Prof. Dr. İhsan EFEOĞLU Atatürk Üniversitesi Kasım 200 9

1. BİLİM ETİĞİ BİLİMSEL ve TEKNOLOJİK ARAŞTIRMALARDAKusurlu Davranışlar:Tanım ve Nedenleri Prof. Dr. İhsan EFEOĞLU Atatürk Üniversitesi Kasım 2009

2. BİLİM ve İNSAN Neden bilim vardır? Bu soruya verilebilecek cevaplardan biri de; insan yapısında bilim yapma özelliğinin bulunduğudur.

3. Günümüzde ülke ve toplumların mutluluk ve gelişmeleri, bilimde ve teknolojide gerçekleştirdiği atılımlara bağlıdır. Bunu gerçekleştiren “bilim insanı” ise hiç kuşkusuz özel niteliklere sahip bir kişidir. ÇÜNKÜ Bilim insanlığı; uzun ve zahmetli yoldan geçerek gerçekleşen, bilgi ve deneyimlere, sabırlı ve sürekli çalışmaya dayanan bir yaşam biçimidir.

4. Konfüçyüs’den… “İnsanları yasa ve ceza ile yönetirseniz, onlar bir daha yanlış yapmayacaklar, ancak şeref ve utanma duygularına da sahip olmayacaklardır. İnsanları erdemle ve ahlak kuralları ile yönetirseniz, o zaman onlar hem şeref ve utanma duygusuna sahip olacaklar, hem de doğruyu yapmaya çalışacaklardır.” Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

5. Ahlâk veEtik • Ahlâk, bir toplumun en üst genel standartlarını içerir. • Ahlâk, bireylerin meslekî ve kurumsal rollerinden bağımsız, toplumun tümü içingeçerlidir. • Etikise genel davranış standartları değil, toplumdaki belirli bir mesleğin, işin, kurumun veya grubunstandartlarıdır. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

6. Ahlâk veEtik • Ahlâk,yaşadığımız toplumda her zaman ve mekânda 24 saatimizi kuşatır. Ancak toplumdan topluma farklılık gösterir. • Etik, mesleğe ve alana özgüdür, ancak o meslek ve alan için evrensel kurallar ortaya koyar. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

7. Meslek Etiği Nedir? • Meslekleri veya görevleri olan insanlara uygulanan davranış standartlarıdır. • Hipokrat Yemininden Bir Örnek: • Gerek sanatımın icrası sırasında, gerek sanatımın dışında insanlarla münasebette iken etrafımda olup bitenleri, görüp işittiklerimi bir sır olarak saklayacağım ve kimseye açmayacağım. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

8. BilimbirMeslekmidir? • Meslek olarak görülmelidir, diyenler: • Meslekler, insanların toplumca değer verilen yarar ve hizmetlere ulaşmalarına imkân sağlar. • Mesleklerin, yeterlik ve davranış standartları vardır. • Her meslek bir eğitim gerektirir. • Her mesleğin meslek standartlarına uyulmasını garantileyen, yönetim birimleri vardır. • Her meslek bir kariyerdir veya iştir. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

9. BilimbirMeslekmidir? • Meslek olarak görülmemelidir, diyenler: • Tıp ve hukuk gibi diğer sosyal kurumlardan daha az profesyoneldir. • Ehliyet heyetleri yoktur. • Bilimi meslek olarak görmek, bilimin nasıl yapılacağı konusuna çok fazla kısıtlama getirebilir. Bu da bilimsel özgürlüğü ve bilimsel gelişmeyi engeller. • Bu yüzden pek çok bilim adamı bilimin bir meslek olarak görülmesini ve bir formata bağlanmasını kabul etmez. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

10. Bilimin Hedefi • Doğayı anlama ve doğru tanımlama, • Açıklayıcı teoriler ve hipotezler geliştirme, • Güvenilir öngörülerde bulunma, • Hataları ve peşin hükümleri ortadan kaldırma, • Sonraki kuşaklara bilimi öğretme, Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

11. Bilimin Hedefi • Pratik Hedefler: • Mühendislik, tıp, ekonomi, tarım vb uygulamalı alanlarda problem çözme, • İnsan sağlığı ve mutluluğu, • Doğanın kontrol altına alınması, • Teknolojinin gücü, Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

12. En Genel DüzeydeETİK İLKELER • Temel İlke: Genel Ahlaka uygunluk Bilimsel etik genel ahlaki standartlara aykırı olamaz! • İkinci İlke: Örnek olma rolü Bir akademisyenin, öğrencisine, asistanına, meslektaşına ve hatta bütün topluma örnek olma sorumluluğu vardır. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

