5.3 Pambıq liflərinin xəstəlikləri və onlarla mübarizənin əsas prinsipləri

1. 5.3 Pambıq liflərinin xəstəlikləri və onlarla mübarizənin əsas prinsipləri • Qoza və liflərin xəstəlikləri

2. Çəhrayı çürümə. Müxtəlif yetkinliyə malik olan qozalarda meydana çıxır. Qozaların ağzında əvvəlcə tünd yaşıl ləkələr, 7-8 gün bundan sonra isə çəhrayı, asanlıqla tozlanan örtük əmələ gəlir. Bu örtük xəstəliyi törədən Trichothecium roseum Fr. göbələyin mitsel və qeyri cinsi çoxalma sporlarından ibarətdir. Konidilər armudşə-killi, qeyri bərabəryanlı, rəngsiz, bir arakəsməli, ölçüləri 12-18 x 8-10 mkm-dir. Göbələk qozanın daxilinə keçir, lifin çürüməsinə səbəb olur, nəticədə lif tozaoxşar kütləyə çevrilir. Çəhrayı çürümə ilə yoluxmuş qozalar ya tamamilə açılmır, ya da yüngülcə açılır, çox vaxt isə quruduqdan sonra tökülürlər. Boz çürümə. Bu xəstəlik qozaların ağzının səthi yaş çürüməsi başlayır. Xəstəliyin törədicisi Botrytis cinerea Fr. göbələyidir. Boz çürümənin inkişafı adətən çox rütubətli şəraitdə gedir. Bundan başqa pambığın qoza və liflərində niqrosporioz, fuzarioz, aspergil-liyoz və s. çürümələrə də rast gəlinir.

3. 5.4 Günəbaxan bitkisinin əsas xəstəlikləri, onlarla mübarizə • Günəbaxanınyalançıunluşehi – Plasmoparahalstedii(Farl.) Berl. Et de Toni. Təsnifatdayeri: Chromistaaləmi, Oomycotaşöbəsi, Oomycetessinfi, Peronosporalessırası, Peronosporaceaefəsiləsi, Plasmoparacinsi Sinonimi: PlasmoparahelianthiNovot. Biolojiqrupu: Biotrof

4. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Plasmoparahelianthigöbələyinininkişaftsiklindəanamorfvəteleomorfinkişafmərhələlərimövcuddur. Patogenanamorfmərhələdəarakəsməsizmitsel, çoxlusaydahərəkətliikiqamçılızoosporlarəmələgətirir. Zoosporlarzoosporangilərdəformalaşırlar. Teleomorf (cinsi) mərhələdəxəstəliktörədicioosporlarıformalaşdırır. Xəstəlikgünəbaxanınerkəninkişafmərhələlərindəmeydanaçıxır. Sirayətlənənbitkilərzəifinkişafetmişköksisteminəmalikolur, cırtdangörkəmialır, buğumaralarıhədsizyaxınlaşır, yarpaqlarınalttərəfindəgöbələyinağspormərhələsiəmələgəlir. Bəzən bitkinin çiçəkləmə dövrü spormərhələsi ayrı-ayrı gövdələrdə səpələnmiş tünd-yaşıl ləkələr formasında da meydana çıxa bilir. Beləörtükyarpaqvəyasəbətlərdəəmələgələbilir. Yoluxmuştoxumanındaxilindəgöbələkendofit, rəngsizvəyaaçıq-sarımitseləmələgətirir.

5. a- yoluxmuş günəbaxankökü; • b-sporangidaşıyan • a- günəbaxanın yoluxmuş yarpağı; b-sporangidaşıyan

6. a- sporangidaşıyanda qaustoriya; b, c – sporangidaşıyanın xarakterik budaqlanması; d- sporangidaşıyanın sonuncu budaqları; • e- zoosporangilər; j-iri qalın divarlı hüceyrələr;

7. a- zoosporangidən zoosporun çıxışı; b- zoosporangidən formalaşmamış plazma kütləsinin çıxışı; v- zooporangi aşağı temperaturun təsirindən sonra; q-zoosporangi zoospor çıxışından əvvəl; d- zooporangiyə yüksək temperaturun təsiri

8. XƏSTƏLİYİN YAYILMA AREALI

10. MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ

11. Günəbaxanın pası – Puccinia helianthi Schwein • Təsnifatda yeri: • Fungi və ya Mycota aləmi, Basidiomycota şöbəsi, Urediniomycetes sinfi, Uredinales sırası, Pucciniaceae fəsiləsi, Puccinia cinsi • Biolojiqrupu: • Biotrof

12. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Pucciniahelianthigünəbaxandataminkişaftsiklinəmalikolantəksahiblinövdür. Lakinbəzimənbələrdə göstərirlər ki, patogenpıtraq (Xanthium strumarium) bitkisinidəyoluxur, buisəəlavəinfeksiyamənbəyidir. Yazdagünəbaxanınyerətökülmüştoxumlarındanalınanbitkilərinvəyacücərtilərinyarpaqlarınınüsttərəfindəspermaqonilərinkişafedir, buradakiçiksporlar-spermasiyalarformalaşır. Onlarmayalanmafunksiyasınıyerinəyetirirlər. Eləburadayarpaqlarınalttərəfindəetsietsisporlarlaəmələgəlir. Etsisporlarınölçüləri 15-27 x 13-25 mkmhəddindədir. Etsisporlarlagünəbaxanyoluxduqdansonraondauredinosporkütləsiiləuredinoyastıcıqlarmeydanaçıxırki, uredinosporlarınölçüləri 23-34 x 17-26 mkm-dir. Uredinomərhələdəgöbələkbirneçəgenerasiyaəmələgətirir. Buisəinfeksiyanınkütləvişəkildətoplanmasınıtəminedir.

13. a- peridiyanın hüceyrələri; b-etsisporlar

14. Yayılması. Günəbaxandapasxəstəliyininarealıbitkininarealıiləüst-üstədüşür, yənipatogenbitkininbecərilmərayonlarındayayılmışdır.RusiyanınOrtaVolqaboyu, ŞimaliQafqazvəMərkəziQaratorpaqzonalarında, habeləUkraynavəMoldovanınbirçoxrayonlarındaxəstəlikdahagüclüinkişafabaşlamışdır. Ekologiyası. Havanınyüksəktemperaturuvəqısamüddətlinəmlikgünəbaxandaxəstəliyinintensivəmələgəlməsinəsəbəbolur. 18-200Ctemperaturhəddiyeniuredinogenerasiyalarınintensivəmələgəlməsinəstimuləedicitəsiredir. İstihavauredinomərhələninhissolunandərəcədəmüddətininazalmasınaxidmətedir. Təsərrüfatəhəmiyyəti. KeçmişSSRİ-dəXXəsrin 50-ciillərinəqədərpasxəstəliyigünəbaxanınənzərərlixəstəliklərindənbiriidi. Ayrı-ayrıillərdəxəstəliyintəsirindənməhsulitkisi 38%-əçatırdı. Mübarizətədbirləri. Yüksəkaqrotexnikavəxəstəliyəqarşıdavamlısortvəhibridlərdənistifadəsəmərəlidir. Toxumluqsahələrdəmüntəzəmolaraqalaqotlarıvəbəziinfeksiyalarındaşıyıcılarıolanzərərvericilərəqarşımübarizəaparılmalıdır.

15. Günəbaxanınalternariozuvəyatündqonur ləkəliyi – Alternaria sp. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Anamorfic fungi şöbəsi, Hyphomycetessinfi, Hyphomycetalessırası, Dematiaceaefəsiləsi, Alternariacinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

16. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Günəbaxanınalternario-zununbirneçəxəstəliktörədicisiqeydəalınmışdır: Alternariahelianthi, A.alternata, A.zinnieavəbaşqaları. Yoluxmuşbitkilərdəonlarmüxtəlifformalıləkələrəmələgətirir. Alternariozəvvəlcəfilqəyarpaqlarda, sonrahəqiqiyarpaqlarda, gövdəvəsəbətlərdəzühuredir. Sirayətlənmişfilqəyarpaqlardaxəstəlikölçüləri 0,3 sm-əqədərolandiametrlisarıləkələrformasındameydanaçıxır. Həqiqiyarpaqlardaxəstəlikəvvəlcədüzgünolmayankiçikləkələrşəklindəmeydanaçıxır, ölçücəböyüyürvəonlarınqurumasınasəbəbolur. Gövdəvəsəbətinarxasındaalternarioztündvəyaqonurzolaqlarlaüzə çıxır, belələkələr müxtəlifformavəölçülüdür. Yoluxmuştoxumadarütubətlihava zamanı xəstəlik törədicinin tünd və ya zeytuni örtüyü meydana çıxır. Spormərhələsiqısakonididaşı-yanlardaasanlıqladağılan, səpələnənsporzənciriiləformalaşır.

