KONDYCJA FINANSOWA GO S PODARSTW DOMOWYCH W KRAJACH NOWEJ EUROPY

1. KONDYCJA FINANSOWA GOSPODARSTW DOMOWYCH W KRAJACH NOWEJ EUROPY Warszawa 6 września 2004 r.

2. AGENDA Informacje ogólne Zasoby finansowe i zadłużenie Wzorce oszczędzania Alokacja aktywów w Nowej Europie Wnioski

3. NOWY RYNEKZJEDNOCZONEJ EUROPY – WYZWANIE ODBUDOWY JEDNOLITEGO RYNKU POPRZEZ WYRÓWNYWANIE POZIOMU ŻYCIA Dane za rok 2003 UE-15(1) NE-12(2) WŁOCHY(3) 57 380 Liczba mieszkańców w mln 177 Liczba rachunków bankowych / liczba mieszkańców 134 % 63 % 53 % 24.174 3.998 21.930 PKB na osobę w EUR 41.628(4) 35.800 1.897 Aktywa finansowe na osobę w EUR 362 14.498(4) 5.296 Zobowiązania na osobę w EUR 76% 62% 64% Własność lokali mieszkalnych • 50 % liczby mieszkańców UE-15, ale tylko 2 % aktywów finansowych • Słaba penetracja rynku finansowego • Względnie wysoka liczba własnościowych lokali mieszkalnych Uwagi: (1) W 2002 r.; (2) NE(12) – Nowa Europa - definicja obejmuje 8 krajów ECiŚ będących nowymi członkami UE, plus inne kraje kandydujące lub kraje aspirujące do UE (tj. Bułgaria, Rumunia, Chorwacja i Turcja). Malta i Cypr są wyłączone. Słowenia została wyłączona ze względu na niedostępność danych n.t. osobistych aktywów finansowych; (3) W 2002 r.; (4) Dane przybliżone dla całej UE obejmujące Włochy, Francję, Niemcy, Holandię, Hiszpanię i Wlk.Brytanię. Źródło: PFA Database, New Europe Research Network i Eurostat

4. AKTYWA FINANSOWEW KRAJACH NE-12 STANOWIĄ TYLKO 47 % PKB, A W KRAJACH UE-15 JEST TO 170 % Zmiany aktywów finansowych (1993-2000)(2) Aktywa finansowe gospodarstw domowych jako % PKB (2003) Sty-93= 100 (1) Włochy(1) =163% Portugalia(1) = 195% • Mimo dużych niezamierzonych oszczędności przed okresem transformacji wartość rzeczywista aktywów spadła • Kryzys finansowo-bankowy w pierwszych latach okresu transformacji spowodował pogorszenie klimatu dla bieżącego oszczędzania • Kraje Europy Śr. z powodzeniem dokonały transformacji i mogą korzystać przez dłuższy czas z uzyskanych zasobów (silny wzrost gospodarczy, stabilne ceny i rosnąca ogólna stabilność) Uwaga: (1) w 2002 r.; (2) Dane przybliżone dot. majątku fin. osób fizycznych w oparciu o depozyty detaliczne ogółem w Czechach, na Węgrzech, w Polsce i Słowacji Źródło: New Europe Research Network

5. ZNACZNE RÓŻNICE MIĘDZY KRAJAMI – BOGACTWO TO RACZEJ KWESTIA PRZEPŁYWÓW NIŻ ZAPASÓW Zasoby finansowe na osobę 2003 - EUR 2003 - EUR Średnia UE(1) = 41,628 6,000 40.000 Czechy 5,000 Włochy(2) = 35,800 Chorwacja 4,000 Węgry Oszczędności na osobę 3,000 Słowacja Średnia NE = 1,897 Polska 2,000 Tucja Łotwa Estonia Bułgaria 1,000 Litwa Rumunia 0 0 2,000 4,000 6,000 8,000 10,000 PKB na osobę • Średni poziom zasobów finansowych na osobę w NE to niecałe 5% poziomu UE-15 • Silny i bezpośredni związek pomiędzy dochodem na osobę a oszczędnościami na osobę oznacza, że akumulacja jest kwestią przepływów • Majątek gromadzą osoby mające dobrą pracę, natomiast najbiedniejsi w ogóle nie są w stanie oszczędzać. Uwaga: (1) W 2002 r. Wartości przybliżone dla całej UE, obejmujące Włochy, Francję, Niemcy, Holandię, Hiszpanię i Wielką Brytanię; (2) W 2002 r. Źródło: PFA Database, New Europe Research Network

