Bilim, A iklama ve Evrim Kurami

1. Bilim, A�iklama ve Evrim Kurami Evrim Kuraminin Bilimselligine Dair Felsefi G�zlemler G�khan Akbay

2. Bilim, A�iklama ve Evrim Kurami Bilim nedir? Bilimsel bilginin g�ndelik bilgiden farki nedir? Bilimsel a�iklama nedir? Bilimsel a�iklama t�rleri nelerdir? Biyolojik bilimlerde a�iklama nasil yapilir? Evrimsel a�iklama nedir? Evrim kurami bilimsel midir? Yaratilis�ilik bilimsel midir?

3. Bilimsel Bilgi ve G�ndelik Bilgi G�ndelik bilgi: Siradan deneyimde karsilasilan nesneler ve bunlarin iliskileri hakkinda genellemeler. �Y�ksekten birakilan agir nesneler yere d�ser.� ��ok okumak g�zleri bozar.� �Suyu yeterince sogutursaniz donar.� �Ada �ayi i�mek mide rahatsizliklarina iyi gelir.�, vb. Birden �ok olay arasindaki bagintilar betimlenir ama �ogunlukla a�iklama kaygisi g�d�lmez. D�zenli ve tekrar eden olgular g�ndelik bilginin hammaddesini olusturur (suyun donmasi, nesnelerin yerin merkezine dogru hareketleri, g�nesin dogusu ve batisi, iklim ile tarimsal mahsul arasindaki iliski, vs.)

4. G�ndelik Bilgi �ogunlukla sistematik degildir. ��nk� olaylarin derin a�iklamalarindan �ok y�zeysel baglantilardan ve benzerliklerden �teye ge�mez: �Siradan deneyimle elde edilen bilginin �ne �ikan bir �zelligi de belirli sinirlar i�inde dogru olmasina ragmen bu bilginin, bahsettigi olgularin neden �yle olduklarini nadiren a�iklamasidir. Dolayisiyla tekerlegi icat eden toplumlar genellikle ne s�rt�nme kuvveti hakkinda ne de tekerlekli ara�lara y�klenen malzemelerin neden yerde s�r�klenen malzemeden daha kolay tasindigi hakkinda bilgi sahibidirler.� Ernest Nagel, The Structure of Science, s. 3

5. G�ndelik Bilgi [G�ndelik bilgi] A�iklama vermeye �alistigi �rneklerde de �ogunlukla yanilir: �Y�ks�kotu kalp hastaliklarina iyi gelir ��nk� �i�eklerinin sekli kalbe benzer.� G�ndelik bilgi kendi ge�erlilik sinirlarini bilmez, g�ndelik bilgi �ogunlukla bir �ok fakt�rde degisme olmadigi durumlarda ge�erlidir: �rnegin g�brenin tarimsal mahsul� artiracagina inanan �ift�iler uzun yillar boyunca ger�ekten basarili olabilirler ancak toprakta yarattiklari bozulmayi tahmin edemezler.

6. G�ndelik Bilgi G�ndelik bilginin �nermeleri test edilmeye uygun degildir. Bunun nedeni, bu �nermelerin muglakligidir. Muglak �nermeler, hangi kosullar altinda dogru olduklari belli olmayan �nermelerdir: �Su yeterince sogutulursa donar.� Bu �nermede �su� ve �yeterince� s�zc�klerinin g�ndermede bulunduklari degerler ve nesneler belirsizdir. ��ok okumak g�zleri bozar.� Bu c�mlede ��ok� s�zc�g� muglakliga neden olur.

7. G�ndelik Bilgi G�ndelik bilgi g�ndelik problemleri ��zmek amaciyla kullanilir. Bu y�zden insanlarin neye deger verdiklerinden fazlasiyla etkilenir. Bu a�idan �znel bir y�n� vardir. �G�bre tarimsal mahsul� artirir� �nermesinde g�brenin toprak �zerinde yaptigi etki sadece tek bir a�idan (tarimsal �retim a�isindan) degerlendirilmistir. �Y�ksek enflasyon, t�ketim mallarinin fiyatlarinda artisa neden olur� �nermesinde de ayni durum s�z konusudur. �Yagli yemekler kilo almaya neden olur�, vb.

