De sociaal emotionele ontwikkeling van (hoog) begaafde kinderen

1. De sociaal emotionele ontwikkeling van (hoog) begaafde kinderen Wat kunnen we als ouders doen? Ouderavond dolfijngroepen 12 april 2012 Nieuwland

2. Inhoud Opsteker Wat is sociaal emotionele ontwikkeling? De risic0’s Specifieke begeleidingsbehoeften van begaafde kinderen Erken en Aanvaard de begaafdheid!!! Motiveer en moedig aan!! Bied een luisterend oor en geef troost! Disciplineer!! Help bij aansluitingsproblemen Probeer stress te verminderen

3. Een opsteker! Dat de meeste begaafde kinderen in hun sociaal- emotionele ontwikkeling achterlopen is een fabel. De meeste van deze kinderen zijn hun leeftijdgenoten in hun sociaal- emotionele ontwikkeling voor. Wel is hun cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling niet altijd in balans en zijn er risicofactoren. Tot IQ van 150 meestal geen problemen

4. Eerst een paar termen… Wat is sociaal-emotionele ontwikkeling? Sociale ontwikkeling: de manier waarop het kind omgaat met anderen en anderen omgaan met het kind. Emotionele ontwikkeling: hoe gaat het kind met gevoelens om?

5. Wat is een goed verlopende sociaal-emotionele ontwikkeling? Het kind kan zo met zichzelf en anderen omgaan dat: hij/zij zelf overwegend positieve gevoelens ervaart, anderen met wie hij omgaat ook, en dat negatieve gevoelens constructief worden gehanteerd.

6. De risico’s De ontwikkeling van vriendschappen Aansluiting met leeftijdgenoten op school De ontwikkeling van de sociale identiteit De ontwikkeling van het zelfbeeld De ontwikkeling van een leerhouding die past bij de aanwezige capaciteiten

7. Waardoor kan het mis gaan? Risicofactoren zijn verklaarbaar door te kijken naar: de ontwikkelingsstadia zoals alle kinderen die doorlopen De specifieke leer- en persoonlijkheidskenmerken van begaafde kinderen.

8. Leer en persoonlijkheidskenmerken van begaafde kinderen Snel van begrip Grote denk en leerstappen Snel verworven kennis toepassen Groot probleemoplossend vermogen Groot analyserend vermogen Goed geheugen Brede interesse Doorvragen Scherp waarnemer Verbaal vaardig Creatief denkend Lijkt geestelijk vroeg rijp Doorzettingsvermogen bij uitdaging Concentratie bij interesse Behoefte aan autonomie Bevraagt regels Zoekt ontwikkelingsgelijken in oudere kinderen

9. Specifieke begeleidingsbehoeften van begaafde kinderen Alle kinderen hebben dezelfde begeleidingsbehoeften. Toch hebben begaafde kinderen er een paar meer…… Zij ontwikkelen vaak dissynchroon: hun intellectuele ontwikkeling is vaak (nog ) verder dan hun emotionele of motorische ontwikkeling

10. Wat is belangrijk? Erken en Aanvaard de begaafdheid!!! Motiveer en moedig aan!! Bied een luisterend oor en geef troost! Disciplineer!! help bij aansluitingsproblemen Probeer stress te verminderen

11. 1. Zij hebben erkenning en aanvaarding nodig: Zij zijn energiek: hebben vaak weinig behoefte aan slaap Zij durven veel risico’s te nemen Zij zijn vaak ongeduldig Zij hebben een hekel aan herhaling Zij zijn zeer snel van begrip Zij hebben een sterk rechtvaardigheidsgevoel Zij zijn kritisch en wars van hypocrisie Zij hebben vaak een afkeer van sociale conventies en regels Zij hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van een negatief zelfbeeld Zij hebben vaak conflict met ‘verboden’ kennis en drang tot conformeren Zij zijn vaak intrinsiek gemotiveerd (niet door beloningen) Zij zijn vaak overenthousiast over hun eigen onderwerpen

12. Tips en opmerkingen bij erkenning en aanvaarding Slaap: laat kinderen die weinig slaap hebben niet te vroeg naar bed gaan, of geef ze toestemming te lezen in bed. Risico’s nemen: geef het kind experimenteerruimte, maar zorg wel voor veiligheid. Ongeduld: toon begrip voor het ongeduld, maar leg uit dat anderen niet altijd zo snel (kunnen) zijn. Neem boeken en spelletjes mee als u weet dat er gewacht moet worden. Hekel aan herhaling: probeer betekenis te verlenen aan de herhaling: het helpt mij of de andere kinderen als je hier aan meedoet.