6. ROZWÓJ STRUKTURALNY RYNKU KREDYTOWEGO, POZIOM ZADŁUŻENIA NADAL NIŻSZY OD POZIOMU UE ZOBOWIĄZANIA GOSPODARSTW DOMOWYCH procent PKB i mld EUR - 2003 4.568 Włochy(1) = 24% Portugalia(1) = 71% Hiszpania(1)=53% 7,2 11,7 59,3% 21,7 0,7 63,9 7,3 1,3 29,1% 2,1 0,4 9,1 1,8 16,5% 12,5% 0,5 11,1% 9,3% 9,1% 7,4% 7,1% 5,0% 4,0% 4,5% 3,2% (2) • Wzrost działalności kredytowej jest skutkiem strukturalnego rozwoju rynku • Boom kredytowy wynika ze zwiększonej konsumpcji oraz spadku kosztów zadłużenia • Ostra selekcja klientów – tylko najbogatsza część populacji, osoby młode o wysokich dochodach i majętne stają się kredytobiorcami. Uwaga: (1) W 2002 r. (2) W 2002 r. Wartość łączna dla UR obejmuje Włochy, Francję, Niemcy, Holandię, Hiszpanie i Wlk. Brytanię Źródło: PFA Database, New Europe Research Network

7. AGENDA Informacje ogólne Majątek i zadłużenie Wzorce oszczędzania Alokacja aktywów w Nowej Europie Wnioski

8. GROMADZENIE OSZCZĘDNOŚCI ORAZ AKTYWÓW FINANSOWYCH NETTO – ZNACZNE RÓŻNICE MIĘDZY POSZCZEGÓLNYMI KRAJAMI Łotwa Polska Turcja Chorwacja Estonia Słowacja Czechy Bułgaria Węgry Rumunia Litwa Wskaźnik oszczędności brutto %(1) Zmiana aktywów finansowych gosp. dom. jako % PKB(2) Zmiana zobowiązań gosp.dom. jako % PKB(2) Zmiana aktywów finansowychgosp. dom. netto jako % PKB • Kraje Europy Środkowej wykazują znacznie wyższy poziom oszczędzania w gospodarstwach domowych, ale jest to tendencja niestabilna • Słowacja i Węgry wykazują ujemną wartość zakumulowanych aktywów finansowych, co oznacza, że oszczędności są kierowane poza sektor finansowy – np. w nieruchomości • W Bułgarii i Rumunii z powodu niskiego dochód na osobę, znaczna część populacji nadal nie może sobie pozwolić na oszczędzanie Uwaga: Rachunki krajowe dla wszystkich krajów poza Chorwacją, gdzie dane są szacowane na podstawie badań Zagrebacka Banka; wartości wskaźnika oszczędności brutto na rok 2002 dla Polski i Węgier, rok 2001 dla Estonii i Łotwy, rok 2000 dla Litwy i Rumunii oraz rok 2003 dla pozostałych krajów; (1) Oszczędności brutto powyżej dochodów do dyspozycji brutto. Oszczędności brutto są równe dochodowi do dyspozycji brutto minus konsumpcja; (2) Zmiany majątku i zobowiązań są mierzone z uwzględnieniem zmiany od roku 2001 do roku 2002. Źródło: PFA Database, New Europe Research Network, Krajowy Urząd Statystyczny

9. ZACHOWANIA ZWIĄZANE Z OSZCZĘDZANIEM W POSZCZEGÓLNYCH PRZEDZIAŁACH DOCHODÓW– OSOBY O NISKICH DOCHODACH NADAL NIE SĄ W STANIEW OGÓLE OSZCZĘDZAĆ WSKAŹNIK OSZCZĘDNOŚCI GOSP. DOM. – WG. PRZEDZIAŁÓW DOCHODÓW (1) Bułgaria Węgry Polska 0,3 0,2 0,1 Wskaźnik oszczędności 0,0 -0,1 -0,2 1 2 3 4 5 Przedziały dochodów – 1 dochód najniższy • Coraz wyraźniejsza tendencja do oszczędzania w związku ze wzrostem dochodów; rośnie ona w sposób więcej niż proporcjonalny • W Bułgarii duża część populacji nie jest w stanie w ogóle oszczędzać w związku z b. niskim bezwzględnym poziomem dochodów. Tylko bogatych stać na oszczędzanie • Także w Polsce i na Węgrzech rośnie rozpiętość pomiędzy poziomem oszczędności grup słabiej zarabiających i grup o wysokich dochodach Źródło: (1) C. Denizer (2000) ‘Household Saving in Transition Economies’, Bank Światowy