18. a- konidilər; b-yoluxmuş yarpaq

19. XƏSTƏLİYİN YAYILMASI

20. Ekologiyası. Günəbaxanınbuxəstəliyionuninkişafınınbütünmərhələlərindəmeydanaçıxır, lakinintensivinkişafyetişmədövründəbaşverir. Patogenlərləgünəbaxanınyoluxmasıüçünəl-verişlişəraituzunmüddətlirütubətlihavavəhavanıntempe-ratu-runun 15-300Colmasıdır. GünəbaxanınA.helianthiiləmaksimumyoluxması 25-270Ctemperaturdavə 3-4 günmüddətindəfasiləsizrütubətlihavadabaşverir. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Alternariozgünəbaxanbitkisininvaxtındanəvvəlqurumasınasəbəbolur, buisəciddiməhsulitkisiilənəticələnir. ƏdəbiyyatlardaolanmənbələrəgörəxəstəlikRusiyanınŞimaliQafqazvilayətində, eləcədəUkraynavəMoldovaRes-publikalarındadahaciddiitkilərə – ortahesabla 30%-əqədərməhsulitkisinəsəbəbolur. Mübarizətədbirləri. Xəstəlikləmübarizədətoxumlarındər-manlanması, dahadavamlısortvəhibridlərinbecərilməsiönəmlidir, növbəliəkindəvacibtədbirlərdəndir.

21. Günəbaxanınbozçürüməsi - Botrytis • cinerea Pers. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Anamorfic fungi şöbəsi, Hyphomycetessinfi, Hyphomycetalessırası, Moniliaceaefəsiləsi, Botrytis cinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

22. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Xəstəlik törədicinintelemorfmərhələsiBotryotiniafuckeliona (de Bary.) Whet. inkişaftsiklindəekzofitrənglimitsel, konidi, mikrokonidi, sklerosiyavəapotesiləriaskosporlarlaəmələgətirir. Meyvəbədəni-apotesilər 5 mm-əqədərdiametrli, hündürlüyü 4 mm-əqədərolmaqlasklero-siyalardaqaldırılmışboşqabşəkillitörəməşəklindəformalaşır. Buradakisələrvəkisəsporlaryerləşir. Mikrokonidiləraskosporlarınforma-laşmasızamanıspermasiyarolunuyerinəyetirir. İnfeksiyamənbəyitorpaqdakıbitkiqalıqlarındasaxlanılansklerosiyalar, sirayətlənmiştoxumlardaolanmitsel, konidivəaskosporlardır. Xəstəliktörədicigünəbaxanıncücərtilərini, çiçəkləmədənsonrasıxəkinlərdəyarpaqvəgövdələrini, yetişmədövrüisəintensivolaraqsəbətləriniyoluxur. Bozçürüməxəstəliyininxarakterikəlamətiyoluxmuştoxumadagöbələyinkonidilərindənibarətbozörtükəmələgətirməsidir.

23. a- konididaşıyanlarla konidilər; b- göbələyin • kisə spor mərhələsi

24. XƏSTƏLİYİN • YAYILMA • AREALI

25. Ekologiyası. Xəstəliyinintensivəmələgəlməsisoyuqrütubətliha-vailəəlaqədardır. Xəstəliktörədicininkütləvisporverməsi 12-220C-yəqədərtemperaturdabaşverir, göbələyinsporlarınıncü-cərməsiüçünhavanınoptimalnisbirütubəti 85-100% həddindəolmalıdır. Təsərrüfatəhəmiyyəti. V.İ.Yakutkinin (2001) məlumatlarınaəsasənbozçürüməintensivinkişafedənillərdəgünəbaxanınməhsulitkisi 50% vədahaçoxolur. XəstəliyinağıritkilərverdiyirayonlarsırasındaŞərqiQazaxıstan, QərbiSibir, MərkəziQaratorpaqregio-nu, ŞimaliQafqaz, Ukrayna, Moldovavəs. fərqlənirlər. Buyerlərdəbozçürüməxəstəliyi 10 ildə 2-4 dəfəepifitotiyaşəklindəinkişafedir.

26. MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ

27. Günəbaxanınağçürüməsi – Sclerotiniasclerotiorum(Lib.) de Bary. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Ascomycotaaləmi, Euascomycetessinfi, Helotialessırası, Sclerotiniaceaefəsiləsi, Sclerotiniacinsi Sinonimi: Whetzeliniasclerotiorum (Lib.) Korf and Dumort. Biolojiqrupu: Saprotrof

28. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Göbələkgünəbaxanbitkisininbütünhissələriniyoluxur: kök, gövdəninkökəyaxınhissəsi, gövdə, yarpaqlarvəsəbətlər. Anamorfmərhələdəxəstəliktörədiciekzofitbuğumlumitsel, mikrokonidilərvəsklerosiyalarəmələgətirir. Teleomorfmərhələdəsklerosiyalardapatogenmeyvəbədəni-apotesiləriformalaşdırır. Apotesiboşqabşəkillidir, stromasın-dakisəkisəsporlarla yerləşir. Optimalşəraitzamanısklerosiyalardagünəba-xanınvegetasiyadövrü 4 vədahaartıqapotesigenerasiyasıverəbilir. İnfeksiyamənbəyimitsel, sklerosiyalarvəaskosporlardır. Sklerosiyalarpatogenintorpaqdauzunmüddətqalmasınıtəminedirvəvegetasiyadövrüonubərpaedir. Mikrosklerosiyalarapotesilərformalaşanzamanspermasiyarolunuyerinəyetirir.

