Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl

1. Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

2. Geologiczne dzieje Polski Justyna Drop

3. Charakterystyka geologicznych dziejów Polski PREKAMBR W prekambrze najstarszym okresie, obejmującym 85% dziejów Ziemi wydzielono dwa eony: archaik i proterozoik. W tym czasie zachodziły kilkakrotne ruchy górotwórcze uaktywniające procesy wulkaniczne. Z tego okresu pochodzą głównie skały magmowe i przeobrażone, np: granity, gnejsy, łupki krystaliczne. W Polsce na skały prekambru natrafiono: w Sudetach (na powierzchni) m.in. W Górach Izerskich, Górach Sowich, Skały te reprezentowane są przez m.in. łupki metamorficzne, granity, wapienie krystaliczne, gnejsy, kwarcyt. w Polsce północno-wschodniej zachodnia część platformy wschodnioeuropejskiej. Utwory prekambru występują tu na głębokości 250-5000 m. W budowie geologicznej tego regionu wyróżniają się, centralnie położone, archaiczne elementy strukturalne fundamentu krystalicznego – reprezentuje je granit, występują tu także kwarcyty Łupek krystaliczny Granit monzonitowy, porfirowy

4. Era paleozoiczna w Polsce • Podczas tej ery, trwającej około 375 mln lat, skorupa ziemska ulegała przeobrażeniom. Dwukrotnie zachodziły ruchy górotwórcze: starsze kaledońskie i młodsze – hercyńskie. • W Polsce podczas orogenezy kaledońskiej powstało najstarsze i najwyższe pasmo Gór Świętokrzyskich – Łysogóry a także niektóre masywy Sudetów ( Góry Kaczawskie, G. Orlickie, G. Bystrzyckie i Masyw Śnieżnika.) • W okresie tym nasiliły się zjawiska wulkaniczne. Spowodowały one powstawanie grubych serii skał wulkanicznych budujących dziś m.in. Góry Wałbrzyskie i Kamienne i G. Kaczawskie w Sudetach. W karbonie panowały u nas warunki klimatyczne, podobne do tych, jakie występują obecnie w strefie klimatu równikowego (wysoka temperatura i duża wilgotność powietrza przez cały rok). • Podczas orogenezy hercyńskiej na obszarze Dolnego Śląska powstały liczne intruzje granitów. Są to: batolity: Strzegom – Sobótka, Strzegom – Niemczański, Kudowy, Karkonoszy. Z granitowych intruzji pozostały wyniosłości terenu i masywy górskie, np. Karkonosze i Tatry. • W kambrze, sylurze i dewonie miały miejsce największe transgresje morskie – osady morskie występują na całej powierzchni, ale zwykle są przykryte młodszymi utworami. Są to głównie: łupki ilaste, piaskowce, zlepieńce i wapienie m.in. Góry Świętokrzyskie; Kielce, Chęciny –wapienie; Wyżyna Śląska – zlepieńce i piaskowce. Łysogórskie gołoborza

5. Główne surowce mineralne i skały w paleozoiku W dewonie i permie panował klimat suchy. Na większości terenów Polski występowały pustynie. Z tego okresu pochodzą skały osadowe o czerwonym i wiśniowym zabarwieniu – piaskowce i zlepieńce (G. Wałbrzyskie, Pogórze Wałbrzyskie). W permie w wysychających morzach powstały pokłady soli kamiennej okolic Kłodawy i Inowrocławia na Kujawach. W karbonie, gdzie panował klimat równikowy wybitnie wilgotny. Z bujnej roślinności typu: skrzypy, widłaki, paprocie wytworzyły się pokłady węgla kamiennego. Węgiel kamienny Zlepieniec permski z kamieniołomu Zygmuntówka Sól kamienna

6. Proces powstawania węgla • Jednym z najważniejszych bogactw mineralnych w Polsce jest węgiel kamienny. • Ta skała osadowa pochodzenia organicznego powstała z rozkładających się szczątków widłaków, skrzypów, paproci porastających bagienne obszary naszego kraju w karbonie. • Proces powstania węgla nazywany jest karbonizacją. Polega on na wzbogacaniu szczątków organicznych w pierwiastek węgiel w wyniku działania wysokiej temperatury i ciśnienia przy jednoczesnym braku tlenu. • Pokłady węgla na przestrzeni dziejów poddawane były procesom kompresji, fałdowania i przemieszczania w wyniku działania poziomych i pionowych ruchów skorupy ziemskiej. • Pokłady węgla kamiennego przykrywane były innymi pokładami skał pochodzenia organicznego. • Surowiec ten wydobywany jest na Wyżynie Śląskiej i w Zagłębiu Lubelskim