10. ZACHOWANIA ZWIĄZANE Z OSZCZĘDZANIEM W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH – WPŁYW WYRÓWNYWANIA POZIOMU ŻYCIA (EFEKT KONWERGENCJI) Wzrost liczby gospodarstw domowych, które są w stanie oszczędzać – większy odsetek populacji z dochodami powyżej progowej wartości dla oszczędzania Nieznany wpływ na tendencje do oszczędzania i na akumulację aktywów finansowych netto PEŁNA KONWERGENCJA (Spodziewany wzrost dochodów) Wzrost “apetytu” na konsumpcję i inwestycje –naciski na wyrównanie poziomu konsumpcji, zakup domów itp. Czy to może zagrozićprocesowi “doganiania” i stałego wysokiego wzrostu? • Nie, pod warunkiem: • Dyscypliny podatkowej • Finansowania rachunków bieżących przez bezpośrednie inwestycje zagraniczne

11. ROLA DECYDENTÓW I INSTYTUCJI FINANSOWYCH Obszar zainteresowań Działania • Kontrola wydatków budżetowych • Rozwój infrastruktury • Konkurencyjność podatkowa • Ramy prawne i regulacyjne • Wsparcie dla MŚP • Monitorowanie jakości kredytów by nie były zbytnim obciążeniem dla rozwoju rynku • Dyscyplina budżetowa • Konkurencyjność • Jakość kredytów Decydenci • W krajach z niskimi dochodami: pośrednictwo, wyrównanie różnic w rozwoju sektorowym i wsparcie dla inwestycji zagranicznych • W krajach ze średnimi dochodami: wspieranie konsumpcji poprzez udzielanie kredytów, oferowanie bardziej złożonych produktów oraz wsparcie dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych Instytucje finansowe • Wsparcie dla konsumpcji i inwestycji zagranicznych

12. AGENDA Informacje ogólne Alokacja aktywów w NE: obecnie i w perspektywie Tendencje dotyczące alokacji portfela w krajach Nowej Europy Wcześniejsze doświadczenia z efektem konwergencji Lekcje dla Nowej Europy Wnioski

13. ZASOBY FINANSOWE GOSPODARSTW DOMOWYCH – OBECNA STRUKTURA AKTYWA FINANSOWE (ZAPASY) GOSPODARSTW DOMOWYCH 2003 - mln EUR i % majątku ogółem • Zapotrzebowanie na środki finansowe – zależne od konsumpcji • Depozyt bankowy – najważniejszy składnik, ale jego waga znacząco spada • Znaczenie papierów wartościowych zależne od wielkości długu państwowego – niskie, nie licząc Turcji, Węgier, Polski i Rumunii • Udziały kapitałowe dostępne najczęściej w ramach procesów prywatyzacyjnych. Znacząca rola w Czechach, Rumunii, Turcji i Polsce • Fundusze inwestycyjne postrzegane jako produkty zaawansowane i innowacyjne. Zmiana nastawienia zależy względnej wielkości aktywów oraz spodziewanego zwrotu • Fundusze emerytalne i ubezpie-czenia na życie nabierają znaczenia, co jest ściśle związane z tempem reform, poziomem rozwoju rynku oraz przepisami podatkowymi 6,063 16,864 57,056 36,847 87,230 7,380 14,136 101,544 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% UE Turcja Polska Chorwacja Węgry Bułgaria Rumunia Słowacja Czechy Depozyty Środki pieniężne Papiery wartościowe inne niż akcje Akcje notowane na giełdzie Rezerwy ubezpieczeniowe Fundusze inwestycyjne Fundusze emerytalne Źródło: PFA Database, New Europe Research Network

14. AGENDA Informacje ogólne Alokacja aktywów w NE: obecnie i w perspektywie Tendencje dotyczące alokacji portfela w krajach Nowej Europy Wcześniejsze doświadczenia z ujednolicaniem Lekcje dla Nowej Europy Wnioski

15. Skład aktywów finansowych gosp. dom. 1995-2000 Rezerwy ubezpieczeniowe 10% 10% 12% 12% 4% 4% Fundusze inwestycyjne 14% 14% 17% 17% Udziały i akcje 27% 27% 31% 31% z wyłączeniem udziałów funduszy inwestycyjnych 20% 20% Papiery wartościowe inne niż akcje 40% 40% 25% 25% Środki pien. i depozyty 1995 1995 2000 2000 WŁOCHY I NOWA EUROPA: CZY SĄ PODOBIEŃSTWA W PRZEBIEGU PROCESU KONWERGENCJI? • Włochy przeszły etap konwergencji przy znacznym spadku wysokości premii od ryzyka inwestycji w obligacje • Niestety w krótkiej perspektywie czasowej koniec procesu konwergencji we Włoszech zbiegł się z załamaniem rynku akcji, co spowodowało trudności w okresie przejściowym