8. Bilimsel Bilgi Sistematiktir. A�iklayicidir. �ndeyi yapmaya olanak saglar. Terimlerinin anlamlari olabildigince a�iktir. Test edilmeye uygundur. Nesneldir.

9. Bilimsel Bilgi Sistematiklik: Bilimciler olgular arasinda genellestirilebilir baglantilar bulmaya �abalarlar. Dogadaki d�zenlilikleri a�iklamaya �alisirlar. Sistematiklik, bilimsel bilginin �esitli bilesenlerinin arasinda tutarlilik ve birlik saglama �abasindan ortaya �ikar. Bilimsel bilgi organizedir. Bilimsel bilgi, birbirinden bagimsiz �nermeler yigini degildir. �rnegin molek�ler biyolojinin t�m �nermeleri (�X geni Y proteini kodlar�) daha temel �nermelerle (�Enformasyon akisi genlerden proteinlere dogrudur, tersi degil�) ile tutarli olmalidir.

10. Bilimsel Bilgi A�iklayicilik: Bilimsel bilgi ilgilendigi olgulari betimlemekle yetinmez, onlarin nedenlerini de a�iklar. �rnegin gelgit (med-cezir) olgusunu sadece betimlemez, ayin �ekim g�c�n�n denizler �zerindeki etkisi araciligiyla a�iklar. Bilimin genellemeleri �ogunlukla a�iklayicidir. �rnegin �T�m kugular beyazdir� �nermesini bilimsel saymakta teredd�t ederiz. ��nk� bu genelleme kugularin neden beyaz olduklari hakkinda hi�bir sey s�ylemez. Bilimsel bir kuram mevcut veriyi �zetlemekle kalmaz, onun �tesine ge�er. �Neden mavi g�zl� ebeveynlerin, �ocuklari da mavi g�zl� olur?� sorusunu Mendel�in birinci yasasi ve genlerin g�z rengini nasil belirledigi konusundaki bilgimizle a�iklarsak bilimsel bir a�iklama yapmis oluruz.

11. Bilimsel Bilgi A�iklik: Bilimsel kuramlar i�inde kullanilan terimlerin anlamlari olabildigince a�ik bi�imde verilir. �rnegin �Kuvvet=K�tle*Ivme� �nermesinin bilimsel olabilmesi i�in �ivme� terimi ile neyin kastedildigi kesinlikle belirtilmelidir. Terimlere a�iklik kazandirmanin bir yolu onlari �alismanin basinda tanimlamaktir (�rnegin ivme: nesnenin hareketindeki degisiklik). Ama her terime m�kemmel birer tanim vererek baslamak �ogunlukla m�mk�n olmaz (�rnegin �bilin�). Terimlerin anlamlarini a�ik ve se�ik kilmanin bir yolu da onlari �l��lebilir degerlere �evirmektir (�rnegin kuvvete sayisal bir deger verilmesi). A�iklik, bilimsel hipotezlerin test edilmesini kolaylastirir.

12. Bilimsel Bilgi Test edilebilirlik: Dogrulama: Bilimsel bilgi, dogadan toplanan g�zlemsel ve deneysel veriler ile desteklenmelidir. Yanlislama: Bilimsel bilgi, deneysel ve g�zlemsel verilerle uyusmadiginda revize edilebilmeli veya test sonu�larinin g�c�ne g�re yanlis sayilabilmelidir. �rnegin, eger g�nes sisteminde dikd�rtgen y�r�nge izleyen bir gezegen bulunsaydi Kepler�in yasalari yanlislanmis olurdu.

