Tematyka wykładów

1. Tematyka wykładów 1.Geneza i ewolucja teorii wychowania (teorie ogólne, średniego zasięgu i empiryczne); 2. Psychologiczne, socjologiczne i filozoficzne podstawy wychowania 3. Teorie naukowe i ich orientacje. Analiza porównawcza teorii wychowania: ich różnice i elementy wspólne; 4. Metateoria wychowania; 5. Metodologiczne problemy teorii wychowania; 6. Aksjologiczne i teleologiczne podstawy wychowania Teoretyczne Podstwy Wychowania;

2. WYKLAD 1 Geneza i ewolucja teorii wychowania (teorie ogólne, średniego zasięgu i empiryczne); Teoretyczne Podstwy Wychowania;

3. POZIOMY WYSTĘPOWANIA TEORII WYCHOWANIA • PRZEDNAUKOWY • KONTEKSTU SPOŁECZNEGO • NAUKOWY Teoretyczne Podstwy Wychowania;

4. Przednaukowy • będącego wyni­kiem intuicji i własnych przekonań, przekazywanych innym jedynie częściowo. Są to całkowicie osobiste doświadczenia i własna wiedza każdego z nas. Ce­chy charakterystyczne tego poziomu poznania to: prostota, bardzo mały sto­pień ogólności, duża bezkrytyczność, a nawet naiwność, czasami wewnętrzna grzeczność, brak spójności i klarowności myśli. Te cechy nie niweczą warto­ści tego rodzaju poznania w powstawaniu wiedzy ani nie pomniejszają jego roli w pedagogice. Nasza wiedza w danym momencie jest zawsze większa od tej wie­dzy, jaką posiadaliśmy w przeszłości, i może być określona jako potoczna wiedza o wychowaniu. Ta wiedza jest bardzo życiowa i łatwa do zastosowania w konkret­nym działaniu - stanowią ją najczęściej praktyczne umiejętności. Możemy więc posiedzieć, że jest to sztuka czynienia czegoś. • Efektem potocznej refleksji, powstającej spontanicznie i nieustannie, są włas­ne przekonania, przemyślenia, opinie, przykazania, zasady, wspomnienia i upo­mnienia. Tego rodzaju wiedza (czy sztuka wychowania) odnosi się zawsze do ściśle określonych, konkretnych sytuacji i możliwości wychowawczych i stanowi pedynie pierwotny etap formowania teorii w pedagogice. Najkrócej powiemy, że chodzi tu o to, co sam zdobyłem i co sam wiem na temat wychowania17. Teoretyczne Podstwy Wychowania;

5. Otwarcie się na kontekst społeczny • . Ten etap zaczyna się wtedy, gdy przyj­muję do wiadomości także obserwacje i doświadczenia poczynione przez innych, gdy zaczynam je z innymi wymieniać, zbierać i wstępnie wartościować (np. jako dobre lub złe, przydatne dla mojego działania lub nie), porównywać z moimi, a czasami również zapisywać. Ten poziom wiedzy prezen­towany jest przez książki o wychowaniu, pogadanki, przewodniki dla rodziców i nauczycieli18. Charakteryzuje się on większą ogólnością i bardziej powszechną ważnością. Teoria tego poziomu refleksji o wychowaniu jest najczęściej wyraża­na językiem literackim, poetyckim, asystemowym, emocjonalnym, obrazowym, mitycznym, archaicznym. Podobnie jak poziom pierwszy, jest to ciągle etap po­tocznej refleksji przednaukowej Teoretyczne Podstwy Wychowania;

6. Poziom refleksji (teorii) naukowej. • Przeważa w nim aspekt logiczny, abstrakcyj­ny, pojęciowy, z cechami krytycyzmu, systematyczności, weryfikowalności, spraw-dzalności itp. Mówimy wtedy, że mamy do czynienia z ujęciem naukowym, tzn. sformułowaniem uogólniającym, logicznym, komunikowalnym, sprawdzalnym (we-ryfikowalnym) za pomocą metod przyjętych w badaniach w danym typie nauki20. • Etap ten rozpoczyna się już wówczas, gdy fakty oraz zjawiska zaczynamy gruntownie badać i systematyzować. Wiele problemów rozważanych w nauko­wych teoriach pedagogicznych już wcześniej znajduje odzwierciedlenie w litera­turze, w opiniach, przekonaniach, czyli na etapie refleksji przednaukowej - po­twierdza to tezę, że naukowa teoria nigdy nie zaczyna się od punktu zerowego. • Również na tym etapie powstawania naukowej teorii pedagogicznej mamy wiele form jej wyrażania, w zależności od rodzaju ujęcia naukowego i od bada­nego aspektu (historycznego, biologicznego, psychologicznego, socjologicznego, filozoficznego, teologicznego, metodologicznego, technologicznego itp.). Teoretyczne Podstwy Wychowania;

7. Źródła powstawania teorii • Indukcyjna analiza danych • Dedukcyjna analiza danych Teoretyczne Podstwy Wychowania;

8. POZIOMY TEORII SPOŁECZNYCH WG J. TURNERA • Teorie ogólne najszerszego zasięgu, dla których charakterystyczna jest orientacja filozoficzno-metodologiczna. W pedagogice określane są one jako systemy peda­gogiczne (system pedagogiki katolickiej, liberalnej itd.). • Teorie średniego zasięgu będące systemami twierdzeń i hipotez wyjaśniających pewien fragment rzeczywistości • Teorie empirycznenajwęższego zasięgu, szczegółowe, badają zależności między zmiennymi. W pedagogice są to teorie prakseologiczne, związane z pedagogiką Żródło: J.H. Turner; Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 1985 Teoretyczne Podstwy Wychowania;

