne do wykonywania • prostych czynności związanych z samoobsługą – wymaga to • jednak dłuższego ćwiczenia, • - poważnie upośledzona jest motoryka rąk.

25. SFERA EMOCJONALNA I DOJRZAŁOŚĆ SPOŁECZNA: • zdolne do okazywania uczuć, przywiązania, choć wyrażają je • w sposób prymitywny, • nie kontrolują emocji i popędów, • są mało samodzielne, realizują proste potrzeby oraz dbają • o higienę osobistą • NAUKA: • charakteryzują się tak niskim poziomem rozwoju umysłowego, • że nauka czytania, pisania, czy liczenia jest całkowicie niemożliwa, • mogą funkcjonować w zespołach edukacyjno – terapeutycznych, dzięki • którym potrafią opanować wiele prostych czynności życia codziennego • oraz proste prace wchodzące w skład nieskomplikowanych zawodów, • - nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają opieki osoby drugiej. • (Kirejczyk, 1981; Sękowska, 1983; Doroszewska, 1989; Dykcik, 1997; Sowa, 1997)

26. UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU GŁĘBOKIM • Informacje ogólne: • Iloraz inteligencji waha się w granicach: • od 0 do 24 (skala W. Wechslera). • 0-19 - WHO • Nie wykształcone są procesy intelektualne i myślenie. • Maksymalny poziom dojrzałości społecznej to 4 lata. • Zwolnione są z obowiązku szkolnego, wymagają stałej opieki • i pielęgnacji. • (K. Kirejczyk, 1981).

27. SFERA POZNAWCZA, MOTORYCZNA, EMOCJONALNA, SPOŁECZNA: • bardzo zaburzone procesy orientacyjne, • głęboko zaburzone spostrzeganie, • niektóre dzieci nie są w stanie skoncentrować wzroku • na przedmiocie, reagują głównie na bodźce sygnalizujące • pokarm, • - u niektórych brak objawów koncentracji uwagi mimowolnej, • niemożliwe jest zapamiętywanie i uczenie się, • niewykształcona mowa, opanowują 2 – 3 wyrazy i rozumieją • kilka prostych poleceń, • - zdolne do opanowania chodzenia, ruchy są automatyczne, • stereotypowe, nie służą wykonaniu czynności, • zdolne są do wyrażania prostych emocji, najczęściej jednak • występuje u nich brak objawów życia uczuciowego • i przejawów samodzielności.

28. DODATKOWE INFORMACJE dot. dzieci u.u.w stopniu głębokim • pierwsze miesiące życia dziecka - obserwuje się u nich: • a) niezwykłą bierność i apatię • b) lub odwrotnie - niespokojne zachowanie – złe • samopoczucie, krzyk, problemy ze snem i jedzeniem; • c) zaburzenia w reakcjach emocjonalnych, np. brak uśmiechu • na widok bliskich osób w końcu pierwszego kwartału życia, • oraz znaczne opóźnienia w zdobywaniu umiejętności • motorycznych, tj. mała ruchliwość, unoszenie i trzymanie • głowy, zmiany pozycji ciała z pleców na bok lub brzuch, • opóźnione siadanie i wstawanie po pierwszym roku życia; • liczne zniekształcenia szkieletowe, które dodatkowo • utrudniają przyjęcie prawidłowej postawy ciała i mogą • prowadzić do uniemożliwienia poruszania się;

29. zaburzenia precyzji ruchów, koordynacji wzrokowo- • ruchowej oraz słuchowo-ruchowej; • różnego rodzaju niedowłady, zburzenia napięcia • mięśniowego, porażenia, natręctwa ruchowe oraz ogólna • niezborność ruchowa; • u dzieci w wieku przedszkolnym z głębokim upośledzeniem • obserwuje się bardzo ograniczoną zdolność funkcjonowania • sfery zmysłowo – ruchowej; • w wieku szkolnym (od 6 do 21 lat) istnieje pewien rozwój • sfery ruchowej, lecz nie udaje się osiągnąć osobistej • samodzielności;

