TÜRK DİLİ I

1. TÜRK DİLİ I HAFTA: 10 ÇEKİM EKLERİ I İsim Çekim Ekleri

2. YAPI BAKIMINDAN KELİMELER (HECE, KÖK, EK) Bilindiği gibi her kelimenin yapısı ve manası olmak üzere iki cephesi vardır. ‘’Okul’’ kelimesinin bir yapısı vardır. (o-k-u-l) seslerinden meydana gelmiştir. Manası ise, eğitim yapılan yerdir. ‘’Gibi’’ kelimesinin yapısı (g-i-b-i) seslerinden meydana gelmiştir. Vazifesi ise iki unsurdan birini diğeri ile kıyaslamaktır. Yapı bakımından kelimeler iki grupta incelenir: 1.Ses yapısı 2. Şekil yapısı Ses Yapısı Bakımından Kelimeler (Heceler) Ses yapısı, kelimenin dış yapısıdır. Bu da kelimenin heceleri ve hecelerdeki ünlülerdir. Bir kelimede ne kadar ünlü varsa o kadar da hece var demektir. Türkçede altı türlü hece vardır. Şekil Yapısı Bakımından Kelimeler (Kökler- Ekler) Bir kelimenin şekil yapısını kökler ve ekler meydana getirir. Demek ki bir kelimenin ses yapısı dediğimizde, heceleri; şekil yapısı dediğimizde, kökleri ve ekleri anlıyoruz. Kökler Kökler, kelimenin manalı, parçalanamayan kısımlarıdır. Kelimenin çekirdeğidir. (göz, göz-lük, göz-lük-çü, göz-lem, göz-le-yiş) Kökler, önceden var olan ve sonradan yapılamayan dil birlikleridir. Dilde ‘’isim kökü’’ ve ‘’fiil kökü’’ olmak üzere iki türlü kök vardır. Fiil kökleri tek başlarına kullanılamazlar. Kelime değil, kelimeden küçük dil birimleridir.

3. Ekler • Türkçe eklemeli bir dildir. Kökler kelimenin manalı parçaları olup değişmezler. Ekler ise görevli parçalardır. Tek başlarına manaları yoktur. Ekler tek başlarına kullanılmazlar. Bu yüzden önlerine çizgi konarak yazılırlar. Bu, bir köke eklenecek demektir. (-m, -yor, -lık) Fiil kökünün sonundaki çizgi, kökün üzerine ek geleceğini gösterir. • Kökler, kelimede kendisine uyulan, ekler ise köke uyandır. Bu yüzden kökler tek şekilli, ekler ise çok şekillerdir. (taş-lık, taş-çı, çift-lik, odun-luk) • Türkçede eklerin iki görevi vardır: • Sözcüklerin cümle içinde görev almalarını sağlamak, yani onları diğer sözcüklerle ilişkiye geçirmek. • Yeni kavramları karşılamak için eski sözcüklerden yeni sözcükler üretmek

4. Dilimizde ekler görev bakımından ikiye ayrılır: • Çekim ekleri • Yapım ekleri • ÇEKİM EKLERİ • Sözcüklerin cümle içinde diğer sözcüklerle beraber kullanılmasını sağlayan eklerdir. Çekim ekleri eklendiği kelimenin anlamını değiştirmez. Anlamını değiştirmemesi, sözcüğün karşıladığı nesneyi veya kavramı değiştirmemesidir. Çekim eki kelimenin yapısında bir değişiklik yapmaz. Mesela çekim eki alan bir kelime türemiş kelime sayılmaz. • Yapım ekleri ile karşılaştırıldığında çekim eklerinin kullanım alanı daha geniştir ve bu ekler çok işlektir. Birkaç çekim eki (-yor, -ki) dışında çekim ekleri genellikle ünlü ve ünsüz uyumuna uyar. Yapım eklerinden önce çekim ekleri gelmez. İç-ten-lik, on-da-lık, top-tan-cı gibi birkaç örnekte kalıplaşma vardır. • Çekim ekleri isim soyundan gelen kelimelere gelen isim çekim ekleri ve fiillere gelen fiil çekim ekleri olmak üzere iki çeşittir. • İSİM ÇEKİM EKLERİ • 1. HAL EKLERİ • Cümlede isimleri isimlere, fiilleri fiillere bazen de edatlara bağlayarak isimlerin diğer kelimelerle ilgisini kurmaya yarayan asıl çekim ekleridir. İsmin anlamını değiştirmeyen diğer sözcüklerle birlikte kullanılmalarını sağlayan, onlara çeşitli anlam ayrıntıları katan bu eklere hal ekleri denir. • İsimlerin diğer kelimelerle kurdukları ilgilere göre halleri şunlardır: • a) Yalın Hal • Hal eklerinden hiçbirini almamış yalın haldeki isimlere denir. Çeşitli yapım eklerini alan isimler de hal eklerinden birini almadığı müddetçe yalındırlar. • İsimlerin başka bir öğeye bağlı olmayan, teklik, çokluk ve iyelik ekli şekilleridir: Göz-ler, kalem, ev-imi vb. Yalın halin, diğer hallerde

