Wanneer werkt streng(er) straffen wel of niet?

1. Wanneer werkt streng(er) straffen wel of niet? Alumnidag Faculteit Rechtsgeleerdheid Henk Elffers emeritus hoogleraar empirische bestudering van de strafrechtpleging Afdeling Strafrecht en Criminologie Vrije Universiteit Amsterdam "Dat zal je leren!"

2. Straf helpt / helpt niet Criminologen/forensisch psychologen: straf helpt niet kijk maar naar de recidivepercentages (>50%) geen parallellie tussen strafklimaat en crim.cijfers de crux: niet goed maatschappelijk functioneren Rechtseconomen/rationele keuzetheoretici straf helpt meer straf  misdaad onaantrekkelijker wel parallellie tussen strafklimaat en crim.cijfers incapacitatie-effect [dwz het helpt anderen, niet de dader]

3. U weet zelf: straf schrikt niet altijd af dat weet u uit uw eigen jeugd uit uw ervaring met uw kinderen uit het feit dat er veelvuldig recidive voorkomt o.a. bij verkeersovertredingen

4. U weet zelf: straf schrikt soms wel af dat weet u uit uw eigen jeugd uit uw ervaring met uw kinderen uit het feit dat er nagenoeg geen snelheidsovertredingen voorkomen bij trajectcontrole

5. Hoe zit het nu? Laten we dat eens nader analyseren Aangrijpingspunt: de beslissing tot een misdrijf over te gaan rationele-keuzeperspectief maar wel een beetje sophisticated Wanneer, onder welke omstandigheden, weerhoudt strafdreiging welke mensen van welke misdrijven?

6. Wat zou u doen? Na een avond bij vrienden loopt u van de bushalte naar huis. Het is donker en doodstil. Op het voetpad ziet u plotseling een portefeuille liggen. Er is geen mens te zien. U raapt de portefeuille op, doet hem open. Er zit 15 Euro in, en een naamkaartje van een tienermeisje bij u in de straat. wat doet u? u belt de volgende dag dat meisje dat ze haar portefeuille kan komen ophalen u steekt het geld bij u

7. Wat zou u doen? Na een avond bij vrienden loopt u van de bushalte naar huis. Het is donker en doodstil. Op het voetpad ziet u plotseling een portefeuille liggen. Er is geen mens te zien. U raapt de portefeuille op, doet hem open. Er zit een pak bankbiljetten in, totaal 8000 Euro, en de businesscard van de directeur van de ABN om de hoek. wat doet u? u belt de volgende dag de bankdirecteur om te zeggen dat zij haar portefeuille kan komen ophalen u steekt het geld bij u

8. Niet teruggeven? Verduistering ! • Artikel 321 WvS • Hij die opzettelijk enig goed dat … aan een ander toebehoort … wederrechtelijk zich toeëigent, wordt, als schuldig aan verduistering, gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste 3 jaren … • Wist u dat? • Verandert uw besluit nu u dit weet?

9. O, eh, foutje … WvS 321 zegt niet 3 jaar, maar 1 jaar Voor wie het geld teruggaf: Nu u dit weet, toch maar houden? En als het 5 jaar was? Voor wie het geld hield: Nu u dit weet, toch maar teruggeven? (Het is trouwens wel degelijk max. 3 jaar)

10. Wat beïnvloedt uw keuze? Straf? Het geld bij u steken is verduistering art.321 Sr, max. 3 jaar gevangenis Afkeuring door vrienden en familie? Schaamte? Beide varianten zijn strafbaar, waarom toch het ene wel, het andere niet?

11. Hoe werkt straf bij het voorkomen van misdrijven? • Werken? • Twee straffilosofieën • absoluut: straf is vergelding (“verdiende loon”) en hoeft helemaal niet te werken • relatief: straf moet afschrikken (“mores leren”), dus werken • wij gaan nu in op de relatieve leer, dus of het werkt

12. Relatieve strafdoelen • resocialisatie • heropvoeding • afschrikking • specifiek: zorgen dat een gestrafte dader niet nogmaals in de fout gaat (voorkomen recidive) • algemeen: zorgen dat anderen er lering uit trekken • incapacitatie (onschadelijkmaking): • door opsluiting verhinderen (voor zo lang als dat duurt) dat de gestrafte zich misdraagt • in principe effectief, maar niet altijd realistisch

13. Strafdoelen 2011_11_07

14. Vanwaar dat rotsvast vertrouwen in straf? • uit de psychologie: straf werkt als hij • zeker, streng, en snel is • (maar dat geldt nu juist niet voor het strafrecht) • als je toegeeft dat het niet werkt, wat dan in vredesnaam? • te naïeve toepassing van de op zich zo aantrekkelijke theorie van de rationele afweging (rationele-keuzetheorie, RKT)

