2. Vrste preduzeca

1. 2. Vrste preduzeca Osnovno diferenciranje preduzeca je prema: 1) obliku rezultata djelatnosti, 2) velicini i 3) pravnom obliku. (1) Prema obliku rezultata djelatnosti, preduzeca se diferenciraju na: proizvodna i uslu�na preduzeca. (2) Prema velicini, preduzeca se diferenciraju na mala, srednja i velika. (3) Pravni oblik preduzeca defini�u pozitivni zakonski propisi. Uobicajeni pravni oblik preduzeca u tr�i�noj privredi je privredno dru�tvo.Vrste privrednih dru�tva su: ortacko dru�tvo, komanditno dru�tvo (kao dru�tva lica) i dru�tvo sa ogranicenom odgovorno�cu i akcionarsko dru�tvo (kao dru�tva kapitala); Poseban oblik obavljanja djelatnosti od javnog (op�teg) interesa predstavljaju javna preduzeca.

2. Diferenciranje preduzeca prema obliku rezultata djelatnosti Zavisno od oblika rezultata djelatnosti, preduzeca se mogu klasifikovati na: proizvodna preduzeca i uslu�na preduzeca. a) Proizvodna preduzeca primjenom odgovarajucih tehnolo�kih postupaka upotrebni kvalitet ulo�enih resursa preobra�avaju u nov kvalitet gotovog proizvoda. Kod proizvodnih preduzeca, proces proizvodnje proizvoda je odvojen od potro�nje proizvoda (proizvodi se nakon proizvodnje skladi�te, nakon cega se plasiraju na tr�i�te). Rezultat proizvodnje je materijalizovan u opipljivom, fizickom proizvodu koji mo�e biti predmet potro�nje ili dalje prerade u proizvodnji. Proizvodna preduzeca mogu biti: (1) intenzivna kapitalom (u strukturi njihovih sredstava prete�no su zastupljena osnovna sredstva) i (2) Intenzivna radom.

3. a) Proizvodna preduzeca se dalje mogu diferencirati prema specificnim karakteristikama njihove djelatnosti na: industrijska preduzeca, gradevinska preduzeca, poljoprivredna preduzeca, ekstraktivna i rudarska preduzeca. U okviru svake od navedenih podjela mo�e se vr�iti dalja klasifikacija. Tako, na primjer, industrijska preduzeca koja karakteri�e veoma izra�ena heterogenost proizvodnje, klasifikuju se na: preduzeca koja proizvode na bazi prirodnih supstanci, sintetickih supstanci, vje�tackih materijala. Gradevinska preduzeca se mogu diferencirati na preduzeca gradevinskih objekata i to: stambenih objekata, proizvodnih hala, hangara, hladnjaca, brana, bazena, tunela, puteva, mostova.

4. b) Velik broj savremenih preduzeca vr�e usluge prometa robe, transportne usluge, finansijske usluge, turisticke usluge, zanatske usluge, usluge posredovanja. Osnovna karakteristika preduzeca koja pru�aju usluge jeste neodvojivost pru�anja usluga i potro�nje usluga (�to podrazumijeva neposredan kontakt pru�aoca usluge i njenog korisnika: banka-klijent) . Rezultat uslu�nih preduzeca je nematerijalizovan �proizvod�, neopipljiv, dakle usluge koje cine, uglavnom, znanje i umijece ljudi i informacije. Uslu�na preduzeca su, po pravilu, radno intenzivna. Uslu�na preduzeca ne moraju biti velika da bi bila efikasna. Lokacija je od veceg znacaja za uspje�no poslovanje. Karakteri�e ih vi�i nivo kompetencije zaposlenih, vi�i stepen decentralizacije odlucivanja, manji stepen formalizacije odnosa u preduzecu.