9. Kryteria naukowości • Znaczenie rozważanych problemów • Spoistość i harmonia • Ważność zewnętrzna • Otwartość Teoretyczne Podstwy Wychowania;

10. Przyrodnicze Nauki o przyrodzie, czyli o tym co w swej naturze i istnieniu nie zależy od woli człowieka Przedmiot – mnogowościowy Typ wyjaśniania – wskazuje na naturalne prawidłowości, właściwości strukturalne, aby umożliwić racjonalne przewidywanie Humanistyczne dzielą się na dyscypliny o człowieku; wytworach kulturowych; dziejach człowieka Przedmiot – indywidualny i całościowy Typ wyjaśniania – interpretacja faktów, wartościowanie Opozycja nauk przyrodnicze a humanistyczne Teoretyczne Podstwy Wychowania;

11. Tym co jest, dostarczają środków do tego aby zrealizować przyjęty cel, zajmuja się uzasadnianiem ocen czy norm Przedmiot dotyczy tego co non operabile Tym co powinno być ze względu na przyjmowane oceny celowościowe Przedmiot dotyczy tego co operabile Dzielą się na aksjologicznie Prakseologiczne Nauki praktyczne a teoretyczne Teoretyczne Podstwy Wychowania;

12. Teoria wychowania jako naukoa przyrodnicza • Empiryści – człowiek zależny od środowiska Wychowanie: planowe i kontrolowane Pozytywiści budowali naukę o wychowaniu wolną od założeń apriorycznych, Aspirowali do pedagogiki opartej na pozytywnej obserwacji procesu wychowania rozpatrywanego tak jak przyrodnicze – jako fakt dostępny i w pełni ujmowany za pomocą narzędzi właściwych dla badań przyrodniczych Wspierane przez ruchy nowego wychowania, szkoły aktywnej, edukacji progresywnej, ruchu pedagogicznego Pedagogiki eksperymentalna – badanie konkretnych procesów wychowawczych Socjologiczne ujęcie problemów wychowawczych Dukheim badanie wychowania jako działanie metodyczne w zakresie socjalizacji, jaki działanie dorosłych wobec dzieci Teoretyczne Podstwy Wychowania;

13. Teoria wychowania jako nauka humanistyczna • Teoria wychowania ma na celu zrozumieć czyli odkryć sens – metoda hermeneutyczna • Zmiany w doświadczeniu pozwalają jedynie na uogólnienia bardzo upraszczające lub na tworzenie typologii i reguł fragmentarycznych • Akcentują zmiany zachodzące w przedmiocie badań Teoretyczne Podstwy Wychowania;

14. Biologia • Pierwsze lata życia • Proces dojrzewania bioorganicznego • Problemy związane z dziedziczeniem • Problemy związane z endokrynologią, wzrastaniem ,odżywianiem. Powstawaniem chorób dziecięcych • Sposobami poprawy warunków życia i higieny • Problematyka ekologiczna • Dane te pozwalają na stworzenie odpowiednich warunków dla procesu rozwoju i wychowania • Umożliwiają dostosowanie treści do i środków wychowania do wieku • Zindywidualizowanie aktywności wychowanka • Lepsze programowanie czasu pracy • Usunięcie przeciążenia nauką Teoretyczne Podstwy Wychowania;

15. Psychologia • Struktura i przemiany osobowości • Warunkach biopsychicznego rozwoju • Umysłowy rozwój człowieka w różnych okresach życia • Pozwala na dobór metod wychowawczych Teoretyczne Podstwy Wychowania;

16. Socjologia • Relacje miedzy wychowaniem a różnymi aspektami życia społecznego • Relacje wewnątrz sytemu wychowawczego, instytucji wychowania • Relacje miedzy instytucją wychowania a np. rodziną • Wzory i model człowieka panujący w rodzinie Teoretyczne Podstwy Wychowania;

17. Funkcje teoriiwychowania • funkcja diagnostyczną, • funkcja oceniającą, • funkcja prognostyczną • Funkcja kodyfikująca • Funkcja taksonomiczna • Funkcja predyktywna • Funkcja heurystyczno – kontrolna Teoretyczne Podstwy Wychowania;

18. Funkcja diagnostyczna • diagnozę badanej rzeczywistości wychowania, to znaczy ustala warunki funkcjonowania wycho­wanka, wskazuje na repertuar stosowanych środków wychowawczych, a także ustala przyczyny różnych zjawisk edukacyjnych. • W skład działań diagnostycznych wchodzi już samo badanie i opisywanie stanu rzeczywistości wychowawczej przy zastosowaniu obiektywnych metod badawczych. Zwykle taki materiał poddaje się analizie statystycznej i teoretycz­nej (jakościowej). Najczęściej przedmiotem diagnozy czynimy poszczególne ele­menty struktury procesu wychowawczego. Jak podkreśla Spinner, teoria może się przyczynić do lepszego zrozumienia i wyjaśnienia zarówno indywidualnego, jak i społecznego stanu rzeczy i ukazania wyłaniających się z niego potrzeb'8. Teoretyczne Podstwy Wychowania;

