Nederlandse leenwoorden in andere talen

1. Nederlandse leenwoorden in andere talen Joana Seixas Groningen, 7 november 2005

2. Overzicht • Wat is een leenwoord? • Waarom zijn er Nederlandse woorden in andere talen? • Waar en in welke talen kunnen wij Nederlandse woorden vinden? ► Voorbeelden van leenwoorden • Internationale Nederlandse woorden • Teruggeleende woorden

3. Leenword = aan een andere taal ontleend woord, dat ontstaat uit het contact tussen mensen die verschillende talen spreken. 1. Leenwoorden zijn gebaseerd op: • naam van een nieuw product • naam van een persoon (eponiem) • naam van een plaats (geoniem) • 2. Een woord wordt aan een andere taal uitgeleend: • het woord blijft hetzelfde • het woord wordt aangepast aan de taal die het overneemt • verbastering van het woord • directe vertaling van het woord / de uitdrukking • het woord krijgt een andere betekenis • het woord blijft in gebruik in de taal die het overneemt, maar niet in de oorspronkelijke taal

4. Koffie: Arabisch  Turks  Nederlands > Indonesisch (kopi) > Japans (kôhî) > Russisch (kofe) Kermis: Vlaams (kerkmisse)  Frans (kermesse) > Engels (kermess) > Duits (kermis) > Portugees (quermesse)

5. WAAROM Ontdekkingsreizen en kolonisatie Handel, oorlog en culturele uitwisseling

6. • Batavia (Indonesië), Ceylon (Sri Lanka), Formosa (Taiwan), Molukken • Zuid-Afrika • De Nederlandse Antillen (Aruba, Bonaire, Curaçao, Saba, St. Maarten, St. Eustatius) • Guyana, Suriname • Nieuw Amsterdam

7. Indonesië  Overgenomen door Nederland als Nederlands-Indië in de 17de eeuw

8. Sri Lanka  Nederzettingen van de VOC vanaf de 17de eeuw

9. Suriname • 17de eeuw in ruil voor Nieuw Amsterdam. Taal: Engels pidgin uit het contact met Engelse planters; later: slaven uit Afrika met Portugees pidgin. • 19de eeuw: vernederlandsing van het onderwijs • Sranan als dominante omgangstaal: criooltaal met Engelse, Portugese en Nederlandse invloeden bv. erf = tuin bij het huis

10. Nederlandse Antillen • 17de eeuw overname van de Spanjaarden • Papiamentu als dominante omgangstaal (mengsel van Portugees, Spaans, Engels, Nederlands) bv. bebida sterki = sterke drank

11.  17de eeuw: Stichting van Handelspost op Deshima (voor de kust van Japan)

12. Handel met Rusland sinds 13de eeuw via de Hanze Peter de Grote (1672-1725): Nederland als voorbeeld; Nederlands als belangrijke taal; invloeden op visserij, waterbouw, handel, industrie blat (= connecties, relaties) Adelijke mensen moesten Westerse kleren dragen. Wie dat wilde ontkomen, moest een bedrag betalen en werd op een lijst/blat gezet. Dit was een privilege. Iets po blátoe verkrijgen = via contacten met de juiste mensen op de juiste plaatsen broek > brjoeki Met brjoeki/roeki lopen (“met de handen in de broek”) = een lui leventje leiden

13.  Australisch-Engels: bush (=woud, nauwelijks bewoond land)  In samenhang met Zuid-Afrika of via het Afrikaans: apartheid boers voortrekkers  Emmigratie naar Amerika vanuit Nederland sinterklaas > Santa Claus • 13de eeuw: Vlaminge wevers naar Groot Brittannië (wolhandel); 15de en 16de eeuw: Vlamingen en Noord-Nederlanders (mandenvlechters, draadtrekkers en klokkenmakers) clock – nieuwe betekenis 14de eeuw (geleend uit het Nederlands): cloc (Oudiers) = kerkklok > uurwerk (Nederlandse uurwerkmakers in Londen)

14. bluff – bluffen bos – baas candy – kandij coleslaw – koolsla cookie – koekje deck – dek dock – dok dollar – daalder dyke – dijk freight – vracht gherkin – augurk grab – grijpen landscape – landschap lifeguard – lijfwacht maid – meid (=meisje) pankake – pannenkoek plunder – plunderen pump – pomp scone – schoon(brood) scum – schuim sketch – schets skipper – schipper sleigh / sledge – sle(d)e smuggle – smokkelen spinach – spinazie split – splijten spook – spook trigger – trekker undermine – ondermijnen waffle – wafel wagon – wagen yacht – jacht

15. Sheepstermen

16. Visnamen Hondennamen Pools: keeshond, schipperke (=schippertje) Frans: (chien) schiperke Engels: keeshond  Plaatsnamen (geoniemen) Ieper > Frans: ypérite > Nederlands: yperit; Engels, Deens: yperite; Russisch: iprit (=mosterdgas) Duinkerke > Engels: Dunkirk (=terugtocht, nederlaag, crisis); “to do a Dunkirk” = zich terugtrekken Kaasnamen (edam, gouda)