13. Bilimsel Bilgi Nesnellik: Bilimsel bilgi yasamsal ihtiya�larla siki sikiya bagli g�r�nse de deger yargilarindan olabildigince uzak durmaya �alisir. �rnegin, Kopernik�in kurami d�nyayi ve dolayisiyla insani evrenin merkezi olmaktan �ikarmistir. Bilimsel arastirmada a�iklanan olgunun insanlar �zerindeki etkilerini a�iklamak �ogunlukla ama�lanmaz. �rnegin �isi=ortalama molek�ler kinetik enerji� denkleminde isinin insan duyu organlari �zerindeki etkisi es ge�ilmistir (ancak bu bir zorunluluk degildir).

14. Bilimsel a�iklama bi�imleri �ikarimsal a�iklama Olasiliksal-Istatistiksel A�iklama Ereksel (teleolojik) A�iklama Genetik A�iklama

15. �ikarimsal A�iklama Yasalar+Baslangi� Kosullari Sonu� Yasa: T�m metaller isitilinca genlesir. Baslangi� kosullari: Elimizdeki �rnek metaldir. Elimizdeki �rnek isitilmaktadir. Sonu�: �rnegimiz genlesir.

16. Olasiliksal-Istatistiksel A�iklama Zorunluluk degil, olasilik: Bu a�iklama bi�iminde �nc�l olarak kullanilan yasalar olasiliksaldir, yani birden �ok sonucun �ikma olasiligi vardir. Bireyler degil pop�lasyonlar: Bu a�iklama bi�imi �ogunlukla tek tek bireylerin �zelliklerinden ziyade istatistiksel ortalamalara odaklanir.

17. Ereksel A�iklama Ereksellik nedir? Neden ereksellikten kurtulmak i�in �abaliyoruz? Erekselligin biyolojideki kalintilari nelerdir? Biyolojik erekselligin olasi a�iklamalari nelerdir? Biyolojik erekselligi nasil dogallastirabiliriz?

18. Ereksellik nedir? Ereksellik bir a�iklama bi�imidir: Ereksellik olgulari ama�lara ve islevlere dayanarak a�iklar. Ereksellik, �neden� ve �ne i�in� sorularina verilmis bir yanittir: Kuslarin neden kanatlari vardir? Bizim neden g�zlerimiz var? Cep telefonlari ne i�indir?

19. Ereksellik nedir? Ereksel ve mekanik a�iklamalar: Soru: Yagmur neden yagar? M: Yagmur yagar ��nk� su buhari soguk hava dalgasiyla karsilastiginda yogunlasir. Yogunlasan suyun �zg�l agirligi artar. �zg�l agirligin artmasiyla su damlalarina etkiyen kaldirma kuvveti, yer�ekimsel kuvvetin altina d�ser. E: Yagmur, bitkileri sulamak ve dolayisiyla insanin beslenmesine katki saglamak i�in yagar.

20. Ereksellik nedir? Erekselligin tarihsel �nc�lleri: Platon: Evren, demiurgos denilen bir tanri tarafindan yaratilmistir. Her sey olabilecegi en iyi yerdedir: �Bu d�zenli d�nyanin iki ebeveyni vardir: Zorunluluk ve Akil. Akil zorunluluga, onu her nesneyi en iyi duruma y�nlendirmeye ikna ederek h�kmeder ve aklin zorunluluk �st�ndeki bu egemenligi evrenin olusumu ile sonu�lanmistir.� Timaeus 48a

21. Ereksellik nedir? Aristoteles: I�kin ereksellik, yani nesnelerin tanrisal bir erege degil, kendilerine i�kin olan bir erege uymalari. Benzer benzere dogru hareket eder. Mesela yere birakilan tas d�ser ��nk� yerin yapisiyla tasinki aynidir. Alev g�ge y�kselir ��nk� ayni maddeden yapilmislardir. Organizmalarin yumurtadan ergin hale kadar ge�irdigi s�re�ler i�kin bir ama� tarafindan belirlenir. Burada ama� ergin organizmadir. Canlilarin islevsel organlari, tasiyicilarina olan faydalarindan �t�r� vardirlar. Tek basina rastlanti organik ve inorganik d�nyadaki d�zeni a�iklamaya yetmez.