5. Diferenciranje preduzeca prema velicini Izbor pokazatelja velicine preduzeca je osnovni problem pri diferenciranju preduzeca prema velicini. Razliciti kriterijumu se koriste u zemljama EU, SAD, Japanu. Podjela preduzeca prema velicini je jako znacajna, jer svaka od ovih vrsta preduzeca na svoj nacin doprinosi privrednom razvoju jedne zemlje � Imajuci to u vidu, svaka dr�ava je zainteresovana da zna kakva je struktura ovih preduzeca, kako bi mjerama makroekonomske politike obezbijedila njihov balans � � Problem koji se mo�e javiti prilikom izbora indikatora velicine je da izabrano mjerilo ne uva�ava specificnosti pojedinih preduzeca, a time ni njihovu velicinu. Drugi problem prilikom diferenciranja preduzeca je visina granicne vrijednosti izabranih indikatora (npr. koliko radnika treba da zapo�ljava preduzece da bi se smatralo malim ili srednjim.)

6. Najce�ce se za kriterijume velicine preduzeca koriste: 1. Broj zaposlenih, uzimajuci u obzir i djelatnosti, jer su razliciti nivoi intenzivnosti radne snage i razliciti nivoi efekata koje zaposleni ostvaruju u pojedinim djelatnostima; 2. Godi�nji ukupan prihod, odnosno suma novca koja se za jednu godinu ostvari prodajom roba, usluga ili nekih drugih redovnih aktivnosti preduzeca. Razlicit je od djelatnosti do djelatnosti. 3. Ukupna vrijednost imovine preduzeca: zemlji�te, zgrade, oprema, zalihe i novac. 4. Dionicki kapital, tj. ulo�eni kapital deonicara prilikom osnivanja preduzeca.

7. Karakteristike malih, srednjih i velikih preduzeca:

8. U praksi se koriste razliciti indikatori velicine za preduzeca u razlicitim privredama ili razlicitim privrednim granama. Cesto se primjenjuje kombinacija vi�e indikatora velicine. Boltonov komitet u VELIKOJ BRITANIJI koristi razlicite indikatori i granicne vrijednosti za razlicite djelatnosti. Ovaj komitet defini�e malo preduzece kao preduzece koje: u industriji zapo�ljava do 200 radnika, u trgovini ostvaruje prihod od 50.000 funti godi�nje, u gradevinarstvu zapo�ljava do 50 radnika, u oblasti transporta ima do 5 vozila i slicno. �

9. SAD (Americki Komitet za privredni razvoj) Da bi se preduzece smatralo malim trebalo bi da ispuni dva od sljedeca 4 kriterijuma: vlasnik preduzeca samostalno upravlja i rukovodi preduzecem; kapital obezbeduje pojedinac ili manja grupa ljudi; radnici i menad�eri pripadaju lokalnoj zajednici; prema osnovnim indikatorima velicine (broj zaposlenih, prihod, imovina i sl.) preduzece je manje od drugih preduzeca u istoj oblasti. 

10. EVROPSKA UNIJA Mikro: zapo�ljavaju do 10 lica godi�nji prihod je manji od 2 miliona EUR vrijednost ukupnih sredstava je manja od 2 miliona EUR Malo: zapo�ljavaju od 10 do 50 lica godi�nji prihod je od 2 do 10 miliona EUR vrijednost ukupnih sredstava je od 2 do 10 miliona EUR Srednje: zapo�ljavaju od 50 do 250 lica godi�nji prihod je od 10 do 50 miliona EUR vrijednost ukupnih sredstava je od 10 do 43 miliona EUR Veliko: zapo�ljavaju preko 250 lica godi�nji prihod je preko 50 miliona EUR vrijednost ukupnih sredstava je preko 43 miliona EUR ��

11. Mala i srednja preduzeca Ova preduzeca su dominantna u ukupnom broju preduzeca. Znacajno doprinose stvaranju dru�tvenog bruto proizvoda i obezbedivanju radnih mjesta. Najveci problem malih preduzeca jeste obezbedivanje finansijskih sredstava (banke ih nerado kreditiraju zbog visokog rizika poslovanja). Najce�ci uzroci propasti (prema istra�ivanjima) ovih preduzeca su: nekompetentnost (44%), pomanjkanje menad�erskog iskustva, neiskustvo u struci, nemar, prevare, nesrece.

