MAVZU: Dasturiy taminot va uning rivojlanish tendensiyalari

1. MAVZU: Dasturiytaminotvauningrivojlanishtendensiyalari

2. Reja: • Dasturiy ta’minotning tarkibi • MS DOS operatsion tizimi uning tarkibiy qismlari • Diskdagi fayl va kataloglar • Fayllar va kataloglar bilan ishlash • NORTON COMMANDER haqida umumiy malumot

3. Dasturiy ta’minotning tarkibi • Dasturiy ta’minot deganda, hisoblash texnikasi vositalari bilan ma’lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratish va ulardan foydalanish uchun dasturiy va hujjatli vositalarni jamlash tushuniladi. • Dasturiy ta’minot tomonidan bajariladigan funktsiyalarga bog‘liq holda, uni ikki guruh -tizimli dasturiy ta’minot va amaliy dasturiy ta’minotga bo‘lish mumkin.

4. Tizimli DT kompyuterda axborotni qayta ishlash jarayonini tashkil etadi va amaliy dasturlar uchun me’yordagi ish muhitini ta’minlaydi. Tizimli DT apparat vositalari bilan shu qadar yaqin aloqadaki, uni ba’zida kompyuterning bir qismi deb ham hisoblashadi. • Amaliy DT foydalanuvchining aniq vazifalarini hal etish va umuman axborot tizimining hisoblash jarayonini tashkil etish uchun mo‘ljallangan.

5. Tizimli DT tarkibiga quyidagilar kiradi: • Operatsion tizimlar (OT) xabarni qayta ishlash jarayonini boshqarish va apparat vositalari bilan foydalanuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani ta’minlaydi. OTning asosiy vazifalaridan biri axborotning kirish - chiqish jarayonini avtomatlashtirish, foydalanuvchi hal etadigan amaliy vazifalarning bajarilishini boshqaradi.

6. Operatsion tizimlar (OT) xabarni qayta ishlash jarayonini boshqarish va apparat vositalari bilan foydalanuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani ta’minlaydi. OTning asosiy vazifalaridan biri axborotning kirish - chiqish jarayonini avtomatlashtirish, foydalanuvchi hal etadigan amaliy vazifalarning bajarilishini boshqaradi.

7. OT kerakli axborotni EHM xotirasiga kiritadi va uning bajarilishini kuzatadi; to‘g‘ri hisoblashga halal beruvchi vaziyatlarni tahlil etadi, qiyinchiliklar paydo bo‘lganda nima qilish zarurligi haqida ko‘rsatma beradi. Bajaradigan vazifalaridan kelib chiqib, OTni uch guruhga bo‘lish mumkin -

8. Bular quyidagilar • -bir vazifali (bir kishi foydalanuvchi); • -ko‘p vazifali (ko‘p kishi foydalanuvchi); • -tarmoqli.

9. Bir vazifali OT bir foydalanuvchining har bir aniq paytda aniq vazifani bajarish uchun mo‘ljallangan. Bunday operatsion tizimlarning tipik vakili MS DOS dir (uni Microsoft firmasi ishlab chiqqan).

10. Ko‘p vazifali OT vaqtni multidastur rejimida taqsimlashda EHMdan jamoa bo‘lib foydalanishni ta’minlaydi (EHM xotirasida bir necha dastur vazifalar bo‘ladi va protsessor kompyuter resurslarini vazifalar o‘rtasida taqsimlaydi). Bunday sinfdagi OTning tipik vakillari -IBM korporatsiyasining UNIX, OS2, Microsoft Windows 95, Microsoft Windows NT va boshqalardir.

11. Tarmoqli operatsion tizimlar lokal va global tarmoqlarni paydo bo‘lishi bilan bog‘liq va foydalanuvchining hisoblash tarmoqlari barcha resurslariga kirishini ta’minlash uchun mo‘jallangan. Tarmoqli OTlarning tipik vakillari -Novell NetWare, Banyan Vines, IBM LAN, Sun firmasi mahsuloti Solaris dir.

12. OTning sozlovchisi bo‘lgan qobiqlar operatsion qobiqlar deb ataladi. • Utilitalar va avtonom dasturlar tor ixtisoslashgan bo‘lib har biri o‘z vazifasni bajaradi. Biroq utilitalar avtonom dasturlardan farqli ravishda tegishli qobiqlar muhitida bajariladi.

13. Kopmyuterlarni sinflanishi • Bunda ular o‘z vazifasini bajarishda OT dasturli va boshqa utilitalar bilan raqobatga kirishadi. Shu bois servis vositalar tavsifi o‘z vazifalari va tashkil etish usullariga ko‘ra ancha shartlidir.