22. Neden ereksellikten kurtulmak i�in �abaliyoruz? Fiziksel bilimlerdeki buluslar erekselligin bilimin bir �ok alanindan elenmesine neden oldu: Newton fizigi hareketi, nesnelerin ama�lariyla degil, uymak zorunda olduklari doga yasalariyla a�iklar. Molek�ler biyoloji bizlere canliligin karmasik biyokimyasal etkilesimlerin toplamindan baska bir sey olmadigini g�steriyor. Bilimin su anki standartlari k�r, kesintisiz dogal d�zenlilikleri merkeze alir.

23. Erekselligin biyolojideki kalintilari nelerdir? Biyolojik islev: Bir hemoglobin molek�l� ne i�indir? Bu soruda herhangi bir terslik seziyor musunuz? Bu soru mesru bir soru mudur? Sorun hemoglobin molek�llerinin akilli bir tasarimin �r�n� olmamasindan kaynaklanir. �Hemoglobin molek�l�n�n islevi dokulara oksijen tasimaktir� derken baska bir sey kastediyor olmaliyiz.

24. Biyolojik erekselligin olasi a�iklamalari nelerdir? Yaratilis�ilik ve Akilli tasarim: Kadiri-mutlak bir tanri t�m canlilari tek seferde yaratti. T�m canlilar ve onlarin organlari akilli bir varlik tarafindan yaratildigi i�in onlarin islevleri tanrinin niyetlerini yansitmaktadir. Baska bir deyisle, canlilara tipki insan �r�n� nesnelere baktigimiz gibi bakmaliyiz. �Ne i�in� sorusu mesru bir sorudur. �rnegin �Hemoglobin ne i�indir?� sorusu s�yle yanitlanabilir: �Hemoglobin, tanri tarafindan dokulara oksijen tasimak i�in tasarlanmistir.�

25. Biyolojik erekselligin olasi a�iklamalari nelerdir? Yaratilis�i a�iklamanin nesi hatali? Bilimsel a�iklamalarda a�iklayan a�iklanandan basit olmalidir. Tanri d�s�ncesi, a�iklanmakta olan olgudan daha karmasiktir. Yaratma fiilinin anlami muglaktir. Mesela yaratilis bug�nk�ne benzer kuvvetlerin ve s�re�lerin sonunda mi ortaya �ikmistir? Eger �yle degilse bu �zel kuvvetlerin ve s�re�lerin a�iklanmasi gerekir. Bu s�re�lerin hi�bir bilimsel arastirma tarafindan ortaya �ikarilamayacagi s�yleniyorsa bu bilimsel bir a�iklama olmaktan �ikar.

26. Biyolojik erekselligin olasi a�iklamalari nelerdir? Darvinci a�iklama: Organizmalarin islevsel �zellikleri uzun bir dogal s�recin sonucunda ortaya �ikmistir. Bu s�recin bir rastlantisal, bir de rastlantisal olmayan kisimlari vardir. Islev bu s�recin rastlantisal olmayan kismi tarafindan a�iklanir: Dogal se�ilim. Dogal se�ilim nedir?

27. Dogal Se�ilim Nedir? Pop�lasyonlar varyasyon g�sterir. �rnegin bir kus pop�lasyonu kanat boyu a�isindan, bir bakteri pop�lasyonu antibiyotik direnci a�isindan varyasyon g�sterebilir. Varyasyon (farklilik) g�steren �zelliklerin bazilari kalitsaldir, yani bir sonraki kusaga aktarilabilir. Bazi kalitsal farkliliklar, tasiyicilarina �reme ve hayatta kalma avantaji saglarlar. Bu �zellikler sonraki kusaklara daha y�ksek oranlarda aktarilir. B�ylece pop�lasyonun yapisi degisir. Islev, bahsi ge�en biyolojik �zelligin se�ilmesine neden olan �zel etkisidir. �rnegin hemoglobinin islevi dokulara oksijen tasimaktir demek hemoglobine sahip olma �zelligi canlilara oksijen tasima yetenegi verir ve bu yetenek onlari se�limde avantajli kilar demektir.

