Pomorze we wczesnym średniowieczu w świetle badań antropologicznych

1. Pomorze we wczesnym średniowieczu w świetle badań antropologicznych • Muzeum Archeologiczne w Gdańsku„Pomorze we wczesnym średniowieczu w świetle źródeł archeologicznychHistoria, stan aktualny i potrzeby badań” • Gdańsk, 22-23 października 2009 r. Janusz Piontek Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Antropologii, Zakład Biologii Ewolucyjnej Człowieka

2. Wolin Cedynia Kołobrzeg Góra Chełmsk Elbląg Czaplinek http://mapy.google.pl/ W dalszej części referatu omówione będą wyniki badań dwóch wczesnośredniowiecznych populacji szkieletowych z Wolina i z Cedyni Cmentarzyska z Pomorza badane przez pracowników Instytutu Antropologii UAM w Poznaniu

3. Cmentarzysko w Cedyni • Opublikowano dotychczas 60 opracowań dotyczących różnych zagadnień antropologicznych: • Zróżnicowanie morfologiczne ze względu na różne rodzaje cech • Opisu reakcji morfologicznych na warunki życia dzieci i osobników dorosłych • Opisu zmian patologicznych u dzieci i osobników dorosłych • Opisu struktury biologicznej i paleodemograficznej • Analiz procesów wzrostu i rozwoju i dzieci i młodzieży • Budowy ciała osobników dorosłych i wyznaczników stresu szkieletowo-mięśniowego • Badań aDNA w kierunku ustalenia płci osobnika, stanu jego zdrowia i częstości występowania genetycznych markerów różnych schorzeń • Wyglądu przyżyciowego mieszkańców średniowiecznej Cedyni

4. Ważniejsze opracowania • Wokroj F., 1971, Zaludnienie Cedyni we wczesnym średniowieczu w świetle antropologii, Materiały Zachodniopomorskie, t.17, s.229-296. • Wokroj F., 1980, Ludność Cedyni wczesnośredniowiecznej w świetle antropologii, UAM – Poznań. • Stopa J., B. Perzyna, 1978, Próchnica zębów i jej powikłania u średniowiecznych Słowian z Cedyni, Przegląd Antropologiczny, t.44, z.2, s.441-446. • Parafiniuk M., J. Wdowiak, 1978, Zmiany chorobowe kości z cmentarzyska w Cedyni (XI-XIII w.), Przegląd Antropologiczny, t.44, z.2, s.417-425. • Kaczmarek M., 1980, Morfologia uzębienia stałego wczesnośredniowiecznej ludności z Cedyni, Przegląd Antropologiczny, t.46, s.264-276. • Miłosz E., 1989, Procesy przemian biologicznych średniowiecznych populacji z Pomorza Zachodniego, UAM – Poznań.

5. Nowak O., 1999, Wpływ warunków życia na kształtowanie się cech morfologicznychkości długich szkieletu ludzkiego w populacjach historycznych, Monografie Instytutu Antropologii UAM, Poznań, nr 6. • Piontek J., B. Jerszynska, O. Nowak, 2001, Harris lines in subadult and adult skeletonsfrom the medieval cemetery in Cedynia, Poland, Variability and evolution, v.9, pp.33-43. • Jerszyńska B., 2004, Procesy wzrastania i rozwoju oraz ich uwarunkowania wśredniowiecznych populacjach ludzkich, UAM – Poznań. • Myszka A., 2007, Rekonstrukcja budowy somatycznej człowieka na podstawiewybranych cech szkieletu, UAM – Poznań. • Kołodziejczak M., B. Jerszyńska, E. Żądzińska, A. Wrzesińska, J. Wrzesiński, J. Nadolski, H.W. Witas, 2007, Allele warunkujące oporność/wrażliwość na infekcje Mycobacterium tuberculosis w materiale wczesnośredniowiecznym z polskich stanowisk archeologicznych, Przegląd Antropologiczny – Anthropological Review, Supplement 5, abstrakt, s.71. • Piontek J., B. Iwanek, S. Segeda, 2008, Antropologia o pochodzeniu Słowian, Monografie Instytutu Antropologii, UAM-Poznań.