16. AGENDA Informacje ogólne o rynku Nowej Europy Alokacja aktywów w NE: obecnie i w perspektywie Tendencje dotyczące alokacji portfela w krajach Nowej Europy Wcześniejsze doświadczenia z ujednolicaniem Lekcje dla Nowej Europy Wnioski

17. SIŁY NAPĘDZAJĄCE ZMIANY Środowisko makroekono-miczne Rynki finansowe Klienci • Wyrównywanie stóp proc. do poziomu UE • Zmniejszenie ogólnego ryzyka spowodowało zmniejszenie rozpiętości cen obligacji rządowych na krzywej zysku UE • Integracja z rynkiem paneuropejskim • Więcej możliwości i niższe ryzyko • Reforma emerytalna • Oczekiwania wzrostu dochodów i zasobów finansowych • Mniejsza atrakcyjność tradycyjnych produktów bankowych • Przejście w stronę produktów bardziej zaawansowanych i zróżnicowanych w celu osiągnięcia wyższych zwrotów z kapitału

18. ALOKACJA AKTYWÓW: PRAWOPODOBNE TENDENCJE W KRAJACH NOWEJ EUROPY PORÓWNANIE Z DŁUGOTERMINOWĄ KRZYWĄ STOPY ZWROTU Z INWESTYCJI W EU(1) 20% 16% Nowa Europa CR Spodziewany zwrot 12% HU 8% PL 4% Europe Europa SK 0% 0% 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% 8% 9% 10% Zmienność (ryzyko) • Do tej pory wraz ze wzrostem ryzyka szybko rosły potencjalne zyski, ponieważ rynki kapitałowe nie są jeszcze zintegrowane na poziomie międzynarodowym – sytuacja prawdopodobnie zmieni się po pełnym wyrównaniu poziomów. • Krzywa stopy wzrostu z inwestycji dla wszystkich krajów Nowej Europy przebiega na ogół powyżej krzywej dla UE • Konwergencja makroekonomiczna doprowadzi do zrównania się stóp zwrotu do poziomu UE Note: (1) X oznacza kombinację oczekiwanego zwrotu na kapitale i ryzyka inwestycyjnego gospodarstw domowych notowanego w 2003 roku

19. ALOKACJA AKTYWÓW – FUNDUSZE EMERYTALNE, UBEZPIECZENIOWE I INWESTYCYJNE JAKO WIODĄCE PRODUKTY W REGIONIE Osobiste aktywa finansowe – prognoza na 2003 – 2007 mln EUR 600,000 zagregowany średni wzrost (ZŚW)13% 500,000 400,000 300,000 200,000 100,000 0 2003 2007 Środki pieniężne Depozyty bankowe klientów detalicznych Papiery wartościowe Akcje notowane Fundusze inwestycyjne Wymagane rezerwy ubezpieczeniowe Aktywa funduszy emerytalnych Źródło: New Europe Research Network. Wartość łączna dla NE obejmująca tylko Polskę, Chorwację, Czechy, Słowację, Turcję, Rumunię i Bułgarię.

20. AGENDA Informacje ogólne Alokacja aktywów w Nowej Europie Wnioski

21. WNIOSKI • Konwergencja (wyrównywanie) poziomu oszczędności – wyzwaniem dla NE. • Bycie “bogatym” jest kwestią przepływów; rola dziedziczonego majątku jest niewielka. Rośnie zadłużenie dla finansowania konsumpcji. • Rzeczywista konwergencja będzie hamowana przez tempo wzrostu poziomu zasobów finansowych, co znacząco wpłynie na tempo wzrostu całego sektora finansowego. • Władze i uczestnicy rynku finansowego mogą odegrać ważną rolę we wspieraniu faktycznego wyrównywania poziomów. • Władze przez wspieranie konkurencyjności, dyscyplinę budżetową oraz monitorowanie jakości kredytów. • Instytucje finansowe przez dostarczanie dobrych produktów kredytowych i finansowych oraz wspieranie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. • Stabilizacja makroekonomiczna i zmiany w infrastrukturze umożliwią pojawienie się nowych form alokacji środków finansowych. • Transformacja strukturalna sektora finansowego jest ściśle powiązana ze stopniową ewolucją w kierunku rynku, w którym instytucje bankowe nadal odgrywają pierwszoplanową rolę.