14. Utilitalar • Utilitalar foydalanuvchilarga sifat jihatidan yangi interfeys taqdim etadi. OT foydalanuvchi operatsiya va buyruqlarini ikir-chikirigacha bilishdan ozod etadi. Utilitalar foydalanuvchiga qo‘shimcha xizmatlarini (maxsus dasturlar ishlab chiqishni talab etmaydigan) asosan disklar va fayllar tizimlari bo‘yicha xizmat ko‘rsatish ko‘rinishida taqdim etadi.

15. Utilitalar ko‘pincha quyidagi vazifalarini bajaradi; • disklarga xizmat ko‘rsatish (axborotni shaklga solish, saqlashni ta’minlash, to‘xtatish va boshqalar yuz berganda uni tiklash imkoniyati); • fayl va kataloglarga xizmat ko‘rsatish (huddi qobiqlar kabi); • arxivlarni yaratish va yangilash; • kompyuter resurslari haqida, diskli makon xususida, dasturlar o‘rtasida TXKni taqsimlash to‘g‘risida axborot taqdim etish; • turli rejim va formatlarda matnli va boshqa fayllarni bosish; • kompyuterni viruslardan himoya qilish.

16. Virusga qarshi himoyali dasturiy vositalar viruslarini topish va davolashni ta’minlaydi. Virus atamasi bilan turli noma’qul harakatlarni amalga oshirib boshqa dasturlarga kirib olgan holda ko‘payishga qodir bo‘lgan dastur tushuniladi.

17. Tizimli va amaliy dasturlar dasturlashtirish tillari yordamida tuziladi. Bu jarayonda yozilgan dastur dasturlashtirish tili translyatori orqali mashina tiliga tarjima qilinadi.

18. Dasturlashtirish tili translyatori deb, dasturlashtirish tilidan (odatda) mashina kodiga dastur matnini tarjima qilishni amalga oshiruvchi dasturga aytiladi.

19. Dasturlashtirishning kirish tili, translyator, mashina tili, standart dasturlar kutubxonasi, translyatsiya qilingan dasturlarni sozlash va bir butunlikka jamlash vositalarini o‘z ichiga olgan vositalar majmui dasturlashtirish tizimi deb ataladi. Dasturlashtirish tizimida translyator dasturlashtirishning kirish tilida yozilgan dasturni aniq bir EHMning mashina buyrug‘i tiliga tarjima qiladi. Kirish tilidan tarjima qilish usuliga bog‘liq holda translyatorlar kompilyator va interpretatorlarga bo‘linadi.

20. 2. Amaliy dasturlar. Ularning ko‘rinishi • Amaliy dasturiy ta’minot foydalanuvchining aniq bir vazifalarini ishlab chiqish va bajarish uchun mo‘ljallangan.

21. Amaliy dasturiy ta’minot tizimli DT, xususan, operatsion tizimlar boshqariluvi ostida ishlaydi. Amaliy DT tarkibiga quyidagilar kiradi: • - Turli vazifalardagi amaliy dasturlar paketlari; • - foydalanuvchi va AT umumiy ish dasturlari.

22. Amaliy dasturlar paketlari (ADP) - foydalanuvchi hal etayotgan vazifalarni avtomatlashtirishning kuchli qurolidir, u axborotni ishlash bo‘yicha biror ishni qanday bajarayotganini bilish zaruriyatidan amalda to‘liq ozod etadi.

23. Hozirgi paytda o‘z funktsional imkoniyatlari va amalga oshirish usullariga ko‘ra farqlanuvchi ADPning keng spektri mavjud. • Amaliy dasturlar paketi (ADP) - bu muayyan sinf vazifalarini hal etish uchun mo‘ljallangan dasturlar majmuidir.

24. ADPning quyidagi turlari farqlanadi - • - umumiy vazifadagi (universal) • - uslubiy yo’naltirilgan; • - global tarmoq; • - hisoblash jarayoni tashkilotlari.

25. Umumiy vazifadagi amaliy dasturlar paketi (ADP) - foydalanuvchi va umuman axborot tizimi funktsional vazifalarni ishlab chiqarish va foydalanishni avtomatlashtirish uchun mo‘ljallangan. • Bu ADP sinfiga quyidagilar oiddir: • - matnli va grafik muharrirlar; • - elektron jadvallar; • - ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT)

26. Diskdagi fayl va kataloglar • Joriy disk bu siz tomoningizdan ayni paytda ishlatilayotgan diskdir. MS DOS foydalanuvchi so‘rayotgan fayllarni joriy diskdan qidiradi. MS DOSning maxsus komandalari joriy diskni o‘zgartiradi. • Foydalanuvchi ishlayotgan laqzadagi katalog joriy katalog deb ataladi. Agar MS-DOS komandasida faylning nomi ko‘rsatilsa u holda bu fayl joriy katalogdan qidiriladi yoki tashkil qilinadi.