13. Tips en opmerkingen bij erkenning en aanvaarding Snel van begrip: leg niet te veel uit. Laat ze zelf dingen ontdekken. Sterk rechtvaardigheidsgevoel: begaafde kinderen stellen hoge eisen aan afspraken en regels. Houden anderen zich er niet aan, dan ontstaan conflicten. Complimenteer het kind dat het zich aan de afspraken houdt en leg uit dat andere kinderen die regels nog niet zo goed wetenof begrijpen. Deze kinderen gaan ook tot het uiterste in de verdediging als iemand onterecht gestraft wordt. Toon daar begrip voor.

14. Tips en opmerkingen bij erkenning en aanvaarding Kritisch en wars van hypocrisie: ze kunnen je in gezelschap voor gek zetten: nu zegt u dit, maar toen…. Bestraf het kind in het openbaar niet voor dit gedrag. Leg het kind later uit dat je in het openbaar niet alles kunt zeggen. Leg uit dat je wel begrijpt dat het kind het hypocriet vindt. Afkeer van sociale conventies en regels: toon er begrip voor maar leg uit dat ze ook heel veel betekenis hebben voor het met elkaar omgaan en het respect tonen voor elkaar. Leg het kind uit dat het geïsoleerd komt te staan als het zich niet aan bepaalde conventies houdt.

15. Tips en opmerkingen bij erkenning en aanvaarding • Verhoogd risico op het ontwikkelen van een negatief zelfbeeld. Oorzaken: • Begaafde kinderen zijn vaak gevoelig • Negatieve opmerkingen van anderen: doe maar gewoon! • Voelen zich vaak ‘anders’ maar willen toch aardig gevonden worden. • Ze spelen de ‘clown’. • Ze worden een voorbeeldige leerling die bijv. altijd hulpje wil zijn van de juf.

16. Niet goed kunnen inschatten van de sociale identiteit door aansluitingsproblemen met leeftijdgenoten. • Te hoge of te lage verwachtingen van ouders en leerkrachten met daaraan gekoppeld een niet adequaat (les)aanbod (hierdoor kan faalangst ontstaan).

17. Sommige ouders ruimen alle obstakels voor hun kinderen op (soms omdat ze zelf gepest zijn en dat hun kind willen besparen). Als je daar als ouder aan herinnerd wordt is het moeilijk de situatie goed te analyseren. Gaat het hier om plagen of om pesten? Kinderen kunnen gedragingen van andere kinderen verkeerd gaan interpreteren, en ‘opzettelijk’ en ‘per ongeluk’ gaan verwisselen.

18. Ouders kunnen het nalaten zelfstandigheid van de kinderen te eisen. Ze denken voor hun kind, nemen zelf de verantwoordelijkheid voor bijv. gymkleren, melkbeker, enz. • Als kinderen altijd op hun wenken bediend worden door de ouders, valt het op school niet mee om één van de dertig te zijn. • Het is belangrijk dat ouders aangeven wanneer ze tijd voor het kind hebben als het om iets vraagt op een moment dat het niet uitkomt.

19. Tips en opmerkingen bij erkenning en aanvaarding • Conflict met ‘verboden’ kennis en drang tot conformeren: Begaafde kinderen hebben twee keuzes: • Ze passen zich aan de groep aan en spelen dus toneel. Dit kost veel energie en kan doorwerken in het zelfbeeld. Credits uit de omgeving zijn voor de rol en niet voor het kind zelf. • Ze blijven zichzelf en lopen het risico dat ze zich buiten de groep plaatsen.

20. Tips en opmerkingen bij erkenning en aanvaarding • Intrinsieke motivatie • Deze kinderen zijn al soms al jong heel gedreven en gemotiveerd tot leren en onderzoeken en verwachten dat ook van een ander. Zij begrijpen niet dat een ander dat niet heeft en kunnen daardoor grote psychologische blunders maken, waardoor zij zelf en hun omgeving diep gekwetst kunnen worden. Volwassenen moeten dit bespreekbaar maken en uitleggen waar het verkeerd ging.

21. 2. Motiveer en moedig aan Stimuleren is niet hetzelfde als opfokken. Het betekent kansen creëren, gelegenheden scheppen, waardoor het kind zijn eigen interesses kan ontplooien. Geef het goede voorbeeld: Leef het voor om geïnteresseerd te zijn in bepaalde dingen en daar voor te gaan en door te zetten. Doe dingen samen met uw kind en deel gezamenlijke interesses. Stimuleer het zelfstandig met dingen bezig te zijn. Stimuleer deelname aan buitenschoolse activiteiten. Aanmoedigen is beter dan belonen.