5. olduğu gibi bir eki yoktur. Ancak, ismin çokluk ve iyelik ekli şekilleri yalın hal olarak kabul edilmektedir. Kalem, bilgisayar, çocuklar, ağaçlar, sevgimiz b) Belirtme Hâli ( Yükleme Hâli- ı ) Ses uyumuna göre değişen –ı, -i, -u, -ü şekli vardır. İsimleri fiillere bağlayan bir ektir. Kelime grupları ve cümlede adların geçişli fiillerin etkisinde kaldığını belirtir. Belirtme ekini alan kelime, doğrudan doğruya fiilin etkisi altındadır: “Babam kapı-y-ı boyadı.”, “Seyahat için biz-i de çağırdılar.”, “Kalem-i kırdı.” Belirtme hali, bazen eksiz de yapılabilir. Bu durumda ad ek almaz: “ Ali cam-ı kırdı.”, “Babam araba-y-ı satın aldı. “ Tabakta portakalsın / Sözümüz burada kalsın. Yılda bir kabrime gel / Toprağım kokun-u alsın. Belirtme ekini alan kelime cümlede BELİRTİLİ NESNE, eksiz şekli ise BELİRTİSİZ NESNE görevinde bulunur.. yazı-y-ı, söz-ü, inci-y-i, dağ-ı, konu-y-u, görgü-y-ü Sınavı geçeceğim. Notlarını yanına almayı unutma. Çiçekleri sulasan iyi olur.

6. c) Yönelme (Yaklaşma, -e, -a) Hali Ses uyumuna göre değişen –a, -e şekli vardır, İsimleri fiillere bağlayan bir ektir. Kelime grupları ve cümlede fiilin yönünü gösterir ve yaklaşma belirtir: Ağaç-a, su-y-a, dağ-a, halı-y-a, Ankara-y-a gittim, beni ev-e götürün. İsmi edatlara bağlayarak edat grubu oluşturur: Sabah-a doğru bir patlama oldu. Kişi ve işaret zamirlerine yönelme eki geldiği zaman kök ünlüsü bazen değişir: Sen-e > sana, Ben-e >bana Yaklaşma ekinin diğer işlevleri: yer, zaman, karşılaştırma, sebep bildirme vb.dir. Bu eki kelimeler cümlede dolaylı tümleç, yüklem, bazen de zarf tümleci olurlar: Masanın üstüne bıraktım Sabaha gelmiş olur Gülşen’e söylüyorum ç) Bulunma Hâli ( -de hâli: -de, -da,-ta,- te ) Herhangi bir yerin, nesnenin, kavramın veya kişinin yanında, yakınında,altında, üstünde, sağında, solunda, içinde, … bulunma kalma bildirir. İstanbul’da, başımız-da, üstün-de, mahalle-de, sokak-ta Bu ekin asıl fonksiyonu yer bildirmektir. Fakat bunun dışında farklı anlamlar da ifade eder.