19. Funkcja oceniająca • Zebrany materiał (na drodze badań empirycznych) jest poddawany ocenie. Analizuje się go z punktu widzenia stopnia zgodności stanu faktycznego z przyjętym ideałem wychowawczym. Problematyka oceny wystę­puje w teorii wychowania w dwu zakresach: • - w wyborze faktów, które są badane, • - w ich ocenie z punktu widzenia kryteriów aksjologicznych79. • Teoretycy i praktycy wartościują każdy przejaw działalności wychowawczej, uznając jedne z nich za cenne i ważne, inne za szkodliwe dla wychowania i nie­istotne w życiu społecznym. Dlatego tak ważne jest przyjęcie jednoznacznych i powszechnie akceptowanych kryteriów oceniania zjawisk edukacyjnych Teoretyczne Podstwy Wychowania;

20. Funkcja prognostyczna. • Na podstawie działań w ramach poprzednich funkcji, na podstawie diagnozy rzeczywistości wychowawczej oraz oceny zgromadzonego materiału teoria wychowania spełnia jeszcze trzecią ważną funkcję - prognostycz­ną, polegającą na stawianiu hipotez w formie projektów edukacyjnych, a następnie ich weryfikacji w praktyce80. Często stwierdza się, że prognoza jest ostatnim ele­mentem dobrej diagnozy, gdyż gruntowna analiza istniejącego stanu rzeczy pro­wadzi do wykrywania dominujących w tej rzeczywistości tendencji rozwoju jakie­goś zjawiska, które prawdopodobnie osiągnie swoje apogeum w najbliższym czasie. Teoretyczne Podstwy Wychowania;

21. Funkcja kodyfikująca • jest związana z porządkowaniem i systematyzowaniem stwierdzeń o faktach dotyczących określonej rzeczywistości wychowaniu (w tym sensie teoria wychowania może wpływać na tworzenie nowych teorii). Teoretyczne Podstwy Wychowania;

22. Funkcja taksonomiczna • polega na ustalaniu systemu znaczeń i nazywaniu danych faktów (np. stwierdzaniu, co jest uznawane jako nagroda, a CO jako kara). Wiąże się z systematyzowaniem zjawisk według stopnia podobieństwa do określone­go typu. W tym sensie teorie wychowania mogą być przekształcane w modele (z uwypukleniem najważniejszych elementów oraz wskazaniem na rozwiązania praktycznych problemów badawczych), mogą również wspierać rozwój koncepcji wychowania84. Teoretyczne Podstwy Wychowania;

23. Funkcja predyktywna • związana jest z przewidywaniem rozwoju wychowawcze­go wychowanka lub danej sytuacji wychowawczej na podstawie pewnych danych (np. przewidywanie rozwoju dziecka w rodzinie niepełnej). Teoretyczne Podstwy Wychowania;

24. Funkcja heurystyczno-kontrolna • wskazuje na nowe problemy i pozwala na oce­nę. Dostarcza próbnych hipotez, umożliwiających sprawdzenie bardziej ogólnych problemów. W tym sensie teoria wychowania może służyć do sprawdzenia jako­ści własnego poznania i umożliwić jego wykorzystanie. Może się również odnosić do poziomu metateoretycznego i, jak wskazuje m.in. Spinner, podejmować z tego poziomu naukową krytykę innych teorii Teoretyczne Podstwy Wychowania;

25. Filozofia • Obie mają charakter ontologiczny (orzekają o rzeczywistości społecznej) epistemologiczny – wyznaczają grancie poznania metodologicznym – ukazują sposoby gromadzenia i opracowania materiału empirycznego, sposoby uzasadniania twierdzeń Teoretyczne Podstwy Wychowania;

26. Subdyscypliny Wg Kawuli kryteria podziału • Cele działalności wychowawczej (dydaktyka, teoria wychowania) • Metodologiczne (ogólna, społeczna) • Instytucjonalne • Rozwojowe • Działalności jednostkowej lub grupowej • Dewiacji i defektów • Problemowe Teoretyczne Podstwy Wychowania;

27. dydaktyka • W zakresie teleologi wychowania. Cele dydaktyczne są zintegrowane z celami wychowania. Ogólnie cele wychowania stanowią podstawową przesłankę do konstruowania celów szczegółowych w tym celów dotyczących kształćenia Teoretyczne Podstwy Wychowania;

28. Pedagogika społeczna • T. w poszukuje wartości wychowawczych tkwiących w strukturze i funkcjonowaniu różnych środowisk społecznych a ped. Społ. Analizuje te środowiska, wydobywa i wskazuje wartości Teoretyczne Podstwy Wychowania;

29. Wykład II Teoretyczne Podstwy Wychowania;

30. ORIENTACJA SOCJOLOGICZNA Teoretyczne Podstwy Wychowania;

31. Teoretyczne Podstwy Wychowania;

32. Lokalizacja teorii wychowania Przedmiot badań teorii wychowania F. Znaniecki gromadzenie i systematyzowanie pewnego zasobu obserwacji oraz uogólnień dotyczących przedmiotu i warunków prowadzeni działalności wychowawczej Z. Mysłakowski Podstawowe zadania teorii wychowania Podstawowe pojęcia Teoretyczne Podstwy Wychowania;

