NURTY KONSERWATYWNE - WIEK XIX

1. ZAJĘCIA X – dr I. Barwicka-Tylek NURTY KONSERWATYWNE - WIEK XIX Edmund Burke (1729-1797). Teokraci francuscy: J. de Maistre (1754-1821), L. de Bonald (1754-1840). Szkoła historyczna w prawie: F.K. von Savigny (1779-1861). Romantyzm i nacjonalizm niemiecki.

2. KONSERWATYZM – główne pojęcia • organiczna koncepcja wspólnoty i związana z nią akceptacja hierarchii społecznej, wywodzonej zarówno z naturalnych różnic między jednostkami, jak też konieczności ustrukturyzowania społecznego organizmu; • autorytet – postrzegany jako alternatywa wobec władzy opartej na przymusie fizycznym: władzę się posiada, natomiast autorytetem się jest – z uwagi na wypracowaną i dowiedzioną w praktyce umiejętność kierowania społeczeństwem dla jego dobra (uprawnienia autorytetu nie mogą być ściśle zdefiniowane, a tym bardziej ich zakresu nie da się negocjować); • kumulatywna wizja rozwoju – stan obecny wynikiem gromadzenia doświadczeń przeszłych pokoleń i niezrozumiały bez jego uwzględnienia: rola tradycji, obyczajów, instytucji gwarantujących ciągłość (rodzina); • natura ludzka postrzegana jako bardziej skłonna do zła, lub przynajmniej słaba – większość jednostek potrzebuje zewnętrznej kontroli swych zachowań; nie tylko by nie szkodzić innym, ale także by zrealizować własne cele. Dlatego należy odrzucić indywidualizm (dlatego również na zakończenie każdego przedmiotu student musi zdać egzamin – gdyby prowadzący byli liberałami, nie byłoby to może konieczne  pomyśl, dlaczego)

3. E. Burke i konserwatyzm brytyjski • aż do rewolucji – członek stronnictwa wigów (liberałowie), po rewolucji zmodyfikował częściowo swe poglądy; • dzieła: Rozważania o rewolucji we Francji; • krytyka oświecenia i rewolucji francuskiej: tzw. postęp i odgórna racjonalizacja stosunków społecznych prowadzi do rozkładu wspólnoty i chaosu; • polityka nie jest nauką aprioryczną – wymaga zrozumienia przeszłości konkretnego społeczeństwa, jednoczących go wartości, i dostosowania wszelkich nowych rozwiązań do naturalnych kierunków jego rozwoju – zmiany ewolucyjne (cecha uważana za charakterystyczną dla brytyjskiego konserwatyzmu); • naród jako związek pokoleń przeszłych, teraźniejszych i przyszłych (wspólnota historyczna); • tradycja – płaszczyzna porozumienia między jednostkami (m.in. spajająca rola religii).

4. E. Burke – c.d. • konserwatywne założenia to w przypadku Anglii: • akceptacja tradycji ustroju mieszanego, którego wersją była brytyjska monarchia konstytucyjna, oparta na współdziałaniu króla i parlamentu (bez przewagi tego ostatniego); • poparcie Chwalebnej Rewolucji 1688 r., ale także amerykańskiej wojny o niepodległość; • obrona systemu dwupartyjnego, wyborów cenzusowych (urodzenie, majątek); • gospodarka wolnorynkowa (A. Smith) i nienaruszalność własności prywatnej;

5. „Teokraci francuscy” • teokracja – rządy Boga (jest on faktycznym suwerenem, co oznacza, że prawo stanowione musi być zakorzenione w prawie bożym – religia podstawą polityki); • L. de Bonald: • jednostki obdarzone naturą społeczną (por. Arystoteles i św. Tomasz); • więzi społeczne utrwalane w procesie historycznym jako kultura (narzędziem język, rozum), co decyduje o różnicach między formami życia wspólnotowego; • hierarchia podstawą uporządkowanych i opartych na współpracy relacji (tak w Kościele, jak w państwie i rodzinie): analogia Trójcy Św. (władza, wykonawcy jej poleceń oraz poddani); • proces historyczny skażony zbytnią pychą umysłu ludzkiego, dlatego należy umacniać tradycyjne struktury władzy, by powstrzymać postępującą degenerację.