12. Prednosti malih preduzeca su: Fleksibilnost, odnosno sposobnost preduzeca da se brzo prilagodi promjenama u okru�enju; Mala preduzeca su znacajan izvor inovacija, �to mo�e biti velika prednost na tr�i�tu; Prednost u upravljanju ljudskim resursima usljed manjeg broja radnika i neposrednijeg odnosa vlasnika i zaposlenih, kao i izmedu zaposlenih; Time je veci i stepen motivisanosti i radnika i vlasnika, jer se ljudi lak�e identifikuju sa preduzecem; Takodje je i stepen kontrole visok. �Nedostaci malih preduzeca su: Neefikasnost koja se ispoljava u visokim tro�kovima proizvodnje po jedinici proizvoda zbog usitnjenosti obima proizvodnje, cestih promena asortimana, malih serija i sl. Rizik kljucnih ljudi � velika zavisnost ovih preduzeca od znanja, sposobnosti i drugih profesionalnih i licnih karakteristika jednog ili malog broja kljucnih ljudi, odnosno vlasnika i clanova njegovog u�eg tima; Nisu atraktivna za strucnjake specijaliste; Visoki tr�i�ni rizici jer svoje poslovanje zasnivaju na jednom ili malom broju proizvoda; Te�koce u obezbjedivanju finansijskih sredstava. ��

13. Prednosti srednjih u odnosu na mala preduzeca: srednja preduzeca raspola�u sa vecim kapitalom, ostvaruju veci prihod, ali i ona imaju probleme oko pribavljanja kapitala; nivo profesionalnog upravljanja i specijalizacije veci; vece tr�i�no uce�ce. � Prednosti srednjih u odnosu na velika preduzeca: zadovoljavanje specijalizovane tra�nje; nastupaju na tr�i�tima na kojima fleksibilnost predstavlja konkurentsku prednost; snabdijevaju velika preduzeca neophodnim poluproizvodima. Nedostaci srednjih preduzeca: - problemi finansiranja rasta i razvoja; - slo�enija kontrola, komunikacija, problemi....

14. Velika preduzeca Velika preduzeca imaju mnoge prednosti koje poticu upravo iz njihove velicine. Ekonomija velicine se ispoljava u smanjenju prosjecnih tro�kova usljed velicine preduzeca. Velikim preduzecima su dostupni razliciti izvori finansiranja. Ona su nosioci primijenjenih, razvojnih pa i fundamentalnih istra�ivanja, �to rezultatira nove proizvode, nove materijale, nove tehnologije, nove nacine upravljanja. Povecanje velicine preduzeca iznad optimalne velicine uzrokuje rast prosjecnih tro�kova (disekonomije). S povecanjem velicine preduzeca javljaju se i problemi koordinacije i kontrole. Velika preduzeca nastaju povecanjem obima i �irenjem aktivnosti, dakle, internim ili eksternim rastom preduzeca. Interni i eksterni rast mogu biti horizontalni, vertikalni ili konglomeratski.

15. Horizontalan rast - ostvaruje se u okviru postojece djelatnosti, spajanjem dva preduzeca koja proizvode iste ili slicne proizvode. Vertikalan rast - nastaje ukljucivanjem u preduzece vi�e ili ni�e faze proizvodno-prometnog procesa (spajanje proizvodnog preduzeca s proizvodacem sirovina ili distributerom proizvoda). Konglomeratski rast - podrazumijeva �irenje djelatnosti preduzeca sa djelatnostima koje nisu ni horizontalno ni vertikalno povezane s njegovom dotada�njom djelatnosti.

16. Velika preduzeca mogu nastati i finansijskim povezivanjem vi�e pravno samostalnih preduzeca � holdinzi i koncerni. Holding - oblik finansijskog povezivanja pravno samostalnih dru�tava do koga dolazi vecinskim uce�cem jednog dru�tva - vladajuce dru�tvo ( dru�tvo majka ) u kapitalu drugog dru�tva � zavisno dru�tvo ( dru�tvo cerka). Svoju kontrolnu funkciju ostvaruje posjedovanjem hartija od vrijednosti zavisnih dru�tava. Holding cija je osnovna djelatnost kontrola zavisnih dru�tava naziva se �cist holding�. Samu kontrolu holding obavlja posjedovanjem hartija od vrijednosti zavisnog preduzeca. � Ukoliko se holding pored kontrole zavisnih preduzeca bavi i nekom drugom djelatno�cu onda govorimo o �mje�ovitom holdingu�.