7. Zaman bildirir, durum bildirir, ikilemeler kurar, ölçü bildirir: Otobüste ayakta gittik. Ayda yılda bir uğruyorum. Yüzde kırk civarında azalma var. Eklendiği kelime ya da kelime grubu bazen sıfat görevindedir: Avuç içi büyüklüğünde bir odada yaşıyordu Zarf tümleci görevinde kullanılabilir: Suyu bir nefeste içti. Bir görüşte âşık olmuş. Ne mal olduğunu bir bakışta anlar. Bu ek bazen yapım eki görevinde kullanılabilir. Bu durumda hâl eki olmaz: Bu sözde tasarı meclisten geçmeyecek. Gözde adamları her zaman kabul görürüler. d) Ayrılma hâli ( -den hâli; -dan, -tan,-ten ) Sözcük gruplarında ve cümlede fiilin gösterdiği hareketin Kendisinden uzaklaştığını ifade etmek için kullanılır. Ekin asıl fonksiyonu uzaklaşma ifade etmektir. yürek-ten, dam-dan, ev-den, kitap-tan Yer, ayrılma, uzaklaşma, karşılaştırma, durum bildirir: Henüz işten ayrılmadı. Meyveyi bahçeden topladı. İstanbul’dan büyük şehir yoktur. Benden güzeli var mı? Çok candan konuşuyor. Seni yürekten kutluyorum.

8. Tamlanan ekinin (-ın, -nın) yerine kullanılır. Bu kullanımlarda çoğul ekinden sonra gelir: Aşağıdakilerden hangisi zarftır? Arkadaşlardan birisi beni aramış. Bazen yapım eki görevinde kullanılır. Bu durumda çekim eki olmaz: Sudan bahanelerle işleri erteleme. Sıradan insanlarla dostluk kurulmaz. Ayrılma eki almış olan kelime cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci, edat tümleci ve yüklem görevindeki kelimelerde kullanılabilir: Evden dışarı çıkmıyor. ( D.T) Sabahtan beri bekliyoruz ( E. T ) Üşüdüğünden içeri girdi. ( Z.T ) Cihanda itibarım varsa sendendir. ( Yüklem ) e) Eşitlik Hâli (-ca,-ce,-ça,-çe ) Sözcük gruplarında ve cümlede fiilin ne şekilde ve nasıl olduğunu veya yapıldığını , fiilin oluş veya yapılış tarzını ifade etmek için isimler eşitlik eki alırlar. Eşitlik ekleri; eşitlik, gibilik, benzerlik, görelik, kadarlık ifade ederler. usul-ca, insan-ca, kurnaz-ca, boy-ca, geniş-çe, binler-ce İyice saçmalamaya başladın Bence biraz daha beklemeli. -ca,-ce eki benzerlik ifade eder. “Gibi” anlamına gelir: Çocukça davranışlarından vazgeçmelisin Görelik anlamı katar,“Bakımından, yönüyle” anlamı katar: Aramızda boyca bir fark yok. Kendi keyfince davranamazsın

9. f) Vasıta Hâli ( -la, le ) İsimleri fiillere bağlayan bir ektir. Kelime grupları ve cümlede fiilin kendisi aracılığı veya birlikteliği ile yapıldığını belirtir: “Ahmet’-leçarşıya gittim.”, “Ekmeğibıçak-lakesti.”, “Senin-le gelmeyeceğim’’, ‘’Kardeşiyle oyun oynuyor.’’ Birliktelik anlamı ifade eder, araç, durum, sebep, sonuç Ve zaman bildirir: Benimle gelir misin? Memlekete uçakla dönecek. Sevinçle koşarak eve gitti. Dışarıdaki gürültüyle irkildi. g) İlgi Hâli (-nın,-nin,-nun,-nün; -im- ;ın,-in,-un,-ün ) Bu ek genellikle tamlama kurmakta kullanılır. Bu sebeple tamlayan eki de denilmektedir. İsimleri isimlere bağlayan ektir. Bir adın bir başka adla olan ilgisini belirtir. Daha açık bir ifadeyle, bir ad başka bir adın kendine bağlandığını belirtmek için ilgi ekini alır: “Ercan’ın mendili benim olabilir.”, “Ev-in kapısı sürekli açık.”, “Mutfak-ın tüpü bu sefer çabuk bitmiş.”, “Okul-un kapanmasına epey var.”, “Biz-im sözümüz var, öğrenci-nin çalışkanı, çiçeğ-in kokusu, sen-in sevgin, ben-im düşüncem, biz-im çabalarımız.’’ Ekin asıl fonksiyonu belirtili isim tamlaması kurmaktır. Tolga’nın sesi çok güzel Evlerinin önünden yol geçiyor