33. Jakie kategorie pojęciowe tworzą podstawę konstytutywną teorii wychowania? • Zdaniem Znanieckiego wychowanie jest to działalność społeczna, która polega na „pewnych czynnościach, spełnianych przez pewnych ludzi z zamiarem wywołania, zahamowania lub zmodyfikowania pewnych czynności innych ludzi. Przenika ono przez wszystkie procesy i struktury społeczne. Może być: • Bezrefleksyjne – dotyczy osób na niskim poziomie kulturowym, powielających jedynie wzory osobowe, których nosicielami są dorośli • Tradycjonalistyczne polegające na odwoływaniu się starszego pokolenia do tradycji, w sytuacji gdy zachowanie młodego pokolenia odbiega pożądanych zachowań • Utylitarystyczne, sprowadzające się do przystosowania młodego pokolenia do wymagań współczesności Co jest przedmiotem wychowania? • Jest nim osobnik będący kandydatem na członka grupy społecznej, a zadaniem warunkującym faktyczne zamiary im metody wychowania jest „przygotowanie osobnika do stanowiska pełnego członka” • Kolejna kategoria pojęciową zaproponowana przez Znanieckiego jest środowisko wychowawcze czyli wszystkie te osoby, które wywołują i regulują działalność wychowawczą • Stosunek wychowawczy „swoisty stosunek społecznych zachodzący miedzy indywidualnym wychowankiem a którąkolwiek z osób lub grup świadomie zdfążajacych do urobienia go wg pewnego wzoru Teoretyczne Podstwy Wychowania;

34. Mysłakowski do pojęć podstawowych zalicza: • Wychowanie – wszystkie te procesy i czynności, którym podlega osobnik, przychodzący na świat, ze strony otoczenia; procesy i czynności dzieki którym osobnik, początkowo niezabezpieczony i niedojrzały, staje się stopniow zdolnym do samodzielnego istnienia we właściwej mu „sferze życiowej”. Wychowanie jest determinowane: • Czynniki dziedziczne i wrodzone • Środowisko materialne • Chów • Kształtowanie się osoby jako ciąg reakcji samorzutnych na czynniki otoczenia społecznego; • Wychowanie epizodyczne • Wychowanie planowe • Samokształcenie i samowychowanie • Czynniki wyznaczające treść wychowania w konkretnym srodowiskum (organizacje kościół) • Czynniki zewnątrzpolityczne • Wielość czynników, które mają wpływ na wychowanie powodują, że ma ono do spełnienia następujące funkcje: • Adaptacyjną dzięki której odbywa się proces wtajemniczenia młodego pokolenia w sposoby odczytywania znaczeń, wrastanie w świat tradycji kulturowej • Rekonstrukcyjną – przygotowanie jednostki do czynnej postawy wobec otaczającego świata, przyzwyczajanie jej myśli, że swoim wysiłkiem powinna nie tylko przyswajać sobie pewne dobra , ale także przekraczać istnieacy stan rzeczy dzięki twórczym wysiłkom • Samowychowanie proces na podstawie, którego dochodzi do przekształcania własnej osobowości w kierunku „ja” idealnego \na podstawie własnego planu, na skutek występowania stanu niezadowolenia z siebie i zaburzenia poczucia własnej wartości. • Środowisko wychowanka składa się na nie wszystko to, co w pewien określony sposób wyznacza istocie ludzkiej formę jej egzystencji w stosunkach ze światem, czyli jej biosfera i socjosfera. Teoretyczne Podstwy Wychowania;

35. Wychowanie w rozumieniu R. Miller jest „światem samym w sobie” czyli jako świat interakcji i współpracy wychowawców i wychowanków, której podstawę stanowi wzajemne zaufanie i zrozumienie, zapewniające właściwe komunikowanie się w trakcie realizacji zadań wychowawczych. Cechuje je ciągłość, jedność, dynamiczność i trwałość. Do czynników determinujących proces wychowania zalicza: socjalizację, twórczego, refleksyjnego, samodzielnego i dociekliwego wychowawcę; osobowość jako strukturę regulującą stosunek wychowanka do otoczenia; aktywność własną wychowanka i jego otwarcie się na wychowawce Teoretyczne Podstwy Wychowania;

36. Orientacje normatywne • ORIENTACJA NORMATYWNO IDEOLOGICZNA ORIENTACJA NORMATYWNO - FILOZOFICZNA Teoretyczne Podstwy Wychowania;

37. ORIENTACJA NORMATYWNO IDEOLOGICZNA • PRZEDSTAWICIELE • Miron Krawczyk • Heliodor Muszyński Teoretyczne Podstwy Wychowania;

38. Gdzie lokowana jest teoria wychowania> • Zdaniem M. Krawczyka teoria wychowania jest dziedzina wiedzy, która miała dziedziczyć najbardziej wartościowe osiągnięcia dotychczasowej pedagogiki • Zdaniem H. Muszyńskiego teoria wychowania jest jedną z podstawowych dyscyplin pedagogiki jako nauki zajmującej się wychowaniem w wąskim znaczeniu. Nazwa teoria wychowania jest jedynie umowna, jest swoistego rodzaju skrótem dla oddania istoty kryjącej się w niej teoretycznej wiedzy o wychowaniu. Nie jest bowiem możliwe i zasadne używanie jej ze względu na operowanie w jednej dyscyplinie naukowej tak wieloznacznym terminem, jakim jest wychowanie. Nie dysponujemy też zbiorem wewnętrznie spójnych sądów uogólniających, które wyjaśniałyby jego istotę i proces. Teoretyczna wiedza o wychowaniu miała być nauką praktyczną i ideologiczną z racji zajmowania się ustalaniem i formułowaniem celów wychowania oraz wykrywaniem sposobów umożliwiających ich efektywne osiąganie. Jej twórca odwoływał się do socjalistycznego systemu wartości, z którego wyprowadzał cele wychowania oraz zachęcał do wykrywania sposobów i warunków ich skutecznego osiągania. • Zdaniem H. Muszyńskiego teoria wychowania jest też nauką empiryczną, bowiem odwołuje się do doświadczenia i badań rzeczywistych procesów wy-, chowania23. Teoretyczne Podstwy Wychowania;