15. Rationele-keuzetheorie bij keuze tussen gedragsopties: • (impliciet) afwegen van voor- en nadelen • die optie kiezen die het beste verwachte saldo biedt gaat de keuze tussen wel of niet overtreden • dan zijn aan overtreden de nadelen verbonden van het betrapt worden

16. Wat telt als voordelen? (geval zonder straf) Koopt u een fles wijn van €4 of €40 voor een avondje met vrienden? • nadeel van de laatste optie is de prijs • voordelen van de laatste optie? • smaak • om uw vinologische partner te gerieven • om indruk te maken op uw vrienden • persoonlijke afweging, variërend over • beslisser • momenten • sociale situaties

17. Wat telt als nadelen bij overtredingen? • bestraffingskosten (BK) • kans dat autoriteit het merkt • er op reageert • en straf uitdeelt (en hoe streng die dan is) • sociale kosten (SK) • afkeuring door belangrijke anderen uit de sociale omgeving (schaamte) • morele kosten (MK) • schuldgevoel, ‘naar gevoel van binnen’ • wrekende gerechtigheid in het hiernamaals

18. Overtreden wordt al of niet voorkomen • door de combinatie van bestraffingskosten BK, sociale kosten SK, morele kosten MK • persoonsafhankelijk: niet voor iedereen gelijk • situatieafhankelijk: niet altijd en overal gelijk • het gaat daarbij om de perceptie door de afweger • niet of de straf (BK) hoog is • maar of hij denkt dat ie hoog is

19. Welke kosten zou U persoonlijk ervaren bij bepaalde overtredingen / misdrijven?Bespreek dit eens even met uw buurman/buurvrouw hier in de collegezaal

20. Mijn stellingen bij heel veel regels zijn de SK en MK veel belangrijker dan de BK de BK is heel klein: pakkans bij inbraak < 10%, straf soms nogal mild maar ook zijn mensen zeer gevoelig voor SK hogere BK helpt soms, niet altijd

21. BK soms effectief BK SK MK geen effect straf V SK V MK BK BK MK SK V straf helpt !

22. Verhouding van kosten en baten • Soms zijn de morele kosten doorslaggevend, soms de sociale, soms de bestraffingskosten, en • soms kunnen ze niet opboksen tegen de voordelen • verhogen van die kosten zal in sommige gevallen net de doorslag geven, maar vaak ook niet • het is erg afhankelijk van deonderlinge verhoudingvan BK, SK, MK en het te behalen voordeel

23. Verhouding van kosten en baten Helpt zwaarder straffen? afhankelijk van netto verschil tussen voordeel vs. morele kosten, sociale kosten en de extra zwaarte van bestraffingskosten Per persoon verschillend Geaggregeerd effect afhankelijk van verdeling in de populatie van dat netto verschil

24. Regelvolgingstypen (Kelman) Internalisatie je volgt de regel omdat je dat zelf belangrijk voelt gedreven door Morele Kosten Identificatie vanwege goed/afkeuring door belangrijke anderen gedreven door Sociale Kosten “Zich Voegen” vanwege de strafdreiging gedreven door BestraffingsKosten

25. Regelvolgingstypen • geïnternaliseerde regels: • worden ook gevolgd als er geen bestraffing dreigt • de morele kosten zijn zeer hoog • andere kosten doen er daarom weinig of niet toe • voorbeelden: de meeste zware misdrijven voor de meeste mensen

26. Regelvolging wegens identificatie • men volgt een regel omdat men zich met belangrijke anderen verbonden voelt (identificeert) die overtreding afkeuren • regelvolging wordt door sociale kosten bepaald, morele kosten en bestraffings-kosten zijn relatief onbelangrijk • voorbeeld: vloeken (voor a-religieuze mensen)

27. Regelvolging wegens zich voegen • Geen sprake van internalisatie of identificatie • Regel wordt al of niet gevolgd vanwege bestraffingskosten • voorbeeld: snelheidsovertredingen • niet doen bij trajectcontrole • wel bij ‘gewone’ controle

28. Hoe klasseert u de volgende overtredingen qua regelvolgingstype?Bespreek dit eens even met uw buurman/buurvrouw hier in de collegezaal

29. Dus: Bij sommige regels is straffen belangrijk Bij andere niet Welke wel of niet? Minoriteitsregels die de meeste mensen niet (meer) redelijk vinden Majoriteitsregels die veruit de meeste mensen zonder meer vinden gelden

30. minoriteitsregels • Regels die door een grote meerderheid niet worden geïnternaliseerd noch door identificatie worden gevolgd • Je mag ze niet overtreden “omdat ze strafbaar zijn gesteld” • niet omdat het inherent schandalig is dat te doen • veelal instrumentele regels • mestwet, identificatieplicht, fout parkeren