10. Bu ek zamirleri edatlara bağlayabilir. Saraya sen-in gibi bir adam gelmedi.” Senin kadar oburunu da görmedim • İsimleri ve zamirleri fiillere bağlar. En güzel günler sizin olsun. 2) ÇOĞUL EKİ • Çokluk eki kelimeler arasında bir ilgi kurmaz. İsmin karşıladığı • nesnenin ya da kavramın sayısının birden fazla olduğunu gösterir. • –lar, -ler eki ile yapılır. • öğrenci-ler, hasta-lar, kitap-lar, soru-lar, kalem-ler • NOT: -lar ,-ler ekinin çoğul anlamından başka anlamları da • vardır. • Abartma anlamı vardır. Dünyalar güzeli bir kızı var. • Eklendiği kelimeye “ve benzerleri” anlamı katar: Bu vatan daha çok Fatih’ler yetiştirecek. • Saygı ve alay anlamı katar: Ooo!... Ahmet Beyler de buradalarmış. • Yaklaşık ortalama anlamı katar: Otuz yaşlarında vardı. • -gil anlamı katar. Bu durumda yapım ekidir. Özel isimde kesme • işareti ile ayrılmaz

11. Yusuflar akşam yemeğe çağırdı. Aslında isim çekim eki olan çokluk eki, zamanla fiillerde kişi belirten çekim eki olmuştur: gitti-ler, görmüş-ler, al-sın-lar. Çokluk eki, çekim eki işlevinin yanında yapım eki işlevini de gösterir olmuştur: Selçuklu-lar, Maraşlı-lar; Amcam-lar, Babam-lar; yedi-ler, bin-ler; Hz. Ömerler, Fatihler. 3. İYELİK EKLERİ İsimleri isimlere bağlayan eklerdir. Nesnelerin bir kişiye veya bir nesneye ait olduğunu belirtirler. İyelik ekleri; sahiplik, aitlik veya mülkiyet ekleri olarak da bilinirler. Sahipliği kişiler halinde belirtirler. İyelik ekleri, bir nesnenin kime(ben, sen, o, biz siz, onlar) ait olduklarını belirtmek için o nesneyi karşılayan isme eklenirler. Asında iyelik ekleri, isim tamlamalarında tamlanan eki olarak bildiğimiz ektir. “bizim ev-imiz”, “Amcanın ev-i”, “sizin hakk-ınız” Kişilere göre iyelik ekleri: 1. Teklik Kişi : -( ı)m: kitap-ım, göz-üm, can-ım, ev-im, eş-im. 2. Teklik Kişi : -( ı)n: sevgi-n, iş-in, öykü-n, hareket-in, elbise-n. 3. Teklik Kişi : -(sı), (ı): sıra-sı, göz-ü, vergi-sin-i, sorun-u, aşı-sı. 1. Çokluk Kişi: -(ı)mız: araba-mız, sınıf-ımız, övünç-ümüz. 2. Çokluk Kişi: -(ı)nız: beklenti-niz, aşçı-nız, el-iniz, kâğıt-ınız. 3. Çokluk Kişi: -ları: arı-ları, yaratılış-ların-a, diş-leri.

12. İsimlere şu şekilde eklenir: Ev-i - m araba - m Ev-i - n araba - n Ev -i araba - sı Ev-i -miz araba - mız Ev-i -niz araba - nız Ev -leri araba - ları İyelik ekleri isim tamlamalarında tamlanan eki olarak kullanılır: Örn: duvarın boya-sı saçının reng-i tamlanan eki tamlanan eki O çocuğun yüzünü bir daha görmedim.

13. 4. SORU EKİ (-mı,mi,mu,mü) • Soru eki hem isimlerden hem de fiillerden sonra kullanılır ve • her zaman ayrı yazılır. Edat kaynaklı olan bu ek ünlü uyumuna uyar. • Çalışkan mı? Gelecek mi? Türk mü? Güzel mi? • -mı,-mi,-mu,-mü cümleye her zaman soru anlamı katmaz. Farklı anlamlarda da kullanılabilir: Zavallı çocuk ağaçtan düşüvermesin mi. ( Şaşırma ) Beni gördü mü yolunu değiştiriyor. (Şart ve zaman ) Her zaman zor mu zor sorardı. ( Pekiştirme ) Sinemaya mı tiyatroya mı gitsem. ( Kararsızlık ) NOT: “mı” eki kendinden önceki ve sonraki sözcükten ayrı yazılır. Kendinden sonra ek gelirse kendisine bitişik yazılır. … gelmeyecek miydin? …gitmeyecek misin? … gelmeyecek mi idin?(ek eylem yazıldığında soru ekinden ayrılır)