39. Co jest przedmiotem badań teorii wychowania? • Zdaniem Krawczyka proces wychowania opiera się na dwóch grupach prawidłowości- prawach naukowych i zasadach wychowania, Teoretyczne Podstwy Wychowania;

40. Co należy do podstawowych zadań teorii wychowania? • Zadaniem badawczym teorii wychowania jesty • podejmowanie problemów wyodrębnionych przez naturalizm pedagogie socjologizm pedagogiczny i pedagogikę kultury przez nadanie jednak problemom należytego, zgodnego z rzeczywistością sensu i wyciągną z ich rozwiązań właściwych wniosków, budowanie optymizmu, wiary w człowieka i skuteczność oddział; wychowawczych na podstawie naukowej - poznanych prawidłowości prc wychowania, czynników jego przebiegu i wyników pracy wychowawczi • Zadaniem teorii wychowania wg Muszyńskiego jest: • wypracowanie sposobów działania wychowawczego, umożliwiającego osią­ganie z góry założonych i akceptowanych celów, • dostarczanie praktykom takiej wiedzy, która umożliwi im realizację zadań wychowawczych, określenie ideału wychowania oraz wyprowadzenie z niego, formułowanie i uzasadnianie bardziej szczegółowych celów wychowania, opracowanie zasad stawiania diagnoz dotyczących rzeczywistości wychowaw­czej, a więc dochodzenia do znajomości stanu wyjściowego, warunków oraz osiągnięć wychowania, • wyjaśnianie procesów, zjawisk i mechanizmów rozwoju i kształtowania sięosobowości wychowanka, • gromadzenie, sprawdzanie oraz systematyzacja wiedzy o tym, jak organizowaći realizować działania wychowawcze, • dostarczanie wiedzy o sposobach skutecznego działania wychowawczegowzbogacone o wiedze dotyczącą warunków tej skuteczności Teoretyczne Podstwy Wychowania;

41. Jakie kategorie pojęciowe tworzą podstawę konstytutywną teorii wychowania? • proces pwychowania moralnego rozumiany jako „zamierzone, świadome i planowe ^Organizowanie oddziaływań wychowawczych, mających na celu spowodowanie ^określonych przemian w życiu psychicznym wychowanka i ukształtowanie dzięki temu pożądanej, z punktu widzenia interesów danego społeczeństwa, jego postawy moralnej"22. Proces wychowania obejmuje: opiekę pojmowaną jako zaspokajanie podstawowych dla życia i aktualnych dla pełnego rozwoju potrzeb wychowanka, tresurę, będącą wytwarzaniem niezbędnych do życia i dalszego rozwoju wychowan­ka reakcji psychomotorycznych na bodźce zewnętrzne i przekazywanie dotychczaso­wego dorobku kultury, zasadzające się na określonych przez daną epokę historyczną wartościach kulturowych. Źródłem powyższych procesów, rzutujących na ich treść, zasady i środki był - w ujęciu M. Krawczyka - ustrój społeczno-polityczny wraz z jego naczelną ideologią marksistowsko-leninowską. Wychowanie miało zatem służyć rewolucyjnej praktyce, przygotowując nowe pokolenia do życia w ustroju socjalistycznym oraz do dalszego przeobrażania świata zgodnie z tą ideologią Teoretyczne Podstwy Wychowania;

42. Podstawowymi pojęciami tak rozumianej teorii są dla H. Muszyńskiego wychowanie i samowychowanie. Przez wychowanie w sensie szerokim autor ten rozumie świadomą działalność jednych osób zmierzającą do wywołania poprzez interakcje społeczne trwałych zmian w osobowościach innych osób. Wychowanie właściwe natomiast określa wąsko jako wychowanie ukierunkowujące, które jest działaniem zmierzającym do trwałej modyfikacji, ukształtowania lub rozwinięcia w osobowości jednostki dyspozycji emocjonalno-wolicjonalnych. Samowychowanie ma natomiast charakter wtórny wobec wychowania, będąc jego następstwem jako swoisty rodzaj czynności wychowawczych podjętych przez jednostkę względem samej siebie. „Jednostka stawia sobie samej te cele i zadania oraz stosuje te metody pracy nad sobą i kryteria oceny siebie, które jej wcześniej przyswojono" Teoretyczne Podstwy Wychowania;

43. ORIENTACJA NORMATYWNO - FILOZOFICZNA • PRZEDSTAWICIELE • Stefan Kunowski • Władysław Cichoń • Karol Kotłowski Teoretyczne Podstwy Wychowania;

44. Gdzie lokowana jest teoria wychowania> • Zdaniem Stefana ifcmowskiego, teoria wychowania jest nauką łączącą w sobie charakter empiryczno-•Bormatywny z teoretyczno-praktycznym. Stanowi najwyższy dział pedagogiki naukowej, który obejmuje „[...] całość badanego przedmiotu, dąży w oparciu l o materiał empiryczny, eksperymentalny i normatywny, dostarczony przez wcześ­niejsze działy pedagogicznych badań, do stworzenia jednolitej teorii wszechstron-I nego rozwoju człowieka i jego uwarunkowań, teorii odtwarzającej obiektywnie całą rzeczywistość wychowawczą"31. • Teoria wychowania w ujęciu Władysława Cichonia jest zależną od aksjologii normatywną dyscypliną wiedzy. Formułuje normy zalecające odpowiednie po-j stepowanie pedagogiczne, zakłada słuszność postulowanego postępowania, a tyra samym jego wartościowość34. To właśnie wartości moralne pojawiają się w treś­ciach, celach i metodach wychowania, nie można ich zatem pomijać w jego warstwie teoretycznej i praktycznej. • Zdaniem Kotłowskiego Teoria wychowania moralnego nie jest i nie może być systemem aksjomatów wraz z ich wszystkimi logicznymi konsekwencjami, ponieważ badanie zastanej rzeczywistoś­ci i opracowywanie metod jej zmiany posługuje się empirią. Z drugiej jednak strony nie może być zbiorem zdań tłumaczących dane zjawiska, tworzących wraz z wyjaśniający- Pedagc mi je prawami naukowymi i hipotezami logicznie zwartą jednostkę wiedzy naukowej któreg" • 0 tej dziedzinie, ponieważ posługuje się w tym obszarze również dedukcją, refleksją swiadcfilozoficzną i postulowaniem. Nie może też być tylko teorią typu prakseologicznego, bo "tkwi w świecie aksjologii40. Teoria wychowania jest dyscypliną traktującą o celach wsP°i'wychowania oraz o prawidłowościach działania umożliwiającego ich osiągnięcie. ce*u P Teoretyczne Podstwy Wychowania;