22. 3.Bied een luisterend oor…. Een van de ergste dingen die begaafde kinderen ervaren is een gebrek aan luisterbereidheid. Als niemand luistert kunnen deze kinderen agressief of gedemotiveerd reageren. In het eerste geval komen er signalen van niet begrepen voelen in het tweede verdwijnt de motivatie en nieuwsgierigheid. Begaafde kinderen moeten hun gevoelens kunnen uiten: door hun snellere en diepere denken hebben ze vaak last van: ongeduld, irritaties bij herhaling, moeilijk kunnen wachten, alles tegelijk willen doen, zich proberen aan te passen aan de groep, existentiële schuld, geen keuzes kunnen maken, enz.

23. …en geef troost. • Begaafde kinderen zijn vaak zeer kwetsbaar: • Kenmerken die vaak plomp worden geïnterpreteerd: • Vergeetachtigheid wordt gezien als egoïsme • Verbaal sterk zijn en tegelijk praktisch onhandig (je kunt het mooi zeggen, maar als je iets moet doen is het een ramp) • Ver weg zijn met gedachten ( je bent er nooit bij) • Eigengereidheid ( zie je wat er van komt als je altijd je eigen zin doet) • Diepe concentratie (Als ze iets niet horen wordt dat vaak weinig subtiel gebracht) • Vroeg rijpe prestaties (twijfel aan echtheid van werk) • Hypersensitiviteit ( hou toch eens op met die aanstellerij) • Zeer gedreven hyperactief ( hou toch eens op, je verknalt het voor iedereen)

24. …en geef troost. Dissynchrone ontwikkeling: de cognitieve, emotionele en motorische ontwikkeling lopen niet parallel. Daarom trekken deze kinderen zich pijnlijke situaties (echtscheidingen, natuurrampen) zich veel meer aan. Zeg nooit: daar moet je niet aan denken, daar ben je nog te jong voor! Zeer hoogbegaafde kinderen voelen zich vaak een vreemde eend in de bijt.

25. 4.Disciplineer!! Een kind zelfbeheersing leren , zodat hij tenslotte in staat zal zijn waarden en normen in zijn leven te integreren ten einde op een verantwoordelijke, voorspelbare en wederkerig bevredigende manier met anderen om te gaan. (Webb) Het is een positief concept. Het leert een kind zelfbepaling. Straf stuurt van buitenaf. Voor begaafde kinderen is zelfbepaling van vitaal belang. Deze kinderen kunnen en willen veel. Het is belangrijk dat ze tolerantie ontwikkelen zowel voor hun eigen beperkingen als die van een ander.

26. Discipline bij jonge kinderen Stel duidelijke regels en grenzen. Een slim kind heeft nog niet de beoordelingsgave om zich alleen staande te houden. De grenzen van een begaafd kind kunnen wel iets ruimer gesteld worden dan bij leeftijdgenootjes. Er moet wel ruimte zijn om te onderzoeken en te experimenteren. Handhaaf de regels: natuurlijke straffen zijn het best. Belonen helpt meer dan straffen. Beloon vooral het proces / gedrag en niet het product.

27. Tips bij problemen met discipline Als er problemen zijn: gevoelens gaan voor. Op het moment dat het kind vol emotie zit, kunt u beter niet op de gebeurtenis reageren, maar op de gevoelens. Logisch en helder denken gaat niet als je emotie ervaart. Ga nooit een machtsstrijd aan. Relatie is belangrijker. Begaafde kinderen zijn ontvankelijk voor machtsstrijd omdat ze in elke situatie meerdere mogelijkheden overzien. Probeer het kind een eigen keuze te laten maken tussen dingen waar u mee kunt leven.Het maken van keuzes geeft het kind gelegenheid zelfrespect en een gevoel van bekwaamheid te ontwikkelen. Geen vals keuzes geven waardoor het kind altijd de verliezer wordt.

28. Tips voor het aanleren van discipline Reageer op de behoeften van het kind, niet op het negatieve gedrag. Dat betekent niet dat u het hoeft te tolereren. Gebruik ‘vooruitlopende’ beloning. Schrijf briefjes als versterkers Bestraf het gedrag en niet het kind Geef uiting aan uw gevoelens Onderzoek uw eigen verwachtingen ten aanzien van uw kind. Wees naar het kind duidelijk over wat u verwacht. Laat hem dat herhalen als dat nodig is. Raak uw kind aan. Breng het vertrouwen over dat uw kind verstandig zal handelen. Leer het kind zelfbeheersing aan, wel in kleine stappen.