27. Disketalar • Disketalar ma’lumotlarni bir kompyuterdan ikkinchisiga o‘tkazish va ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. Asosan 5.25 va 3.5 dyuymli disketalardan foydalaniladi. • 5.25 dyuymli disketalar hajmiga ko‘ra turlicha bo‘ladi -180, 360 Kbayt va 1.2, 2 Mbayt. Shuning uchun ularni 360 Kbaytli disklarni o‘qish qurilmasidan o‘qish mumkin emas. Ularni maxsus disk o‘qish qurilmasida o‘qiladi.

28. 3.5 dyuymli disketalar hajmi 720, 1.44, 2 va 2.88 Mbayt. Ular ishonchliroq, chunki qattiq plastmass qobiq ichida joylashgan. Hozirgi kunda 3.5 dyuymli disketalar ko‘proq tarqalgan. Disketalarni maxsus himoya tirqishi bor, agar u berkitilsa, disketaga ma’lumot yozish mumkin bo‘lmaydi. 3.5 dyuymli disketalarda bu vazifani disketa pastki chap qismida joylashgan maxsus tugmacha bajaradi. 360 Kbaytli disketa 2 intervalda bosilgan 200 betli ma’lumotni o‘zida saqlashi mumkin.

29. Fayl va kataloglar. • Magnit disklarda ma’lumotlar fayllarda saqlanadi. Fayl - diskning ma’lum nom bilan ataluvchi sohasi bo‘lib, unda ma’lumot saqlanadi. Masalan, dastur va hujjat matnlari, bajarilishi mumkin bo‘lgan dastur va xokazolar. Fayllar ikki xil bo‘ladi -matnli, ikkilik tizimidagi. • Matnli fayllar foydalanuvchi o‘qishi uchun mo‘ljallangan. Har - bir fayl nom va kengaytgichga ega. Nom 1 dan 8 tagacha kengaytgich 1 dan 3 tagacha belgiga ega bo‘lishi mumkin (Windowsning yangi versiyalari bundan mustasno). Nom va kengaytgich nuqta bilan ajratiladi.

30. Norton Commander haqida umumiy ma’lumot va uning imkoniyatlari. • NC dastursi "Peter Norton Computing" firmasining maxsuli bo‘lib, uning vazifasi MS-DOS OC bilan ishlashni yengillashtirishdan iborat. Bu dastur fayllar va direktoriyalar bilan asosiy amallarni qidirish va nusxa ko‘chirish, qayta nomlash, o‘chirish kabi- larni soddaroq va qulayroq va yaqqol bajaradi. Shunday qilib, NC operatsion tizim vazifalarini bajaradi va uning imkoniyatlarini kengaytiradi.

31. MS DOS komandalari bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri - NC dan chiqmasdan turib ishlash mumkin. • - diskdagi kataloglar ro‘yxatini yaqqol ko‘rsatadi; • - diskdagi kataloglar daraxtini ko‘rsatish, kataloglarni yaratish qayta nomlash, o‘chirish komandalarini bajaradi; • - fayllar nusxasini ko‘chirish, arxiv fayllar, ma’lumotlar bazasi matnlarini ko’rish, matnli fayllarni tahrirlash imkoniyatiga ega; • - MS DOS ixtiyoriy komandasini va xokazolarni bajaradi.

32. NC dastursini ishga tushirish uchun DOS ning komandalar satrida klaviaturadan nc lotin xarflarini terish kerak - • Ekranning yuqori qismida 2 qavatli xoshiya bilan chegaralangan 2 ta to‘g‘ri burchakli darchalar xosil bo‘ladi. Bu darcha odatda "panel" deb ataladi. Panellar tagida DOSning komandalar satri joylashadi. Oxirgi satrda esa NC funktsional tugmachalarining vazifasini eslatuvchi satr joylashadi.

33. DOS komandalarini ishga tushirish • DOS komandasini bajarish uchun uni klaviaturadan kiritilib, (Enter) tugmachasi bosiladi. • NC panelidagi joriy faylni komandalar satriga (Ctrll) + (Enter) tugmachalari chiqaradi.

34. NC dan chiqish • NC dan chiqish uchun (F10) tugmachasi bosiladi. Ekranning o‘rtasida quyidagi savol paydo bo‘ladi. • Do you want to quit the Norton Comander? (Yes, No) • (Siz Norton Commander dan chiqmoqchimisiz?) • Agar chiqmoqchi bo‘lsangiz (Enter) yoki “Y” ni, aks holda (Esc) yoki “N” ni kiritasiz.

35. ETIBORIZ UCHUN RAHMAT Abduvaliyeva Shohidaning I kurs Boshqaruv fakulteti 1 - guruh Kasb talim