7. Cmentarzysko w Wolinie – „Młynówka” • Opublikowano dotychczas 12 opracowań dotyczących różnych zagadnień antropologicznych: • Zróżnicowanie morfologiczne ze względu na różne rodzaje cech • Opisu reakcji morfologicznych na warunki życia dzieci i osobników dorosłych • Opisu zmian patologicznych u dzieci i osobników dorosłych • Opisu struktury biologicznej i paledemograficznej • Analizy struktury ekologicznej

8. Stan biologiczny i ekologiczny populacji ludzkiej użytkującej cmentarzysko w Wolinie

9. Struktura ekologiczna populacji ludzkiej użytkującej cmentarzysko w Wolinie

10. Model ekologiczny populacji ludzkiej użytkującej cmentarzysko w Wolinie

11. Wyniki badań antropologicznych populacji ludzkiej użytkującej cmentarzysko w Wolinie „Młynówka”

12. O cmentarzyku • W latach 1953-1959 zbadano 284 groby z okresu wczesnego średniowiecza. W 1969 roku zbadano dalszych 41 grobów szkieletowych i 19 ciałopalnych. • Badania antropologiczne prowadził profesor F. Wokroj, badania archeologiczne J. Wojtasik.

13. Wyniki badań • Populację z Wolina porównano z populacjami pochodzącymi z cmentarzysk odkrytych w Zachodniej i Centralnej Polsce oraz w Europie Środkowej. • Z porównania tego wynika, że pod względem budowy morfologicznej populacja z Wolina wykazywała bardzo wysokie podobieństwo do budowy morfologicznej różnych grup Słowian Zachodnich. • Może to świadczyć o tym, że populacje te pozostawały pod względem podobnych (co do kierunku i natężenia działania) czynników selekcyjnych oraz, że utrzymywały one silne związki biologiczne.

14. Wyniki badań • Populację Słowian Zachodnich cechowała także wysoka izolacja rozrodcza względem populacji niesłowiańskich (Niemców, Szwedów), gdyż odległości biologiczne do tych populacji są zdecydowanie wyższe niż odległości między populacjami Słowian Zachodnich.

15. Oznaczenia: Linia przerywana – poziom istotności różnic odległości biologicznej Penrose, wartości do 0,30 są nieistotne

16. 1 7,8,9 2 6 5 4 3 Podobieństwo biologiczne Populacji z Wolina do wczesnośredniowiecznych populacji Słowian zachodnich Wszystkie odległości biologiczne Penrose’a są statystycznie nieistotne.

17. 5 6 1 4, 7 10 2 8 3 9 Populacje słowiańskie Populacje nie słowiańskie Podobieństwo biologiczne wczesnośredniowiecznych populacji Słowian zachodnich Wszystkie odległości biologiczne Penrose’a są statystycznie nieistotne

18. Cmentarzysko w Cedyni

19. O cmentarzyku • W latach 1968-1983 zbadano ponad 1000 grobów szkieletowych z okresu wczesnego średniowiecza. Badania antropologiczne prowadził profesor F. Wokroj, badania archeologiczne H. Malinowska.

20. O cmentarzykuStan biologiczny • Częstość występowania linii Harrisa • Dzieci – 86% • Dorośli – 70% • Częstość wytypowania cribra orbitalia • Dzieci – 63% • Dorośli – 26% • Częstość występowania hipoplazi szkliwa • Dzieci – 22% • Dorośli – 21%

21. O cmentarzykuStan biologiczny • Wysokość ciała • Mężczyźni – 169 cm • Kobiety – 158 cm • Średni wiek w chwili śmierci osoby dorosłej • 38 lat • Współczynnik reprodukcji potencjalnej • 0,62

22. O cmentarzykuPodobieństwo biologiczne do innych populacji z okresu rzymskiego i średniowiecznych słowiańskich

23. 1 2 6 7,8,9 5 4 3 Podobieństwo biologiczne wczesnośredniowiecznych populacji z Cedyni do średniowiecznych Słowian zachodnich Wszystkie odległości biologiczne Penrose’a są statystycznie nieistotne.