45. Co jest przedmiotem badań teorii wychowania? • Źródłem teorii wychowania jest antropologia filozoficzna i aksjologia. Idea wychowania zależy bowiem od przyjętej koncepcji człowieka i związanej z nią; teorii wartości, zaś różnice programów i metod wychowawczych są w istotnym; stopniu uwarunkowane odmiennością zakładanych teorii antropologicznych i teorii wartości. Rdzeniem podmiotowym wychowania moralnego jest ludzkie osobowe „ja", które ma charakter wyraźnie aksjologiczny, stanowiąc trwałe podłoże i źródło postępowania człowieka, jego postaw i zaangażowania obywatelskiego oraz jego przekonania i poglądy35. Gwarantem zaś skuteczności wychowania jest wiedza aksjologiczna, uzdolnienia i sprawności wychowawcze oraz własna, nienaganna postawa moralna wychowawcy. Teoretyczne Podstwy Wychowania;

46. Co należy do podstawowych zadań teorii wychowania? • Zadaniem teorii wychowania jest diagnozowanie istniejącego w wychowaniu stanu rzeczywistego oraz służenie pomocą w konstruowaniu modeli wychowania sprzyjających udoskonalaniu praktyki pedagogicznej. Teoria warstwicowa wy­chowania powinna - według S. Kunowskiego - zajmować się nie tylko procesem ilościowego rozwoju poszczególnych warstw rozwojowych wychowanków, ale także zwracać uwagę na proces jakościowego dojrzewania każdego podłoża, które wiąże się z celowością rozwojową danej warstwy. • Zadaniem teorii wychowania jest zdaniem Cichonia wypracowanie takiego systemu wychowaw­czego i tak usystematyzowanej wiedzy o wychowaniu, które stanowiłyby uniwer­salną podstawę różniących się światopoglądów inspirowanych ideałem naukowo rzetelnej filozofii. • „Natura procesów wychowawczych i charakter dyktowanych praktyką potrzeb wymagają, by analiza wychowania, a zwłaszcza jego celów, treści i metod, prowadzona była zgodnie z duchem autentycznych wartości, których realizacja jest zadaniem i rękojmią wychowania. Aby wartości te znalazły wyraz w programach i działalności wychowawczej, należy budować teorię wychowania w ten sposób, by z jednej strony znajdowała w niej miejsce i zastosowanie wiedza aksjologiczna, z drugiej natomiast, by rzetelnie służyła ona wychowawczemu rozwojowi jednostki i społeczeństwa"36. • W obszarze faktograficznym teoretyk wychowania jak sądził Kotłowski powinien badać fakty, z re§u zjawiska i rządzące nimi prawa, dochodzić do pewnych prawidłowości, a nawet "° w praw opartych na implikacji „jeżeli p, to q". Badając psychikę dziecka i jego środowisko, programy i treści kształcenia oraz wychowania, warunki socjalne itp., teoria wychowania jest nauką empiryczną, posługującą się metodami empirycznymi (głównie socjologii, psychologii). Istotne jednak dla tej dyscypliny jest nie badanie rzeczywistości wychowawczej, ale jej planowanie, konstruowanie i realizowanie modeli osobowościowych funkcjonalnych dla społeczeństwa, które nadchodzi. Sięgając do świata powinności, teoretyk rozstaje się z metodami empirycznymi na rzecz posługiwania się refleksją filozoficzno-pedagogiczną, dedukowania norm moralnych z przyjętej ideologii, analizowania założeń i postulatów wychowawczych Teoretyczne Podstwy Wychowania;