7. Era mezozoiczna • Era mezozoiczna trwała ok. 160 mln lat. • W triasie znaczny obszar zajmowała nadal pustynia. Tworzyły się przede wszystkim czerwone i czerwonofioletowe piaskowce, występujące obecnie w G. Świętokrzyskich i Sudetach. Pod koniec triasu nastąpiła transgresja morska; również na południu na terenie dzisiejszych Tatr pojawiło się morze; w górnym triasie morze ustąpiło tylko z terenów północnej Polski, natomiast pozostało na obszarze Tatr i na południe od nich. Na dnie morza osadziły się warstwy wapieni i dolomitów o znacznej grubości, spotykane dziś na Wyżynie Śląskiej. Serie skalne zawierają rudy cynku, ołowiu z domieszką srebra. Nazywa się je dolomitami kruszconośnymi. • W jurze w Polsce zapanował ciepły i wilgotny klimat podzwrotnikowy; na początku jury morze było jedynie na południu Polski, ale w jurze środkowej zalało ono większą część obszaru Polski; Jedynie Sudety i niewielkie obszary wschodniej części Polski były wyspami. Powstały w tym czasie m.in. Wapienie budujące Wyżynę Krakowsko – Częstochowską oraz Pieniny. Amonity jurajskie Zamek w Olsztynie

8. W Kredzie po krótkiej regresji w dolnej kredzie morze ponownie zalało niemal całą Polskę; w górnej kredzie ponad morzem wznosiły się jedynie Górny Śląsk, fragmenty Sudetów i masyw małopolski, wtedy też w środkowej Polsce utworzył się Wał Środkowopolski, ciągnący się od okolic Kołobrzegu po Lubelszczyznę i obejmujący Góry Świętokrzyskie, które w tym czasie zostały podniesione wzdłuż strefy uskoków; u schyłku kredy morze wycofało się. W kredzie powstawały pokłady wapieni, margli, kredy piszącej, występujące na Wyżynie Lubelskiej Przez całą prawie erę mezozoiczną w miejscu dzisiejszych Karpat znajdowało się zagłębienie wypełnione wodą, nazwane geosynkliną karpacką. Zgromadziły się tu kilkumetrowej miąższości pokłady piasków, żwirów, mułów, z których powstały piaskowce, zlepieńce, iłowce i mułowce. Stanowią one flisz, który buduje Karpaty Zewnętrzne.

9. Era kenozoiczna Najmłodsza era w dziejach Ziemi, która zaczęła się 65 milionów lat temu i trwa nadal. Zaczęte w mezozoiku alpejskie ruchy górotwórcze w neogenie – trzeciorzędzie ( 20 mln lat temu) przechodziły największe natężenie. W tej orogenezie powstały Karpaty a Sudety i G. Świętokrzyskie zostały wydźwignięte i uległy spękaniu. W trzeciorzędzie morze z północnej części Polski ustąpiło, ale pozostały na jego miejscu ogromne jeziorzyska, w których gromadził się materiał znoszony przez rzeki; pozostałością ówczesnych bagien są eksploatowane dziś pokłady węgla brunatnego; na południu Polski sfałdowane zostały Beskidy (Karpaty Zewnętrzne) Wśród skał z trzeciorzędu można wymienić: Na Podhalu flisz podhalański: łupki i piaskowce; oraz bursztyny pochodzące ze świetlistych, suchych lasów - paleogen piaski, żwiry, wapienie, gipsy; na południowych stokach Gór Świętokrzyskich; na Niżu zaś: iły poznańskie; - neogen Gubałówka zbudowana z fliszu podhalańskiego Bursztyn trzeciorzędowy z inkluzją jaszczurki sprzed 40 milionów lat

10. czwartorzęd W czwartorzędzie na teren Polski od północy kilkakrotnie nasunął się lądolód; ocieplenia klimatu powodowały topnienie i wycofywanie się lądolodu, w okresach zimniejszych lądolód posuwał się na południe na początku holocenu klimat był jeszcze zimny i suchy, przejściowo panowała roślinność tundrowa; na północy Polski w ciągu kilku tysięcy lat ukształtowało się Morze Bałtyckie, na rozległych powierzchniach piaszczystych pozostawionych przez lądolód powstawały wydmy; jednak klimat stopniowo się ocieplił i formy terenu ukształtowane przez lądolód i lodowce w górach zaczęły ulegać powolnemu niszczeniu; Rzeźba gór w Polsce jest wynikiem działania lodowców, erozji wywołanej wodami i wietrzenia. Ostatnie lodowce ustąpiły ok. 10 000 lat temu. Typowymi formami polodowcowymi w górach są U-kształtne doliny oraz np. cyrki lodowcowe, żłoby i mutony. Cyrk polodowcowy Rzeźba Tatr Zachodnich

11. Wielkie jednostki geologiczno-tektoniczne w Polsce Na obszarze Polski stykają się trzy zasadnicze jednostki struktury geologicznej kontynentu: platforma wschodnioeuropejska, paleozoiczna strefa fałdowa , alpejskie pasmo fałdowań. Platforma prekambryjska Kompleksy skalne górotwórczości hercyńskiej Monokliny platformy paleozoicznej Wały i niecki platformy paleozoicznej Intruzje granitowe różnego pochodzenia na powierzchni Pokrywa osadowa (mezozoik) orogenezy alpejskiej Kompleksy skalne orogenezy kaledońskiej przekształcone podczas fałdowań hercyńskich Fliszowe kompleksy skalne ( kreda-miocen), o. alpejska Zapadliska kenozoiczne orogenezy alpejskiej