13. Bilimde Etik Tavrın Standartları Dürüstlük: • Bilim İnsanları; • Bilgi ve sonuçları saptırmamalı, • Yalanlara dayandırmamalı ve yanlış sunmamalıdır. • Araştırma sürecinde her açıdan objektif, tarafsız, ve dürüst olmalıdır. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

14. Bilimde Etik Tavrın Standartları Tahrifat: • Uydurma: Hipotezi desteklemek için hayali sonuç uydurma, • Kırpma: Hipotezi destekleyen sonucun yazılması, diğer sonuçların gizlenmesi; • Bulandırma: Sonuçları olduğundan daha iyi gösterme Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

15. Bilimde Etik Tavrın Standartları Dikkat: • Dikkatsizlik hatalara yol açar. • Bazı hatalar ciddi bir suç sayılmaz ama, hata ortaya çıktığında, kabul etmek, bir düzeltme yayınlamak, hatayı belirtip geri çekmek gerekir. • Danışmanlık sistemi doğru işlediğinde hatalar en aza indirilebilir. • Tekrarlanan hatalar ise ihmalkarlığı gösterir. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

16. Bilimde Etik Tavrın Standartları Açıklık: • Bilimsel araştırmalar açık veya ulaşılabilir olmadıklarında bilim camiasının dışındaki kişiler bilim camiasının dürüst olmadığını düşünebilirler. • Halihazırda sürmekte olan araştırmalar ve Askeri veya ticari amaçlı araştırmalar hariç bilim ortamı açıklığı gerektirir. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

17. Bilimde Etik Tavrın Standartları Özgürlük: • Özgün yeni fikirler üretilmesi için, Sorunlar üzerinde yeni çözüm teknikleri geliştirilmesi, • Sonuçta bilimin ilerlemesi için ÖZGÜRLÜK ortamı şarttır. • Baskıcı, otoriter aşırı planlamacı ortamlarda bilimsel gelişme durur. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

18. Bilimde Etik Tavrın Standartları Onur Payı: • Onur payı olmazsa motivasyon olmaz. • Sorumluluk ve onur payı bir paranın iki yüzü gibidir. • Onur payına sahip olan insanlar sorumlulukları da yüklenirler. Sonuçta daha özgün, daha özenli işler ortaya çıkar • Tanınma, saygınlık, itibar, para ödül….her bilim insanı için gereklidir ama, Haketmeyenlere onur payı verilmesi adalet duygusunu zedeler. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

19. Bilimde Etik Tavrın Standartları Eğitim: • Bilmediklerini öğrenmek, bildiklerini öğretmek… • Bilim eğitimi usta-çırak ilişkisi gibidir. Danışman örnektir ve çoğu şeyler sezgisel olarak öğrenilir. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

20. Bilimde Etik Tavrın Standartları Toplumsal Sorumluluk: • Yaptığımız bilimi önce kendi toplumumuz olmak üzere bütün insanlık ailesi için yaptığımızın bilincinde olmak, • Toplumsal tartışmalara katılmak, • (Gerektiğinde) Uzmanlık görüşü bildirmek, • Kötü bilimin çamaşırlarını ortaya çıkarmak, • Aksi halde akademisyenlik; asistan, yard.doç, doç, prof, ord. prof, multi prof., allame-i cihan olarak uzayan hocalar topluluğuna mensubiyetten öte bir değer ifade etmez. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

21. Bilimde Etik Tavrın Standartları Yasallık: • Tehlikeli ve kontrole tabi maddelerin kullanımı, • İnsan ve hayvanların kullanımı, • Araştırma ortamlarının sağlık ve güvenliği, • Telif hakları, • Patentler vb. konularda yasalara uymak mecburi ve ahlaki bir görevdir. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

22. Bilimde Etik Tavrın Standartları Fırsat: • Bilimsel araştırma ortamları; ırk, cinsiyet, memleket, milliyet, yaş, vb. gibi bilimsel yeterlikle doğrudan alakası olmayan hususları dikkate alarak ayrımcılık yapmamalı, bilimsel yeterliğe sahip olan herkese açık olmalıdır. • Fikir çeşitliliği farklı geçmişlerden gelen insanların etkileşmesiyle mümkün olabilir. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

23. Bilimde Etik Tavrın Standartları Karşılıklı Saygı: • Bilimin toplumsal dokusunu koruyabilmek için karşılıklı saygı gerekir. Böylece bilimsel hedeflere ulaşılması kolaylaşacaktır. • Bilim insanları fiziksel ve psikolojik olarak birbirlerine zarar vermekten kaçınmalıdır. • Sinirli, huysuz ama aynı zamanda başarılı bilim insanları olsa da bunlar bilim topluluğunun tamamını temsil etmezler. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