17. Sticanje uce�ca u kapitalu jednog dru�tva u mjeri koja holdingu omogucava kontrolu nad njim mo�e se ostvariti na dva nacina: ustupanjem imovine dru�tva holdingu (dru�tvo ustupa holdingu cijelu ili dio imovine (kapital, udio, akcije) u zamjenu za sticanje clanskih prava uce�ca u dobiti holding dru�tva) ili investiranjem holdinga u nova dru�tva (vladajuce dru�tvo investira sopstveni kapital u osnivanje novih dru�tava ili sticanje uce�ca u kapitalu postojecih dru�tava). Prednosti holdinga su: jeftiniji i jednostavniji od fuzije ili kupovine imovine preduzeca; zadr�ava se ime i reputacija zavisnih preduzeca. � Nedostaci holdinga su: slo�eni odnosi koji smanjuju efikasnost; veci porez. 

18. Koncern - oblik povezivanja preduzeca koji se ostvaruje jedinstvenom upravom. Preduzeca pod zajednickom upravom obrazuju koncern preduzece, a clanice su koncern preduzeca. Koncern mo�e nastati pribavljanjem uce�ca od strane jednog dru�tva u kapitalu drugih dru�tava cime to dru�tvo (vladajuce dru�tvo) stice pravo kontrole nad njima (zavisna dru�tva). Vladajuce dru�tvo pored ciste kontrolne funkcije obavlja neku industrijsku ili trgovacku djelatnost zbog cega je ova vrsta koncerna, koja se naziva fakticki koncern, indenticna mje�ovitom holdingu. Osim toga, koncern mo�e nastati inkorporiranjem (ukljucivanjem) jednog dru�tva u drugo - cist tip koncerna. Inkorporirano dru�tvo zadr�ava pravni subjektivitet, a glavno (vladajuce) dru�tvo stice neograniceno pravo upravljanja inkorporiranim dru�tvom.

19. Privredna dru�tva Preduzeca kao organizaciona cjelina predstavljaju pravna lica koje obavljaju ekonomsku djelatnost sa ciljem sticanja profita (dobiti). Kao takva, preduzeca imaju imovinu, vlasnike i ciljeve. U zavisnosti od toga kakva je vlasnicka i imovinska struktura, preduzeca se mogu podijeliti u nekoliko osnovnih vrsta. Privredna dru�tva, kao osnovni institucionalni oblik funkcionisanja preduzeca kod nas, osnivaju osnivackim aktom pravna i/ili fizicka lica radi obavljanja djelatnosti u cilju sticanja dobiti. Prema Zakonu o privrednim dru�tvima postoje cetiri oblika privrednih dru�tava: ortacko dru�tvo, komanditno dru�tvo, dru�tvo s ogranicenom odgovorno�cu i akcionarsko dru�tvo. Osim navedenih oblika privrednih dru�tava u na�em privrednom sistemu postoje i dru�tvena preduzeca, javna preduzeca i preduzetnici.

20. Ortacka dru�tva Po svojim karakteristikama, ortacko dru�tvo se ubraja u dru�tva lica. Karakteri�u ga personalna svojstva, poznanstvo i povjerenje clanova. Ulog ortaka u ortacko dru�tvo mo�e biti u novcu, stvarima i pravima, kao i u radu ili uslugama. Za obaveze ortackog dru�tva solidarno i neograniceno odgovaraju svi clanovi dru�tva. Ortacko dru�tvo prestaje da funkcioni�e u slucaju likvidacije, stecaja, otkazom ili iskljucenjem clana dru�tva.