47. Jakie kategorie pojęciowe tworzą podstawę konstytutywną teorii wychowania? • Wychowanie zdaniem Kunowskiego , będące siłą napędową rozwoju człowieka, jest dziełem nie tylko jego natury, ale i kultury społeczeństwa, wartości w środowisku życia. Jego rolą jest wyprowadzanie dziecka ze stanu natury i barbarzyństwa do stanu kultury. „Wychowanie jest zawsze społecznie uznanym systemem działania pokoleń starszych na dorastające celem pokierowania ich wszechstronnym rozwojem dla przygotowania według określonego ideału nowego człowieka do przyszłego życia"32. • Autor ten wyróżnił składniki (dynamizmy) wychowania, przez które rozumiał działające jednocześnie na siebie we wszechstronnym rozwijaniu człowieka siły, a mianowicie: • bios - cała psychosomatyczna strona osoby ludzkiej, jej pęd życiowy do naturalnego, psychologicznego rozwoju organizmu, wynikający z uwarunkowań genetycznych, siły popędów, instynktów, namiętności, ze stanu zdrowia fizjologicznego oraz psychicznego jednostki; • etos - społecznie unormowane zwyczaje i obyczaje życia danego społeczeń­stwa oraz poziom jego moralności, a także działania wychowawców w formiepomocy i opieki wychowawczej, które zmieniają się w zależności od czasu i miejsca; • agos - czynnik ściśle pedagogiczny, którego zadaniem jest personalizacja i enkulturacja osoby, wyrażająca się w działaniach moralnych i umysłowych wychowawców jako autorytetów, osób dobrze wychowanych, które wyprowadzają wychowanków ze stanu natury i przeciętności do wyższej kultury do ideału, doskonalą ich wszechstronny rozwój, aby na tej drodze przekształcić także całe społeczeństwo; • los - niewymierny, tajemniczy i nieprzewidywalny czynnik wychowania, to przypadek, przeznaczenie albo przyczynowy porządek świata i praw rządzących rzeczywistością; głównym zdarzeniem losowym jest spotkanie, a dotyczy ono przede wszystkim zetknięcia się z wychowawcą jako prawdziwym człowie­kiem, który wskaże cel życia, porwie za sobą, wciągnie na drogę wysiłków, ukaże sens pracy nad sobą, lub też obejmuje zetknięcie się z dziełamimówiącymi o człowieku. • Decydujące w wychowaniu jest - zdaniem S. Kunowskiego - zagadnienie jego celu i wartości. Źródłem systemów wychowawczych oraz rozwiązywania; podstawowych problemów wychowawczych są ich założenia światopoglądowe, które - pochodząc z najgłębszej intuicji poznawczej, ujmującej ostateczne źródła; rzeczywistości (bytu) jako Absolut - dotyczą naczelnej idei określonego poglądu na świat, oraz założenia filozoficzne, mające charakter intelektualizowanycM twierdzeń i ujmujące podstawowe aspekty rzeczywistości na podstawie zracjona-i lizowanego i uogólnionego doświadczenia33 • Proces wychowawczy jak twierdził Cichoń jest integrującą i podstawową kategorią problematyki aksjologiczno-wychowawczej z tej racji, że sam jest procesem realizowania określonych wartości. Jest on postrzegany przez Cichonia jako jedno z wielu oddziaływań międzyludzkich, składnik współtworzący całą rzeczywistość człowieka, który wpływa na to, kim jesteśmy, i na to, jaki jest nasz ludzki świat, w którym żyjemy. • „Powinnością wychowania jest bowiem takie ukształtowanie osobowości i charakteru człowieka, by w dojrzałym i świadomym tworzeniu swego życia i afirmowaniu życia innych ludzi umiał wiązać swoje dążenia z potrzebami wspólnoty, w której uczestniczy. Aby potrafił czynnie brać udział w urzeczywistnianiu wspólnych celów i wartości, opierając swe zaangażowanie na ich zgodności z uniwersalną hierarchią wartości"". • Sytuacja wychowawcza jest splotem konkretnych warunków i okoliczności, w jakich przebiega proces wychowawczego oddziaływania. Obejmuje ona wy­chowanka, wychowawcę, zachodzącą między nimi więź oddziaływania oraz niezbędne do jego przebiegu warunki społeczne. Samowychowanie zaś jest z jednej strony składnikiem każdego uświadamianego sobie przez wychowanka procesu wychowawczego, stając się zarazem warunkiem trwałych jego efektów; z drugiej zaś strony jest ono dokonywaniem na sobie samym zabiegów wychowaw­czych, nie uciekając się do bezpośredniej pomocy wychowawców. Podstawą tego procesu jest akceptacja określonych zespołów wartości, które kształtują cel i ideał tak rozumianej autoedukacji. „Samowychowanie jest zawsze samokształtowaniem, formowaniem własnego «aksjologicznego wnetrza», a przede wszystkim swego osobowego «ja»"38. • Podstawowe kategorie pojęciowe w teorii wychowania K. Kotłowskiego to wychowanie, akt pedagogiczny, oddziaływanie pedagogiczne, proces wychowawczy • 1 fakt pedagogiczny. Wychowanie należy do jednego z najbardziej złożonych działań człowieka. Jest nim oddziaływanie na drugą ludzką świadomość w celach wychowawczych. „Tylko takie działanie, które ma na celu rozwój osobowości dziecka przez włączenie go w służbę uznawanych przez społeczeństwo wartości, można nazwać działalnością wychowawczą"41. • Przez akt pedagogiczny rozumie K. Kotłowski każdą świadomą czynność człowieka, która jest zorientowana na jakiś cel wychowawczy. Akt ten dzięki swojej normatywności jest czymś dynamicznym. Wszystkie zaś akty o celach pozawychowawczych, mimo iż także mogą mieć wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka (np. reklama), nie są aktami pedagogicznymi. W strukturze tego aktu zawarte są następujące działania wychowawcy: • analiza istniejącej sytuacji wychowawczej, • refleksja nad sytuacją pod kątem określonego celu wychowawczego, • obmyślenie sposobu postępowania prowadzącego do osiągnięcia postawionegocelu, • sam czyn wychowawczy, mający na celu wywołanie pożądanych zmianw psychice wychowanka, w kolektywie wychowawczym i w społeczeństwie,czyli wytworzenie nowej sytuacji wychowawczej42. • Ciąg powiązanych ze sobą i ukierunkowanych na jakiś cel wychowawczy aktów pedagogicznych składa się na działanie czy oddziaływanie pedagogiczne, w trakcie którego pojedynczy lub zespołowy obiekt tych oddziaływań doświadcza w swojej świadomości określonych bodźców, wpływając na modyfikację jego postępowania. • Procesem wychowawczym lub pedagogicznym jest - zdaniem Kotłowskiego -współdziałanie świadomości przedmiotu i podmiotu dla osiągnięcia wyznaczonego celu pedagogicznego. „Te stany świadomości i wywołane przez nie czyny prowadzą z reguły do wytworzenia się nowych sytuacji wychowawczych, będących podstawą do wykonywania nowych aktów wychowawczych"43. Efektem pojedynczych aktów lub procesów wychowawczych są fakty pedagogiczne, na które składają się: • pożądane stany świadomości wychowanka, • oparte na nich działania wychowanków, • nowe sytuacje wychowawcze44. • Źródłem działania wychowawczego jest rzeczywistość wychowawcza, tele-ologia i prakseologia pedagogiczna. Pedagog analizuje istniejącą sytuację wy­chowawczą, zastanawia się nad sytuacją pod kątem określonego celu wychowaw­czego, „obmyśla sposoby postępowania prowadzące do osiągnięcia postawionego celu", podejmuje czyn wychowawczy, aby wywołać pożądane zmiany w psychice wychowanka, w kolektywie wychowawczym i w społeczeństwie, czyli dąży do wytworzenia nowej sytuacji wychowawczej45. • W odróżnieniu od przedstawicieli orientacji normatywno-ideologicznej K. Kotłowski podkreślał, że wychowania nie można zaliczać do nadbudowy ideologicznej, gdyż czym innym są poglądy na ten proces i jego instytucje, a czym innym samo zjawisko wychowania, które „obsługując" nadbudowę ideologiczną w państwie, „[...] przekazuje młodzieży nie tylko elementy kultury mające na celu podtrzymanie bazy, lecz również i te, które są poza nią, a nawet są jej wrogie. [...] Teoretyczne Podstwy Wychowania;