24. Bilimde Etik Tavrın Standartları Verimlilik: • Bilim insanları kaynakları ve zamanı akıllıca ve verimli bir şekilde kullanmalıdır. • Araştırma bütçeleri abartılmamalıdır. • Araştırma ekibinin seçimi. Hasan Seçen, BilimEtiği,Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007

25. Bilimsel Yazım Nedir ? Bilimsel bir yazım, alıcıya açık bir sinyalin iletilmesidir. Bilimsel bilgi, etkin, açık kelimelerle ifade edilmelidir. Bu nedenle bilim insanı, başarılı olmak için kültürlü olmalıdır.

26. Bilimsel Çalışmanın Doğası ve Bilim İnsanlarının Görev ve Sorumlulukları Bilimsel araştırmalar, bilim insanlarının zihinsel çabalarını ve uygulamalarını, özgün araştırma sonuçlarını içerir. Bilim tarihine bakıldığında, yüzyıllar boyunca bilim etiğine dayalı güven ortamı büyük ölçüde sağlanmıştı. ANCAK, bu güven ortamı özellikle, geçen yüzyılın son çeyreğinde, çeşitli teknolojik gelişmeler ve toplumsal değişimler sonucu birtakım sarsıntılara uğramıştır. BAŞLICA NEDENLERİ .........................

27. BAŞLICA NEDENLERİ • Bilimsel araştırma destekleri giderek artmış ve bilim insanları arasındaki yarış hızlanarak büyümüştür. • Yayınlar bilimsel başarının ölçütü olarak daha fazla önem kazanmış, bu da, bilim insanları üzerinde baskılar yaratmıştır. BÖYLECE, enkısa yoldan veri ve sonuçlara ulaşma şeklinde etik dışı davranışlar gelişmiştir.

28. Nedenler 1Kariyer ve prestij • Akademik camiada kariyer; yapılan yayınlar, kazanılan burslar, yürütülen projeler ve akademik görevlerle ölçülür. • Bilim insanları kariyerlerinin üst basamaklarına yükselirken prestijlerini koruyabilmek için kendilerini yayın yapmak zorunda hissetmektedirler. Sonuçta bilim insanları arasında da etik kuralları çiğneme eğiliminde olanlar çıkabilmektedir.

29. Nedenler 2Bilimin denetim mekanizmalarındaki eksiklikler • Danışmanlık, yayınlama ve cevap hakkı gibi- kendini düzeltme mekanizmaları; hataları ve sahtekârlıkları ortaya çıkarmaya çoğu kere yeterli olmaz. • Hakemlerin; hataları ve hileleri tespit etmek için detaylı bir inceleme yapacak zamanları olmayabilir. • Makalelerin çoğu okunmaz ve deneylerin çoğu tekrarlanmaz. Bütün bu sıralanan nedenler, kariyer kazanmak isteyen bazı kişileri cesaretlendirebilmektedir.

30. Nedenler 3Bilim Etiğinin Öğretilmemesi • Etik değerler de görgü kurallarına benzerler. Görgü kuralları öğretilmeyen bir insanın, “görgüsüz” davranışlarını normal karşılamak gerekir. • Tıpkı bunun gibi, öğrencilere nasıl etik değerlere saygı gösterileceği öğretilmezse, onların bilim kariyerlerinde bu değerlere aykırı tavır sergilemesini de normal karşılamak gerekecek mi?

31. Nedenler 4Teoriye ve literatüre çok sıkı bağlılık • Öğrenci, sonuçların nerelerde çıkması gerektiğini önceden tahmin edebiliyorsa, verileri bulandırıp, kırpıp, uydurarak hocasına getirebilir. • Hoca ise bunu kabul etmeye zaten hazır olduğundan, bu uydurma sonuçlarla çalışmayı yayın haline getirecektir.

32. Bilimsel makale yazılırken bazı aşamalarda etik sorunlar çıkabilir • Yazarların sıralanması • Materyal ve yöntemler(metodoloji) • Kaynak gösterme • Makaleyi bölme • Duplikasyon

33. Yazarların sıralanmasındaortaya çıkan etik sorunlar İlkeler: • Yazarlar,araştırmayı tümüyle yapan insanlar olmalıdır. • Yazar isimleri, çalışmaya en büyük katkısı olan ve mümkün olduğunca da genç araştırıcıları ön plana geçirecek tarzda sıralanmalıdır. Olmaması gerekenler: • Çalışmaya hiç katkısı olmayan bir kişinin kariyer kazanması için makaleye adının yazılması, • Çalışmanın daha kolay yayına kabul edilebilmesi için, çalışmayla hiç ilgisi olmayan prestijli bir ismin bir makaleye adının yazılması, etiksel bir davranış değildir.