28. Darvinci a�iklama Bazi kavramsal ayrimlar Uyarlanimlar ve uyumsal �zellikler: Uyarlanim dogal se�ilimin �r�n�d�r. Bir �zelligin uyarlanim olmasi i�in su an faydali olmasi gerekmez. �rnegin hemoglobin karbon monoksite �ok kuvvetli baglanir. Karbon monoksit �ld�r�c� bir toksindir. Ancak hemoglobin tasimak gene de bir uyarlanimdir. Uyarlanim tarihsel bir kavramdir. Bir �zelligin hangi tarihsel asamalardan ve s�re�lerden ge�erek ortaya �iktigini belirtir. Simdi faydali olmak uyarlanim sayilmaya yetmez. �rnegin deniz kaplumbagalari �n bacaklarini kumu kazmakta kullanirlar. Bu onlar i�in faydalidir ancak �n bacaklar bu isi yerine getirdikleri i�in se�ilmemislerdir.

29. Darvinci a�iklama Bireyolussal (ontojenetik) ve Soyolussal (filojenetik) uyarlanimlar: Bireyolussal uyarlanim, bir canlinin yasam s�resi boyunca kazanmis oldugu faydali �zellikleri anlatmak i�in kullanilir. �rnegin bir bebegin etrafindaki nesnelerle etkilesmeyi �grenmesi bireyolussal bir uyarlanimdir. Soyolussal uyarlanim bir t�r�n ortaya �ikisinda, ya da �ncesinde ortaya �ikan uyarlanimlara verilen isimdir. �rnegin primatlarda insanin ortaya �ikisiyla sonu�lanan beyin b�y�kl�g�ndeki artis soyolussal bir uyarlanimdir.

30. Erekselligin dogalci yorumlari Etiyolojik kuram: Islev atfederken aslinda �x �zelligi neden var?� sorusuna yanit arariz. Etiyolojik yaklasimlar bir nesnenin ger�ek islevleriyle diger etkilerini ayirt etmeye �alisirlar. �rnegin kalbin islevi kan pompalamaktir. Ama kalp ayni zamanda ses �ikarir. Bu �zelliklerden hangisinin islev oldugunu, hangisinin yan etki oldugunu belirlemek i�in su form�l kullanilir: Insan �r�n� nesnelerde tasarimcinin ve kullananin ama�lari, dogal nesnelerde ise o nesnenin se�ilmesine neden olan etkisi islevi belirler. �rnekler: �Bu fanin islevi nedir?� sorusu �Bu fan buraya ne i�in konulmus?� sorusuyla esdegerdir. �Kalbin islevi nedir?� sorusu kalbin se�ilmesine neden olmus etkisi nedir?� anlamina gelir.

31. Erekselligin dogalci yorumlari Sistemik Islev Yaklasimi: Islev atiflari tarihsel birer hipotez degildir. Bahsi ge�en �zelligin su an ne ise yaradigini anlatirlar. Islev atfetmek karmasik sistemleri analiz etmek i�in kullanilir. �rnegin bir fabrikada �retim bandinda herhangi bir is�inin yaptigi katki onun islevidir. Islev=sistemik bir kapasiteye yapilan katki

32. Yaratilis�ilik ve bilim Yaratilis�ilik doga yasalari yoluyla degil mucizeler araciligiyla a�iklama yapmaya �alisir. Yaratilis�ilik a�iklayici degildir ��nk� mucizelerin kendileri a�iklanmaya muhta�tir. Ayrica biyolojideki bir�ok olgu (homoloji gibi) evrim kuramiyla rahatlikla a�iklanirken yaratilis�ilik bu konularda neredeyse hi�bir sey s�yleyemez. Yaratilis�iligin pozitif bir projesi yoktur. Yaratilis�ilik simdiki haliyle test edilemez bir doktrindir. T�m bu nedenlerden �t�r� yaratilis�ilik bilim degildir.