21. Komanditna dru�tva Privredno dru�tvo koje osnivaju dva ili vi�e fizickih i/ili pravnih lica u svojstvu ortaka, radi obavljanja odredene djelatnosti, pod zajednickim poslovnim imenom, od kojih najmanje jedno lice odgovara neograniceno za njegove obaveze (komplementar), a najmanje jedno lice odgovara ograniceno do visine svog ugovorenog uloga (komanditor). Komanditor ne mo�e vr�iti poslovodenje dru�tva. Ubraja se u dru�tva lica. Komanditno dru�tvo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom imovinom. Komanditori i komplementari ucestvuju u diobi dobiti i sno�enju gubitka dru�tva, srazmerno procentu udjela u dru�tvu. Komplementar komanditnog dru�tva ne mo�e prenijeti cio ili dio svog udjela bez saglasnosti svih komanditora i komplementara. Komanditor komanditnog dru�tva mo�e prenijeti dio ili cio svoj udio prodajom, poklonom, nasljedem ili na drugi nacin.

22. Dru�tva s ogranicenom odgovorno�cu Dru�tvo s ogranicenom odgovorno�cu je privredno dru�tvo koje osniva jedno ili vi�e pravnih i/ili fizickih lica radi obavljanja odredene djelatnosti i odgovara za svoje obaveze cjelokupnom imovinom. Mo�e imati najvi�e 50 clanova. Ako se broj clanova dru�tva s ogranicenom odgovorno�cu poveca iznad ovog broja ali ne vi�e od 100 clanova, i ako se taj broj odr�i u periodu du�em od godinu dana, to dru�tvo se mijenja u formu zatvorenog akcionarskog dru�tva. Ulog u dru�tvo s ogranicenom odgovorno�cu mo�e biti novcani ili nenovcani, ukljucujuci i izvr�eni rad i pru�ene usluge dru�tvu. Pravo glasa clanova dru�tva s ogranicenom odgovorno�cu, kao i imovinska prava prema dru�tvu, ukljucujuci i uce�ce u dobiti i raspodjeli likvidacionog vi�ka, srazmerni su udjelima clanova u ukupno uplacenom osnovnom kapitalu dru�tva, ako osnivackim aktom nije drukcije odredeno. Clanovi dru�tva s ogranicenom odgovorno�cu cine skup�tinu. Dru�tvo s ogranicenom odgovorno�cu mo�e da ima direktora ili upravni odbor, �to se odreduje osnivackim aktom dru�tva.

23. Akcionarska dru�tva (korporacije) Akcionarska dru�tva su privredna dru�tva - dru�tva kapitala, koje osniva jedno ili vi�e pravnih i/ili fizickih lica u svojstvu akcionara radi obavljanja odredene djelatnosti ciji je osnovni kapital utvrden i podijeljen na akcije. Akcionari svoje HOV mogu da kupe, prodaju, daju ili primaju kao poklone ili pak da ih nasljeduju. U SAD na korporacije otpada 85% ukupnih prodaja i 66% prihoda. Odgovara za svoje obaveze cjelokupnom imovinom. Mo�e biti: zatvoreno i otvoreno. Zatvoreno akcionarsko dru�tvo je dru�tvo cije se akcije izdaju samo osnivacima ili ogranicenom broju drugih lica. Ono mo�e imati najvi�e 100 akcionara; Akcionarsko dru�tvo se smatra otvorenim ako osnivaci ucine javni poziv za upis i uplatu akcija. Na taj nacin se omogucava povecanje osnovnog kapitala dru�tva.

24. Akcionarsko dru�tvo mo�e izdavati: obicne (redovne) i preferencijalne (povla�cene) akcije. Akcionarsko dru�tvo mora imati bar jednu obicnu akciju. Svaka obicna akcija akcionarskog dru�tva daje akcionaru ista prava te one uvijek predstavljaju jednu klasu akcija. Vlasnici obicnih akcija nemaju mogucnost povla�cenog polo�aja u raspodjeli dividendi, ali imaju pravo da aktivno ucestvuju u vodenju poslovne politike korporacije. Dividenda na obicne akcije varira u zavisnosti od poslovnog uspjeha (profitabilnosti) korporacije. Neke korporacije ne isplacuju dividendu uop�te, vec je reinvestiraju u biznis. Vlasnici obicnih akcija imaju jo� jednu prednost u odnosu na vlasnike preferencijalnih akcija: kada korporacija odluci da izvr�i dodatnu emisiju obicnih akcija, vlasnici obicnih akcija imaju pravo prece kupovine tih akcija. Ovo pravo omogucava akcionarima da odr�e svoju vlasnicku poziciju.