29. Tips voor als uw kind niet wil luisteren Zorg voor een bij de ontwikkeling passende beslissingsruimte Zorg voor een context van regels en emoties. (verschillende personen kunnen verschillende regels hebben, verwoord gevoelens en spreek niet in algemeenheden (dat wil ik niet, of ik kan er nu niet tegen, i.p.v. dat hoort niet) Kondig aan dat de tijd over is Luister naar het verzet en de reactie van uw kind, zodat het bespreekbaar blijft. Zeg niet: en nu nog een grote mond ook! Bij ‘uitproberen’: negeer het gedrag, geef geen negatieve aandacht. (natuurlijk alleen bij ongevaarlijk gedrag)

30. Wat u niet moet doen bij het aanleren van discipline Richt uw straf niet op de sterke kanten van het kind. ‘Als je zo slim bent, hoe komt het dan dat je de vuilnisbak bent vergeten buiten te zetten?’ Eis niet op autoritaire manier dat een kind meteen iets moet doen. Waarschuw van te voren en geef het tijd iets af te ronden. Gebruik geen doemdreigingen of persoonsvernietigende opmerkingen: Jij bent altijd…..Jij denkt alleen maar aan jezelf..enz

31. Wat u niet moet doen bij het aanleren van discipline Gebruik geen spot of sarcasme Vermijd treiteren. Begaafde kinderen kunnen ongelooflijk vasthoudend zijn in hun eisen. Als het kind dat doet, draai u dan om en negeer het gedrag. Blijf weglopen en sluit de deur als het weer begint. Ga iets anders doen. Probeer te voorkomen dat u uw kind bestookt met kleine punten van kritiek. Er moet perspectief blijven om het doel te bereiken. Roddel nooit over uw kind, zeker niet in zijn bijzijn. Vermijd streng en inconsequent straffen.

32. 5. Help bij aansluitingsproblemen. Mogelijke oorzaken zijn: Verbaal sterke kinderen doorlopen fasen van vriendschap sneller. Zij hebben hogere verwachtingen. Bijvoorbeeld kleuters die behoefte hebben aan vriendschappen met wederkerigheid en loyaliteit en kinderen van zeven die geheimen willen delen. Complex taalgebruik: Het begaafde kind gebruikt relatief moeilijke woorden en abstract begrippen. Als de anderen het niet begrijpen gaan ze over op een ander onderwerp. Het kind denkt dat het niet interessant is wat het vertelt. Bij een boekenbeurt of spreekbeurt kan het over de hoofden van de klasgenoten heen gaan.

33. Meer mogelijke oorzaken • Hoger niveau van spelen / hanteren van regels: • Kleuters met voorsprong zijn al meer rolvast, nemen de leiding en zijn verontwaardigd als de anderen zich niet aan hun rol houden. • Spelregels: aan de ene kant kunnen begaafde kinderen zich eerder aan de regels houden. Aan de andere kant kunnen ze de spelregels verschillend interpreteren in hun voordeel. Gevolg: ruzie

34. Meer mogelijke oorzaken Begaafde kinderen hebben vaak andere interesses. Bovendien weten ze veel en kunnen ze goed onthouden. Als ze andere kinderen gaan corrigeren maken ze zich niet geliefd.

35. Wat kunnen we doen aan complex taalgebruik? Begeleiden bij het maken van spreekbeurten en boekenbeurten. Kijken of moeilijke termen verklaard worden. Help het kind om het taalgebruik aan te passen aan de groep. Adviseer de spreekbeurt visueel te ondersteunen (PowerPointpresentatie maken)

36. Vrienden zoeken en contacten maken Zoek verschillende soorten vrienden voor het kind: om mee te sporten, andere interesses mee te delen, muziek mee te maken, etc. Bij kleuters: spreek de eerste keren niet te lang af en onderneem wat met elkaar, begeleid de kinderen, doe een spelletje….. Bij oudere kinderen, die graag de leiding nemen: leer ze niet te commanderen maar hulp aan te bieden.

37. Wat kunnen we doen aan spelconflicten? Structureer en bespreek het spel. Wat is het thema, wat zijn de rollen. Probeer situaties te creëren waarbij het kind kan spelen met ontwikkelingsgelijken. Bij oudere kinderen: spelregels van te voren even samenvatten. Geef de kinderen om de beurt de rol van arbiter. Die beslist en verdeelt besluiten ‘in het voordeel’ eerlijk over de deelnemers.