30. wiek dojrzały charakteryzuje się u osób z głębokim • upośledzeniem brakiem mowy czynnej, czasami ogranicza • się ona do prostych dwuwyrazowych wypowiedzi; • na każdym etapie rozwoju wymagają stałej opieki i pomocy, • choć zdarzają się przypadki minimalnej zaradności społecznej • w wieku dojrzałym; • często wpadają w złość, która przybiera różnego rodzaju • formy: krzyk, bicie, drapanie, rzucanie się na ziemię, • przewracanie przedmiotów; wybuchy mogą mieć • krótkotrwały charakter lub trwać całymi dniami; • często u źródeł tych ataków leży niemożność zrozumienia • takiej osoby przez otaczających ludzi;

31. przejawiają zachowania autostymulacyjne, które mogą • przebierać charakter wizualny, słuchowy i dotykowy; • pojawiają się one w sytuacji, kiedy dziecko nie otrzymuje • odpowiedniej dawki stymulacji; prawdopodobnie służy to • utrzymaniu przy życiu sytemu nerwowego, który musi • być pobudzany; • stereotypie ruchowe, które są wynikiem niedojrzałość OUN • – charakterystyczne zaburzenia w sferze ruchowej, • np. kiwanie się - jest źródłem przyjemności, zmniejsza • napięcie wywołane przez niezaspokojoną potrzebę • ruchową; może ono zastępować płacz i ucieczkę • w sytuacjach lękotwórczych i frustracyjnych;

32. nadwrażliwość na bodźce słuchowe; • spostrzegają niewiele elementów; • nieumiejętność unikania fizycznych niebezpieczeństw; • nie zawsze sposób wyrażania swoich potrzeb i uczuć jest • właściwie i adekwatnie odbierany przez otoczenie; nie • we wszystkich sytuacjach komunikacja otoczenia jest • zrozumiała dla dziecka, które ma trudności w odbieraniu • wrażeń słuchowych, a te z kolei wywierają ogromny wpływ • na rozumienie przez niego mowy; • (Garlicki, 1978; Olechnowicz, 1979; Pileccy, 1998; Orkisz i in. 2000)

33. Epidemiologia upośledzenia umysłowego. • Wskaźniki i ich rodzaje uwzględnione w badaniach epidemiologicznych. Dane epidemiologiczne • a planowanie służb na rzecz opieki i rewalidacji upośledzonych umysłowo. • Upośledzenie umysłowe z epidemiologicznego punktu • widzenia jest najliczniejszą przyczyną • niepełnosprawności dzieci i młodzieży. • Dotyczy ono 60-70% ogółu niepełnosprawnych osób • w Polsce. • Osoby upośledzone umysłowo stanowią od 1 do 3 • procent ogólnej populacji.

34. Rozpowszechnienie upośledzenia umysłowego

35. Epidemiologia upośledzenia umysłowego jest dziedziną wiedzy , która zajmuje się badaniem rozpowszechnienia w populacji różnego rodzaju zaburzeń i czynników, które decydują o tym rozpowszechnieniu. Posługuje się 2 wskaźnikami : Zapadalność – określa liczbę nowych przypadków danego zaburzenia występujących w populacjach w ciągu roku. Rozpowszechnienie – określa liczbę wszystkich przypadków danego zjawiska występujących w określonej jednostce czasu bądź w danym momencie.

36. Wszystkie wskaźniki wyraża się w stosunku do liczby • populacji np. na 1 tysiąc mieszkańców. • Najczęściej stosowany wskaźnik w odniesieniu • do upośledzenia umysłowego, to wskaźnik • rozpowszechnienia. • Wskaźniki epidemiologiczne upośledzenia umysłowego • zależą od bardzo wielu czynników, m.in. od przyjętej definicji • upośledzenia. • Innym źródłem zmienności w badaniach epidemiologicznych • jest różnica stosowanych metod.

37. Wskaźnik rozpowszechnienia zależy od czynników • natury biologicznej i społecznej. • Czynniki biologiczne : • stan zaspokojenia potrzeb biologicznych człowieka; • im lepszy stan zaspokojenia potrzeb biologicznych, • tym mniej zaburzeń. • Czynniki społeczne: • problem tolerancji społecznej w stosunku • do upośledzenia umysłowego jako zjawiska i osób • dotkniętych tym z zjawiskiem.