25. Preferencijalne akcije mogu biti podijeljene u dvije ili vi�e klasa, a svaka klasa daje akcionarima razlicita prava, kao �to su: pravo prvenstva isplate dividende, prvenstvo naplate kod likvidacije dru�tva, pravo pretvaranja tih akcija u obicne akcije ili u drugu klasu preferencijalnih akcija. Ostali akcionari ne primaju dividendu dok se ne isplate vlasnici preferencijalnih akcija. Dividende koje se isplacuju na preferencijalne akcije su obicno fiksni procenat u odnosu na nominalnu vrijednost akcije. Obicno preferencijalne akcije nose pravo akumulirane dividende. To znaci da ako kompanija jedne godine ne isplati dividendu na preferencijalne akcije, vlasnik ima pravo naredne godine na akumuliranu dividendu.

26. Pravo na dividendu je najznacajnje imovinsko pravo akcionara. Dividenda se placa svim akcionarima srazmjerno nominalnoj vrijednosti akcija. Vlasnik akcija ima pravo da proda akcije. Pri prodaji akcija mo�e se postici veca ili manja vrijednost od njihove nominalne vrijednosti. U slucaju prodaje akcija iznad nominalne vrijednosti, prodavac ostvaruje kapitalnu dobit, a kod prodaje ispod nominalne vrijednosti - kapitalni gubitak.

27. Organi upravljanja akcionarskog dru�tva, kao i kod ostalih dru�tava kapitala, su: 1) skup�tina (kao organ vlasnika kapitala), 2) upravni odbor (kao organ upravljanja), 3) nadzorni odbor (kao organ nadzora), 4) direktor (kao organ poslovodenja) i 5) izvr�ni odbor direktora (kao pomocni i izvr�ni organ direktora).

28. Prednosti akcionarskog dru�tva (korporacije): ogranicena odgovornost vlasnika (akcionara); laka prenosivost vlasni�tva; kontinuitet; konforni eksterni izvori finansiranja i visok potencijal za ekspanziju.

29. Nedostaci akcionarskog dru�tva (koprocije): dvostruko oporezivanje; slo�enost i zahtjevnost procesa konstituisanja korporacije; obaveza pravljenja izvje�taja i objelodanjivanja informacija; razdvojenost vlasnicke funkcije od funkcije zaposlenog u korporaciji (svi zaposleni nijesu vlasnici).

30. Javna preduzeca Javno preduzece osniva dr�ava ili jedinica lokalne samouprave, a obavlja djelatnost od op�teg interesa. Djelatnosti od op�teg interesa su djelatnosti u oblasti: proizvodnje, prenosa i distribucije elektricne energije, proizvodnje i prerade uglja, istra�ivanja, proizvodnje, prerade, transporta i distribucije nafte, prirodnog i tecnog gasa, prometa nafte i naftnih derivata, �eljeznickog, po�tanskog i vazdu�nog saobracaja, telekomunikacija, informisanja, izdavanja ud�benika, kori�cenja, upravljanja, za�tite i unapredivanja dobara od op�teg interesa (vode, putevi, mineralne sirovine, �ume, plovne rijeke, jezera, obale, banje, divljac ), kao i komunalne djelatnosti. Organi javnog preduzeca su: upravni odbor (kao organ upravljanja), direktor (kao organ poslovodenja) i nadzorni odbor (kao organ nadzora). Statutom preduzeca se mo�e predvidjeti i formiranje izvr�nog odbora direktora. Predsjednika i clanove upravnog i nadzornog odbora javnog preduzeca imenuje i razrje�ava osnivac.