6. „Teokraci francuscy” • J. de Maistre: • prowidencjalizm – procesem dziejowym opiekuje się Bóg (Opatrzność); • rewolucja francuska karą za grzechy (głównie wynikające z wiary w rozum ludzki – stwarzający iluzję samowystarczalności człowieka jako prawodawcy); • ultramontanizm – absolutna władza papieża w Kościele; • polityczne znaczenie władzy papieskiej – traktat Du Pape (O papieżu) – uprawnienie do zwolnienia poddanych z obowiązku posłuszeństwa królowi (por. papalizm); • właściwym wzorcem średniowieczny model stosunków społecznych i politycznych.

7. Niemiecka szkoła historyczna • inna nazwa: „szkoła profesorska”; • F.K. von Savigny: O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa; • krytyka uniwersalizmu szkoły praw natury – historyzm; • prawo zwyczajowe (odzwierciedlające ducha narodu) a prawo „prawników”; • G.F. Puchta: zakorzenione w świadomości zbiorowej prawo zwyczajowe ma większy wpływ na zachowania obywateli niż prawo ustawowe (które tym samym powinno szukać oparcia w pierwszym) – stąd szczególna rola nauki prawa, zajmującej się badaniem obyczajów wspólnoty, tradycją i przeszłością prawną.

8. Romantyzm i nacjonalizm niemiecki • eksponowanie pozytywnej roli czynników irracjonalnych w rozwoju społeczeństw i narodów: wartości moralnych, woli, czynników historycznych; • podkreślanie emocjonalnego charakteru więzi społecznych i narodowych (por. alternatywne koncepcje); • wiara w historyczną rolę „wybitnych” jednostek i krytyka egalitaryzmu; • kult ludowości (niekoniecznie idący w parze z admiracją wobec niższych warstw ludowych). • związek polityki i sztuki.

9. Romantyzm i nacjonalizm niemiecki – c.d. • J.G. Herder (1724-1804): • naród (Volk) jako najbardziej naturalna wspólnota, jednoczona głównie dzięki dziedzictwu kulturowemu (ważny wspólny język) – wtórność instytucji państwa, podziałów społecznych itp.; • szczególna rola poezji – ożywia i ukazuje świat wspólnych wartości narodowych; • krytyka absolutyzmu współczesnej monarchii pruskiej (realizującej wzorzec „francuski”) – powrót do źródeł kultury germańskiej.

10. Romantyzm i nacjonalizm niemiecki – c.d. • F. von Hardenberg (Novalis, 1772-1801): • wiara (katolicyzm – postulat rechrystianizacji Europy i pojednania) i miłość podstawą narodu i państwa; • krytyka racjonalizmu (także np. edukacji ludu – „zanieczyszczającej” obecnego w duszy ludu). • A. Műller (1779-1829): • koncepcja państwa stanowego, z dominującą rolą szlachty (właścicieli ziemskich); • antysemityzm. • J.G. Fichte (1762-1814): • zamknięte państwo handlowe; • koncepcja narodu wyznaczającego standardy innym (Normalvolk, Urvolk).

11. PYTANIA POD ROZWAGĘ • Prace poświęcone myśli konserwatywnej podkreślają na ogół niejednolitość koncepcji zaliczanych do tego kierunku myśli politycznej – można znaleźć konserwatystów opowiadających się za interwencjonizmem państwowym, a także akceptujących bez zastrzeżeń zasady leseferyzmu. Z czego wynika ta różnorodność? Dlaczego można mówić o niej zarówno jak o zalecie, jak i wadzie konserwatyzmu? • Czy potrafiłbyś sformułować kilka postulatów politycznych, które mogłyby stać się podstawą polskiego konserwatyzmu? (pomyśl o specyficznie polskiej tradycji historycznej, politycznej i prawnej)