38. Na przykładzie osób z upośledzeniem w stopniu lekkim. • Zapadalność nie zależy od płci. • W szkołach masowych: • chłopcy -51,7%, • dziewczynki-48,3%, • na poziomie urodzeń jest lekka przewaga chłopców, • ale potem to się wyrównuje. • W szkołach specjalnych: • chłopców – 62,9%, • dziewczynek 37,1 %. • ogromne zróżnicowanie. • Na poziomie zapadalności nie ma różnic, ale w rozpowszechnieniu są.

39. PARADOKS DOTYCZĄCY UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO Polega on na tym, że w większości społeczeństw wskaźnik rozpowszechnienia upośledzenia umysłowego dzieci w wieku obowiązku szkolnego wynosi 2-3%, jeśli natomiast badać ten wskaźnik w całej populacji, uzyskuje się wynik około 1%. Ta rozbieżność wskaźników związana jest z faktem, że większość lekko upośledzonych umysłowo, którzy w szkole mają trudności z opanowaniem programu normalnego i mogą wymagać szkolenia specjalnego, po osiągnięciu dojrzałości mogą funkcjonować na poziomie pogranicza upośledzenia w stopniu lekkim i normy i „wtapiać się” w populację generalną. (Kostrzewski, Wald, 1981; Gustavsson, 1997; Kościelska, 2000; Wyczesany 2002)

40. LITERATURA: • H. Bożyszkowska(red.)(1993). Nauczanie dzieci upośledzonych umysłowo w klasach specjalnych. Warszawa WSiP. • J. Doroszewska (1989). Pedagogika specjalna. T. I i II. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź Ossolineum. • W. Dykcik (red.) (1997). Pedagogika specjalna. Poznań Wyd. UAM. • R. Garlicki (1978). Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo w różnych stopniach według wieku metrykalnego w: J. Dziedzic. Kultura fizyczna w szkołach i zakładach • dla upośledzonych umysłowo. Warszawa WSiP. • A. Gustavsson (red.) (1997). Upośledzenie w społecznym zwierciadle. Warszawa • Wyd. Żak. • A. Giryński (1989). Funkcjonowanie młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim w rolach społecznych. Warszawa Wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej • im. Marii Grzegorzewskiej.

41. K. Kirejczyk (red.) (1981). Upośledzenie umysłowe-pedagogika. Warszawa PWN. B. Kosmowska (1999). Dzisiaj się bawimy. Rewalidacja indywidualna prowadzona Metodą Dobrego Startu. Scenariusze zajęć dla klas I-IV szkoły specjalnej. Warszawa WSiP. J. Kostrzewski, I. Wald (1981). Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym w: K. Kirejczyk (red.). Upośledzenie umysłowe. Pedagogika. Warszawa PWN. R. Kościelak (1989). Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo. Warszawa PWN. M. Kościelska (2000). Oblicza upośledzenia. Warszawa PWN. J. Kruk – Lasocka (1994). Autyzm a oligofrenia. Szkoła Specjalna nr 4, s. 195 – 200. I. O. Lovaas (1993). Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Mój elementarz. Warszawa WSiP. A. Maciarz (1992). Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej. Poradnik dla nauczyciela. Warszawa WSiP.

42. M. Orkisz, M. Piszczyk, A. Smyczek, J. Szwiec (red.) (2000). Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym. Przewodnik dla nauczycieli. Warszawa CPM-PN. W. Pilecka, J. Pilecki (1998). Psychoruchowy rozwój dzieci o obniżonej sprawności ruchowej w: (red.) W. i J. Pileccy. Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej. Kraków WSP. Z. Sękowska (red.) (1983). Wybrane zagadnienia z psychologii dziecka upośledzonego umysłowo. Lublin UMCS 1983. J. Sowa (1997). Pedagogika specjalna w zarysie. Rzeszów Wydawnictwo Oświatowe FOSZE. J. Wyczesany ( 2002). Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia. Kraków Impuls. A. Wyszyńska (red.) (1987). Psychologia defektologiczna. Warszawa PWN.