31. Helpt straffen bij minoriteitsregels? • In theorie wel, mits de straf maar hoog genoeg, draconisch is • € 10.000 voor een snelheidsovertreding? • dat is onwaarschijnlijk in ons strafrecht • proportionaliteit • responsieve rechter (luistert naar het publiek), en zal dat soort straffen niet opleggen

32. minoriteitsregels V onhaalbaar BK SK MK MK SK BK . V

33. majoriteitsregels • Regels die door de grote meerderheid van de bevolking worden onderschreven, en die ze vanuit identificatie of internalisatie volgen • Geldt voor veel regels uit het Wetboek van Strafrecht

34. Helpt streng straffen bij majoriteitsregels? • Voor de meerderheid niet • zij worden door internalisatie of identificatie gedreven • wel geldt dat strafbaarheid (niet strafzwaarte) belangrijk is om de identificatie in stand te houden • “wij doen het goede”

35. majoriteitsregelbestraffingskosten irrelevant V SK MK BK

36. Helpt streng straffen voor de minderheid die de majoriteits-regels niet accepteert wel? • bijvoorbeeld veelplegers • noch morele, noch sociale kosten • alleen bestraffingkosten relevant • maar … • BK = kans op straf x zwaarte straf • kans op straf (pakkans,…) belangrijker • dan strafzwaarte • neutralisatie: ‘dat gebeurt mij niet’ • ervaring: ‘zelden gepakt’ • voor hen geldt: vaker straffen werkt, niet strenger straffen

37. Dus … • Zwaarder straffen … • lukt niet bij minoriteitsregels • hoeft niet voor de meerderheid bij majoriteitsregels • is niet de beste aanpak bij de minderheid die majoriteitsregels verwerpt • die moet men vaker straffen, ipv zwaarder straffen • kortom: • streng(er) straffen is zelden of nooit de oplossing • vaker (standvastiger) straffen voor een (heel) kleine groep wel

38. En dan nog: de staatsloterij … Veel mensen zetten maandelijks een tientje in dat lijkt irrationeel gedrag de verwachte uitkomst is negatief maar ze waarderen de kleine kans op een miljoen als aantrekkelijker dan de bijna zekerheid van 10 Euro verlies stoppen die mensen als ze géén prijs krijgen? nee, want ze hadden dat verlies immers al ingecalculeerd er veranderd niets door de pech van geen prijs ze zetten volgende week unverfroren weer in

39. dat geldt ook in het strafdiscours Doet het er iets toe of iemand een straf echt ondergaat? Volgens de rationele-keuzetheorie niet: je weegt tevoren af en je hebt de strafdreiging niet als TE hoog ervaren of je nu wel of niet die straf krijgt, dat had je al ingecalculeerd pech, maar volgende keer loopt die afweging weer uit op : doen!

40. Behalve als … Als ondergaan van straf leidt tot bijstelling van je perceptie blijkt de pakkans niet hoger dan eerder gedacht? blijkt de straf niet onaangenamer dan eerder gedacht? of misschien valt het mee? Dan is er inderdaad sprake van een leereffect van gestraft worden de potentiële dader kan beter afwegen maar of dat tot méér of minder overtredingen aanleiding is? dat hangt af van de persoon van de afweger, en de situatie van de regelhandhaving

41. Terug bij af Van straf kàn een overtreder leren • ten goede • maar ook ten kwade Of dat loont voor de maatschappij? • soms wel • soms niet

42. Slachtofferschap van delictenBron: C&R 2012, data Veiligheidsmonitor • Steeds minder criminaliteit • Werd er zwaarder gestraft? • Misschien wel … (Van Tulder, NJB 2011) • maar zeker niet jaar op jaar strenger • dus … • de daling ligt zeker niet alleen aan strenger straffen en in 1984 was het nog 144

43. Als straffen niet zo vreselijk helpt … • Wat dan? • Morele kosten omhoog ? • ieders verantwoordelijkheid, opvoeding • Sociale kosten omhoog ? • ieders verantwoordelijkheid, normbevestiging, elkaar aanspreken • Preventie • voordelen omlaag • Decriminalisering • dan hoeft er niks meer te helpen • Slechts zo blijft strafrecht wat het zou moeten zijn: • ultimum remedium en niet • geprefereerd remedium

44. Ziet u kans om SK of MK te verhogen? Of is preventie of decriminalisering de juiste aanpak?Bespreek dit eens even met uw buurman/buurvrouw hier in de collegezaal

45. H. Elffers (2008) Een straffe aanpak. Den Haag: Boom Juridische uitgevers H. Elffers (2008) Afschrikking en het aanleren van normen; de theorie van Kelman toegepast op het strafrecht. Justitiële Verkenningen, 34/2, 82-97 HElffers@nscr.nl Dank voor uw aandacht