38. Wat te doen bij teruggetrokken gedrag? Probeer het kind wel mee te laten doen met gezamenlijke activiteiten maar geef het iets te doen waar het goed in is. Dat hoeft helemaal niet iets op de voorgrond te zijn. Probeer het kind te betrekken bij de organisatie van een activiteit. Het kan dan zelf inventariseren wat het wil gaan doen en dat in de tijd plaatsen.

39. 6. Leren omgaan met frustratie en stress Het is niet goed als alles vanzelf gaat Een kind weet pas wat het kan als het eens flink uitgedaagd wordt Dat bepaalt hoe hij over zich zelf denkt Bij omgaan met frustratie en stress ontwikkel je doorzettingsvermogen Stel doelen en eventueel subdoelen Fouten maken moet: anders leer je niets

40. Te veel stress Kinderen kunnen teveel stress ervaren door een combinatie van mythen die anderen over hen geloven gevoeligheid hoge eisen stellen aan zichzelf moeilijkheden om aansluiting te vinden bij leeftijdgenoten tobben over abstracte of ver weg gelegen problemen verschillen in morele en intellectuele gezichtspunten t.o.v. anderen mensen die denken dat HB kinderen met ongewone vaardigheden alles op kunnen lossen

41. Negatieve zelfspraak Mensen praten altijd tegen zichzelf, evalueren wat ze zelf doen, denken of voelen. Perfectionistische kinderen vervallen vaak in negatieve zelfspraak Stressverhogende zelfspraak komt vooral voort uit waarden en normen, conflicten en emotioneel geladen waardering. De mening over hoe anderen ons zien speelt een grote rol. De meeste negatieve zelfspraak komt voort uit irrationele overtuigingen; een ‘ik zou toch moeten’ houding: Ik moet aardig gevonden worden, ik moet in alle opzichten foutloos handelen, het is verschrikkelijk als het niet gaat zoals ik wil.

42. Wat kunnen we aan negatieve zelfspraak doen? Maak het kind bewust van deze houding Toets actief zijn zelfbeoordeling om te kijken of die redelijk/ onredelijk is. Leer het kind zijn zelfspraak niet op onredelijke eisen te bouwen. Probeer het kind te laten zien dat niet de gebeurtenissen maar de gedachten over de gebeurtenissen de stress veroorzaken. Leer het kind dat ze het gedrag van anderen niet onder controle krijgen maar wel dat van zichzelf.

43. Wat kunnen we aan negatieve zelfspraak doen? Praten met kinderen over stressvolle situaties is noodzakelijk. Zelfs als dat eerst de stress verhoogd. Moedig het kind aan te zeggen wat het in de stressvolle situatie denkt. Bijv. Wat is het ergste dat in die situatie kan gebeuren? Hoe erg zou dat zijn?

44. Nog meer suggesties Leer denken in deelgebieden. Als je op één gebied spanningen hebt, heb je ze nog niet overal. Gebruik humor om spanningsvolle situaties het hoofd te bieden. Geen cynisme! Wees in het begin wel voorzichtig. Anders krijgen ze het gevoel uitgelachen te worden. Maak gespannen situaties lichter door waardering en begrip voor anderen op te brengen. Leer het kind bewust aan iets anders te denken. Je kunt maar aan één ding tegelijk denken. Leer vragen: wiens probleem is dit? Onuitgesproken verwachtingen controleren!

45. Voor wie er meer over wil lezen Carl D’hondt & Hilde van Rossen: Hoogbegaafde kinderen opvoeden. Uitgeverij Garant, Antwerpen / Apeldoorn, 2010 (€19,60 bol.com) James T. Webb, Elizabeth A. Mekstroth, Stephanie S. Tolan: De begeleiding van hoogbegaafde kinderen. Vertaald en bewerkt door Karel Jurgens en Frank de Mink. Uitgeverij Van Gorcum, Assen, 2008 (€32,25 bol.com)

46. Op verzoek van enkele ouders nog een titel Een boek voor het aanleren van executieve vaardigheden: Peg Dawson en Richard Guare: Slim maar….. Amsterdam: Hogrefe, 2009 (€ 29,95, bol.com)

47. Tenslotte… Gelegenheid tot stellen van vragen over deze materie. Gelegenheid van stellen over andere zaken in de dolfijngroep. Suggesties voor onderwerp volgende avond in september? Kan ook nog per mail!