34. Metodolojide karşılaşılan etik sorunlar • Geliştirilen metodun başarılı kısımını yazarken, başarısız noktaları “küçük düşerim”, “yayına kabul edilmez”, “başka birisi yapabilir, bana negatif atıf yapar” endişesiyle gizlemek de bilimin “açıklık” ilkesine uymaz. • Takip edilen metot, genel kabul görmüş bir metottan farklılıklar içeriyorsa, açık olarak belirtilmelidir. “Kabul görmez” endişesiyle, metodu gizlemek ve kabul edilmiş bir metoda atıfta bulunmamak, etik dışı bir davranıştır. • Veriler üzerinde oynama yapmak, işine gelmeyenleri ayıklamak, hayâli veriler yazmak, etik dışı bir davranıştır.

35. Kaynak Göstermede (Atıfta) Karşılaşılan Etik Sorunlar • “Büyük adamlar başkalarının çalışmalarına/fikirlerine atıfta bulundukları içinbüyük adamlarolmuşlardır. Küçük adamlar ise başkalarını görmezden geldikleri ve hep kendi fikirlerini söyledikleri içinküçük adamlarolarak kalmışlardır.”Amerikalı bir filozof Olmaması gereken • Yazarların kendilerinden önce yapılmış olan benzer bir çalışmayı görmezden gelmeleri, • Başka bir makalede gösterilen bir kaynağı, kendisine veya güvenilir bir veri tabanından özetine ulaşılmaksızın kaynak göstermek, etik dışı bir davranıştır.

36. Makalelerin Teşekkür Kısmında Karşılaşılan Etik Sorunlar Bazı Teşekkür Örnekleri: • We thank Atatürk University Scientific Research Foundation (BAP 2004/12) for support of this work. • We thank EPSRC for provision of analytical services (at the University of Swansea) and the University of Reading and F. Hoffmann-LaRoche, Ltd., for financial support, and we acknowledge the mentorship provided by Mr. G. Buchman and Mr. K. Mathieson. • We thank Cong Liu and Xiaoqing Han for performing some preliminary experiments. • We thank Prof. Michael Fröba for continuous support, Günter Koch for valuable help in recording the TEM images, and Dr. Jan Hanss (University of Augsburg) for carrying out the thermal analysis. • This research is part of the TÜBİTAK (The Scientific and Technical research Council of Turkey) project was spported by grand no: MİSAG-145. The authors would like to thank TUBİTAK for funding the project.

37. Makalenin Parçalanması • Daha çok yayın yapmak için; çalışmayı bölüp parçalayıp bir çok parça halinde yayınlamak da bilim etiğinin kabul edemeyeceği bir durumdur. • Bu hususta akademik kurumların kariyer kazanmada, “niteliği niceliğin”, önüne geçirecek bir değerlendirme sistemi geliştirmeleri önemlidir.

38. Aynı çalışmayı iki farklı yerde yayınlamak(Duplikasyon) • Bilim insanları, hangi nedenle olursa olsun duplikasyona zemin hazırlayacak, “aynı çalışmayı iki farklı dergiye birden sunma” girişiminde katiyen bulunmamalıdır. • Duplikasyon, bilim etiğineaykırıdır. • Duplikasyon yapan bir bilim insanının itibarı sıfıra iner. • Dergiler tarafından kara listeye alınır. • Hemen-hemen her makalesinin en azından özetine web ortamından erişmenin mümkün olduğu günümüzde, duplikasyon bir bilim insanı için intihar anlamına gelir.

39. Bilimsel bir makalenin yayınlanma sürecinde karşılaşılan etik sorunlar • Yazarlar, hakem tarafından istenilen görüşler çerçevesinde yeni deneyler varsa, muhakkak yapmalı, “yapmış gibi göstermezsek yayınlanmaz” endişesiyle, hayâlî sonuçlar ile deneyleri yapmış gibi göstermemelidir. • Editör, çalışmayı, yazar(lar)la çıkar ilişkisi olan hakemlere göndermemelidir. • Hakem, çalışmanın dili-içeriğiyle ilgili tenkitleri yönetmeli, raporunda küçük düşürücü ifadelere yer vermemelidir. • Hakem, çalışmanın yayınlanmasına ilişkin olumsuz görüş sahibi ise, hangi nedenlerle olumsuz olduğunu açıkça belirtmelidir. • Hakem, bir makaleyi haksız yere geciktirmemelidir.