24. Podobieństwo biologiczne populacji z Cedyni do populacji zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainy w okresie rzymskim i w średniowieczuDendrogram Cechy czaszki 10 cech Populacja z Cedyni wykazuje najwyższe podobieństwo biologiczne do populacji ludności kultury wielbarskiej, przeworskiej i kultury czerniachowskiej

25. Podobieństwo biologiczne populacji z Cedyni do populacji zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainy w okresie rzymskim i w średniowieczu Metoda składowych głównych Cechy czaszki 10 cech Populacja z Cedyni wykazuje najwyższe podobieństwo biologiczne do populacji ludności kultury wielbarskiej, przeworskiej i kultury czerniachowskiej

26. Podobieństwo biologiczne populacji z Cedyni do populacji zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainy w okresie rzymskim i w średniowieczuSkalowanie wielowymiarowe macierzy odległości biologicznych Cechy czaszki 10 cech Pod względem częstości występowania cech odontologicznych, badane populacje wykazują wysokie podobieństwo biologiczne. Populacja z Cedyni zajmuje pozycję centralną

27. Podobieństwo biologiczne populacji z Cedyni do populacji zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainyw epoce żelaza i w średniowieczuAnaliza składowych głównych Cechy odontologiczne 5 cech Pod względem częstości występowania cech odontologicznych, badane populacje wykazują wysokie podobieństwo biologiczne. Populacja z Cedyni zajmuje pozycję centralną

28. Zróżnicowanie biologiczne ludności z epoki żelaza i okresu wczesnego średniowieczaw Europie Środkowej

30. Piontek J., Iwanek B., Segeda S. (2008): „Pod względem cech morfologicznych, podobnie jak w przypadku analiz genetycznych, Słowianie zachodni plasują się centralnie pośród słowiańskich grup etnicznych, zajmując miejsce pomiędzy grupami germańskimi z jednej strony, a grupami Słowian wschodnich z drugiej strony. Natomiast populacje ludności kultury wielbarskiej, ludności kultury przeworskiej i ludności kultury czerniachowskiej wykazują największe podobieństwo biologiczne do średniowiecznych populacji Słowian zachodnich.”

31. Podobieństwo biologiczne populacji z Cedyni do populacji z Europy środkowej z okresu rzymskiego i średniowieczaDendrogram Linia obrazuje gradient geograficzny zmienności morfologicznej ze wchodu na zachód lub z zachodu w wchód W O

32. Pomorze w późnym średniowieczu i wczesnych czasach nowożytnych

33. Pomorze Zachodnie oraz Wielkopolska i Kujawy w okresie średniowiecza i wczesnych czasach nowożytnych:podobieństwo biologiczne grup w zakresie cech metrycznych i niemetrycznych czaszki

34. Pomorze Zachodnie oraz Wielkopolska i Kujawy w okresie średniowiecza i wczesnych czasach nowożytnych:podobieństwo biologiczne grup w zakresie cech metrycznych i niemetrycznych czaszki

35. Porównano 11 populacji z okresu średniowiecza i czasów nowożytnych pod względem 24 cech niemetrycznych czaszki

36. Porównano 11 populacji z okresu średniowiecza i czasów nowożytnych pod względem 10 cech metrycznych czaszki (czaszki męskie)

37. Porównano 11 populacji z okresu średniowiecza i czasów nowożytnych pod względem 10 cech metrycznych czaszki (czaszki żeńskie)

40. Dendrogram grupujący porównywane populacje: czaszki męskie .

41. Dendrogram grupujący porównywane populacje: czaszki żeńskie

42. Liniami zaznaczono najwyższe podobieństwa biologiczne między populacjami – czaszki męskie Kołobrzeg Góra Chełmska Elbląg Czaplinek Wronie Jaksice Aleksandrów Kuj. Słaboszewo Inowrocław Radziejów Gniezno Poznań Warszawa Lubiń I Lubiń II Czeladż Wlk. Milicz Pawłów Wrocław Wiślica Kraków

43. Liniami zaznaczono najwyższe podobieństwa biologiczne między populacjami – czaszki żeńskie Kołobrzeg Góra Chełmska Elbląg Czaplinek JAKSICE Aleksandrów Kuj. Słaboszewo Radziejów Gniezno Warszawa Lubiń I Lubiń II Czeladż Wlk. Milicz Pawłów Wrocław Wiślica Kraków

46. Wolin – Rpot0,74 Wolin – 5,78

47. Dziękuję za uwagę!