48. Orientacja psychologiczna • PRZEDSTAWICIELE • Krzysztof Konarzewski • Zbigniew Zaborowski • Mieczysław Łobocki Teoretyczne Podstwy Wychowania;

49. Gdzie lokowana jest teoria wychowania> • Teoria wychowania jest - zdaniem Zbigniewa Zaborowskiego - nauką I empiryczną, społeczną i praktyczną, zajmującą się różnorodnymi zjawiskami l i mechanizmami, które występują w procesie wychowania lub są z nim związane. j Nie ma jednej, ogólnej, powszechnie uznawanej teorii wychowania, która wyjaśI niałaby całokształt zjawisk i zależności występujących w wychowaniu. Przez teorię wychowania rozumie Zaborowski pewien wewnętrznie zintegrowany układ twierdzeń wyjaśniających ściśle określoną dziedzinę zjawisk wychowawczych. i Wyróżnia przy tym teorie ogólne i teorie o średnim zasięgu, których przedmiotem są zjawiska z określonej, węższej dziedziny, np. zjawiska wychowania fizycznego (teoria wychowania fizycznego), moralnego (teoria wychowania moralnego), społecznego (teoria wychowania społecznego) i estetycznego (teoria wychowania estetycznego). W każdej z dziedzin wychowania można jeszcze wyodrębnić, sprzeczne niekiedy, koncepcje teoretyczno-praktyczne (np. w teorii wychowania społecznego koncepcję wychowania zespołowego) • Mieczysław Łobocki, dla którego naukowe teorie pedagogiczne są spójnymi i względni) logicznymi zespołami twierdzeń dotyczącymi określonego fragmentu lub aspektf rzeczywistości społecznej. Ich rolą jest wytłumaczenie różnego rodzaju zależność miedzy faktami czy zjawiskami wychowawczymi56. Teoria wychowania jaki nauka praktyczna powinna ułatwiać rozwiązywanie konkretnych problemóv wychowawczych. Jej zadaniem jest bowiem podejmowanie - w świetle dotych czasowego zasobu wiedzy pedagogicznej i psychologicznej, a także różnycl systemów wartości i koncepcji człowieka, powstałych na gruncie filozofii, psychologii, religii - poszukującej refleksji nad wychowaniem. • Krzysztofa Konarzewskiego. Wyróżnił on, obok aksjologii pedagogicznej i techno­logii wychowania, teorie wychowania, którą określa mianem „teorii oddziaływań wychowawczych". Jest ona jedną z trzech części pedagogiki, która jest aks-jologicznie neutralna, a zajmuje się badaniem sposobów i warunków wywoływania zmian w psychice człowieka. Teoretyczne Podstwy Wychowania;

50. Co jest przedmiotem badań teorii wychowania? • Przedmiotem naukowej refleksji teorii wychowania jest wychowanie jako fakt i jako zadanie. • „Teoria wychowania staje się naukową (w węższym sensie tego słowa) teorią wyjaśniającą i przewidującą zmianę psychiczną w wychowanku przez odwołanie się do czynności wychowawcy i warunków, w których przebiegają; inaczej mówiąc, teoria wychowania staje się teorią metod wychowawczych, w której jedynym kryterium przyjęcia lub odrzucenia jakiegoś twierdzenia jest jego zgodność z naukowo przyjętym doświadczeniem"59. • Teoria wychowania jest więc wiedzą pochodną wobec wybranej przez pedagoga psychologicznej teorii zmian zachowań ludzkich. Można ją rozwijać niezależnie od kryteriów wartościowania potencjalnych skutków jej zastosowań. Teoretyczne Podstwy Wychowania;