40. Bilimde Etik Dışı Davranış Karşısında Neler Yapılabilir? • Sözkonusu etik dışı davranışın cinsi ve kategorisi iyi tanımlanmalı. • Bilimde etik dışı davranış belirlendiğinde, yapılan/yapılacak soruşturmada “yanlışlık ile kötü niyet” iyi irdelenmeli. • Ön ve temel araştırmanın yapılması, Eylemin ispatlanması durumunda uygulanacak kurallar tanımlanmış olmalı (Kurumun Etik kuralları oluşturması gerekir). • Şikayet eden ve edilen taraflar arasında çatışmanın olmamasına dikkat edilerek, her iki tarafın hakları korunmalı. • Etik ihlallerine ilişkin araştırma/soruşturma gizli tutulmalıdır. • Eğer bir araştırmada, bilim insanı hakkında kuşku veya şikayet varsa, bir bilge-uzman veya küçük biraraştırma komisyonu görevlendirilmesi önerilebilir. • Sonuçta, kusurlu davranışın çeşidine göre, yönetmenlik ve kurallara göre uygun bir cezalandırma sözkonusu olacaktır. • Olay, etik dışı davranışın çeşidine göre yargıya intikal ettirilebilir.

41. Etik dışı davranışları en aza indirmek için… • En başta genç bilim insanı adaylarının,bilimin ve araştırmanın akademik ilerleme veya sosyo-ekonomik yükselmeye hizmet eden bir araçtan çok, insanları yücelten bir hayat tarzı, uğraş ve bir ülküolduğuna inanmalarıetik dışı davranışları en aza indirecektir. “Âlimlerin çürüdüğü bir toplumda sağlam adam aramaya lüzum yoktur” Bir bilgelik sözü.

42. Bilim İnsanlarının Sorumlulukları Bilimsel ve Teknolojik bir Araştırmaya Katılanlar, Her Zaman ve Ayrıcalıksız Olarak Aşağıdaki Temel İlkelere Bağlı Olmalıdırlar. • Araştırmanın tasarımı ve yürütülmesinde en yüksek mesleki standartlara sahip olmak. • Araştırmanın yapılışı ve bulguların analizi sırasında özeleştiri, dürüstlük ve açıklığı elden bırakmamak. • Aynı konu üzerinde araştırma yapmış ve yapmakta olan diğer araştırmacıların katkılarını teslim edici bir tavır içinde olmak; bu tavırlarını yazılı-sözel-görsel sunumlarda tam olarak korumak. • Bir araştırmacı yalnız kendisinin değil, içinde bulunduğu araştırma gurubunun tüm üyelerinin de bilimde etik dışı davranışlara girmesini kesinlikle önlenmelidir.

43. Bilim Kurumlarının Sorumlulukları İstenilen düzeyde güvenilir bilimsel araştırmaların yapılabilmesi için, bilim insanlarının çalıştığı bilim kurumlarının da bu yönde:  Kuralları, Gerekli altyapıları ve, Saydam yönetimleri olmalıdır. Kurumların ilk sorumluluğu: Kurum içinde bilim insanlarının nitelikli bilimsel araştırma yapabilmeleri için elverişli kurallar geliştirmeli ve uygun bilimsel ortam sağlamalıdır. Bilimsel kurum vb ortamlarda etik kurum ve kurallar korunmalı ve onların etkin ve bağımsız olarak çalışabilmeleri sağlanmalıdır.

44. TEŞEKKÜR Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğüne… İlginiz için sizlere… Çocuklarımıza bilimsel yöntemi gerekli kılan nedenleri öğretmeliğiz. Böylelikle belli bir ahlak ve tevazu düzeyine erişilir, topluluk ruhu gelişir. Kaynaklar: • Bilimsel bir makale nasıl yazılır ve yayımlanır, Robert A. Day, TÜBİTAK yayını. • Bilimsel araştırmada etik ve sorunları, TÜBA yayını • Akıl Oyunları, Sylvia Nasar • Bilim tarihi yazıları-I, A. Koyre, TÜBİTAK yayını • Bilimin arka yüzü, A. Berry, TÜBİTAK yayını • Karanlık bir dünyada bilimin mum ışığı, C. Sagan, TÜBİTAK yayını • Bir mühendisin dünyası, James L. Adams, TÜBİTAK yayını • Bilim Etiği, Davit B. Rensik • Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007