12. Podział Polski na jednostki geologiczno-tektoniczne a)jednostki platformy wschodnio-europejskiej-wzniesienie Łeby-obniżenie perybałtyckie-niecka Brzeźna-wzniesienie mazursko-suwalskie-obniżenie podlaskie-wzniesienie podlaskie (Sławatycz)-obniżenie nadbużańskieb)jednostki tektoniczne platformy paleozoicznej -wał kujawsko-pomorski-niecka łódzka -niecka miechowska-niecka mogileńska-niecka szczecińska-monoklina przedsudecka-monoklina śląsko-krakowskac)obszary fałdowań alpejskich -zapadlisko przedkarpackie -Karpaty-Pieniny-Tatry

13. Platforma wschodnioeuropejska • Jest najstarszą i największą jednostką Europy • W Polsce obejmuje obszar od linii Koszalin, Bydgoszcz, Warszawa, Radzyń Podlaski, Zamość po wschodnią i północna granicę Polski • Zbudowana jest z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych ( głównie gnejsy, granity i łupki krystaliczne). Na cokole platformy spoczywa pokrywa utworzona z paleozoicznych i mezozoicznych skał osadowych( wapienie, piaskowce, gliny, piaski). Powierzchnia cokołu platformy wschodnioeuropejskiej jest zróżnicowana, tworzą ją wzniesienia i obniżenia. Przykładem wzniesień są: Sławatycz i wyniesienie mazursko- suwalskie. Natomiast do obniżeń należą : podlaskie, nadbużańskie i nadbałtyckie. • Na południowym zachodzie podłoże platformy zapada się kilkoma uskokami. Jest to strefa głębokiego rozłamu w skorupie ziemskiej. Ta dyslokacja stanowi geologiczną granicę pomiędzy najstarszymi prekambryjskimi skałami Europy a młodszymi kaledońskimi i hercyńskimi strukturami kontynentu. Dyslokacja ta nazywa się strefą Teisseyre’a – Tornquista (T - T).

14. Strefa paleozoiczna fałdowań górskich • Obejmuje północno – zachodnią i środkową Polskę oraz pas gór (Sudety i Przedgórze Sudeckie) oraz wyżyny. • Zachodnia część Polski została uformowana w paleozoiku. Stanowi ona platformę paleozoiczną. Ma znacznie bardziej skomplikowaną budowę niż platforma prekambryjska (wschodnioeuropejska). Obejmuję strefę fałdowań kaledońskich i hercyńskich. • Na terenie Polski struktury kaledońskie odsłaniają się w bardzo niewielu miejscach i są silnie zdegradowane: w Sudetach są najwyraźniejsze (głównie G. Kaczawskie i okolice Kłodzka) w G. Świętokrzyskich (głównie południowej ich części) • Na obszarze Polski w orogenezie hercyńskiej: powstały Sudety wraz z zapadliskiem górnośląskim sfałdowane zostało podłoże krystaliczne Przedgórza Sudeckiego i Wielkopolski nastąpiło morfologiczne odmłodzenie Gór Świętokrzyskich • Ruchy górotwórcze doprowadziły do powstania głównych jednostek geologicznych Polski północno - zachodniej i środkowej. Są nimi: • wał kujawsko - pomorski zwanym często środkowopolskim (wzdłuż linii Kołobrzeg-Bydgoszcz-Włocławek-Opoczno), który w trzeciorzędzie został poddany silnej denudacji, stąd nie widać go w dzisiejszej rzeźbie terenu • system niecek obrzeżających wał (niecka brzeżna, położona wzdłuż północno-wschodniego stoku wału oraz niecka szczecińsko-mogileńsko-łódzko-miechowska położona wzdłuż południowo-zachodniego stoku wału) • monoklina przedsudecka • Wszystkie wyżej wymienione jednostki są obecnie przykryte osadami kenozoiku.

15. Fałdowania alpejskie • Są najmłodszymi jednostkami geologicznymi na terenie Polski • Orogeneza alpejska w Polsce : • Tatry • niecka Podhala • Pieniny • Karpaty Zewnętrzne (fliszowe) - Beskidy wraz z pogórzami oraz Bieszczady • Zapadlisko Przedkarpackie • doszło do odmłodzenia Sudetów i kolejnego odmłodzenia G. Świętokrzyskich.

16. Położenie Polski na tle budowy geologicznej Europy • Archeoeuropa • Część Polski leżąca w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej • Od linii Koszalin, Bydgoszcz, Warszawa, Zamość po wschodnią i północną granicę Polski • Platforma paleozoiczna • Paleoeuropa • Część Sudetów • Góry Kaczawskie, Blok Izerski, Blok Śnieżnika • Południowa część Gór Świętokrzyskich • Mezoeuropa • G. Świętokrzyskie • Sudety • Zapadlisko śląsko-krakowskie • Tereny leżące na północ od wyżej wymienionych jednostek nie wchodzące do archeoeuropy • Neoeuropa • Karpaty • Zapadlisko przedkarpackie

17. Geologiczne dzieje Polski