17.  Muziek gabber, gabba of gabberhouse (housestroming uit Rotterdam) hakkuh (hakken) = gabberhouse dansen Bouwkunst bolwerk > Frans: boulevard woonerf (=weg met prioriteit aan verblijfsfunctie) Leger taptoe slaan (=signaal voor soldaten) Engels: tattoo; Zweeds, Deens: tapto; Indonesisch: taptu Sport korfbal > Engels: korfball (Tsjechisch: korfbal; Portugees: corfebol) klapschaats > Engels: klapskate; Noors: klappskøyte; Duits: klappschlittschuh; Japans: kurappusukaatsu > surappusukeeto Wetenschap(vooral eponiemen) lindaan > lindane; lindano (uitgevonden door Teun van der Linden) bakeliet > bakelit, bakelite, baquelite (genoemd naar uitvinder Leo Baekeland)

18. Internationale Nederlandse woorden ♦ gas - 17de eeuw bedacht door Vlamingen, geïnspireerd op chaos (=eindeloze oerruimte, lucht) ♦ polder ♦ apartheid ♦ potas • plantenas als handelsartikel sinds de Middeleeuween • Duits: Pottasche; Engels: potash; Frans: potasse; Russisch: potaš; Zweeds: pottaska; Deens: potaske; Pools: potaž; Tsjechisch: potaš; Italiaans, Portugees: potassa; Spaans: potasa • -18de eeuw: potas is een carbonaat; 19de eeuw: het bevat een nieuw metaal – genoemd potassium (Latijn) • Engels, Frans: potassium; Italiaans: potassio; Spaans: potasio; Portugees: potássiomaar Nederlands, Duits: kalium • Nederlands: potassium = kalium; potas = kaliumcarbonaat!!! ♦ beurs Familie Van der Beurse (Brugge) – twee herbergen op een plein. Verzamelplaats voor kooplui. In andere steden: ook beurs. Italiaans: borsa; Frans: bourse; Duits: börse; Zweeds: börs; Deens, Noors: børs; Russisch: birža; Tsjechisch: burza

19. Internationale Nederlandse woorden ♦ bier – Frans: bière; Italiaans: birra (via het Frans); Engels: beer (pas met invoer v. hopbier); Japans: bîru; Singalees: bīra; Indonesisch: bir; Koreaans: piru hop – Frans: hoppe/houp(pe)>houpillon>houblon (=hop); Japans: hoppu gijlen (=gisten, schuimen) – Frans: guiller; Engels: gyle bierhal – Amerikaans: beer-hall ♦ brandewijn – Frans: brandevin (veroud.); Zweeds: brännvin; Deens: brændevin; Engels: brand-wine>brandy ♦ jenever – Frans: genièvre; Zweeds, Deens: genever; Duits: Genever; Engels: geneva>gin; Indonesisch: jénéwer>gin; Japans: zeneifuru>jin; Russisch: džin; Pools: dżyn; Fins: gini; Portugees: gim kurkentrekker – Japans: kiruku-muki; Indonesisch: koterek kurk – Singalees: poroppa-ya (Ndl. prop) dronkaard – Engels: drunkard; Frans: dronquart (veroud.); Japans dialectwoord: doronken

20. Teruggeleende woorden brandewijn > Engels: brandy doop (saus om in te dopen) > Engels: dope droge (Middelnederlands: medicijn, gedroogd kruid) > Engels: drug jenever > Engels: gin kolf > Engels: golf kruisen > Engels: cruise (ook cruisen) manneken (paspoppetje met modekleren) > Frans: mannequin pekel (water met zout opgelost) > Engels: pickle schoonbrood > Engels: scone schaats > Engels: skate schets (tekening) > Engels: sketch snakken (happen) > Engels: snack trom > Engels: drum flamenco (Spaans) 17de eeuw: Vlaming, Vlaanderen; 19de eeuw: zigeuner;  zigeunermuziek

21. Bibliografie Coster, Wim / Jager, Janine, ‘Hollandiski’, Russische invloeden op de Nederlandse taal (en andersom), Utrecht: Het Spectrum 2003 Van der Meulen, R., Nederlandse Woorden in het Russisch, Amsterdam: N.V. Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij 1959 Van der Sijs, Nicoline, Geleed en uitgeleend. Nederlandse woorden in andere talen & andersom, Amsterdam/Antwerpen: Contact 1998 Webb, Barbara, Scheepstermen in acht talen, Laren: Uitgeverij Luitingh 1965

22. Webistes: http://www.izynews.com/nl_e/Sinterklaas http://www.csse.monash.edu.au/~jwb/afaq/dutch.html http://members.lycos.nl/bladel/taalgein/etymologie.htm http://perso.wanadoo.fr/l.maison/etymo/index.htm http://www.wieisdemol.com/index.php?p=widm5_indonesie_taal http://nl.wikipedia.org/wiki/Indonesisch http://www.indoweb.nl/forums/viewtopic.php?p=15026 http://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/langvar/overseasdutch/ http://www.nrc.nl/W2/Lab/Profiel/Suriname/talen.html http://www.students.let.uu.nl/0418919/singh_h5.htm http://www.fhertoghs.com/W25241JR%20TS%20etymologie%20woord.htm http://nl.wikipedia.org/wiki/Papiamentu http://en.wikipedia.org/wiki/Words_of_Dutch_origin