29. a-sklerosiyalar apotesilərlə; b-kisələr parafizlə; • c- sklerosiyanın bir hissəsi

30. Yayılması. Dünyanıngünəbaxanbecərilənbütünrayonlarındagenişyayılmışdır. MDBməkanındadaxəstəlikmühüməhəmiyyətkəsbedir. RusiyanınQaratorpaqzonası, ŞimaliQafqaz, UkraynavəMoldovadaağçürümətez-tezepifitotiyaformasında (10 ildə 3-4 dəfə) inkişafedir. Ekologiyası. Xəstəliyininkişafıvəonunformalarıhidrotermikşəraitdənasılıdır. Havanınnisbirütubəti 100% vətemperaturu 15-220Colduqdaxəstəlikepifitotiyahəddindəyüksəksurətləinkişafedir. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Bəziədəbiyyatmənbələri (Yakutkinet. al., 1999) göstərirlərki, günəbaxanınağçürüməxəstəliyiepifitotiyaşəklindəinkişafetdikdəməhsulitkisi 60%-iüstələyir. Xəstəliyinəntəhlükəliformasısəbətlərinyoluxmasıdır. Mübarizətədbirləri. Plantasiyalardayüksəkaqrofonyaradıl-masıbitkilərinbuxəstəliyəqarşıdavamlılığınıyüksəldir.

31. Günəbaxanın unlu şehi – Erysiphe cichoracearum D.C. f. helianthi Jacz., Leveillulacampesitarum Golowf. • helianthiGolow. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Ascomycotaşöbəsi, Euascomycetessinfi, Erysiphalessırası, Erysiphaceaefəsiləsi, ErysiphevəLeveillulacinsləri Biolojiqrupu: Biotrof

32. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Xəstəlik törədicigünə-baxanbitkisininyarpaqlarını, bəzənisəgövdələrinidəsirayətlənir. Erysiphecichoracearumgöbələyiiləyoluxmazamanıyarpaqlarınüstsəthindəsəthimitselvəsporlardanibarətağ, keçəyəoxşarörtükinkişafedir. Erysiphecichoracearumgöbələyitək-təkkələ-kötür, sarı, qonurhaşiyəliləkələrformalaşdırır. Çoxzamanmitselyarpağınalttərəfindəolanbitkitoxumasınayüklənir. Çoxnadirhallardayarpağınüsttərəfindədəbunarastgəlinir. Vegetasiyamüddətindəyoluxmuşgünəbaxandaxəstəlik törədi-ciləribir-neçəqeyri-cinsiçoxalmadanibarətsporgenerasiyasıverir. Busporlartəkraryoluxmalarasəbəbolur. Konidilərmitseldəzəncirformasında (Erysiphecichoracearum) vəyatək-tək(Leveillulacampesitarum) formalaşır.

36. XƏSTƏLİYİN YAYILMA AREALI

37. Ekologiyası. Kleystotesilərvəqışlayanmitselcücərəndənsonraxəstəliközünü 13-170Ctemperaturdabərpaedir. Adətənunluşehxəstəliyigünəbaxanınçiçəkləmədövrümeydanaçıxır. Quruvəistihavadaxəstəliktörədicilərdahaintensivinkişafabaşlayır. Leveillulacampesitarumgöbələyiquraqlıqrayonlarıüçündahaxarakterikdir. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Günəbaxanınyarpaqlarıxəstəlikləgüclüyoluxanzamanbitkilərinvaxtındanəvvəlqurumasınasəbəbolur, buisəməhsuldarlığıvətoxumunyağlılığınıaşağısalır. XəstəlikQazaxıstandavəRusiyanınbirçoxəyalətlərindəgüclüzərərvurur. Ədəbiyyatməlumatlarınagörəunluşehxəstəliyininvurduğuzərərinmiqdarımüəyyənedilməmişdir. Mübarizətədbirləri. Xəstəliyəqarşıdavamlısortvəhibridlər-dənistifadəedilməsivacibdir. Növbəliəkinsisteminəciddiəməledilməli, bitkininnormalböyüməsinivəinkişafınıtəminedənaqrotexnikitədbirlərkompleksihəyatakeçirilməlidir. Kumulus (5 kq/ha), skor (0,3 l/ha), tilt (0,4 l/ha) kimipreparatlardanbiriiləişçiməhlulunməsarifi 400-800 l/haolmaqlaçiləməaparılır.

38. Günəbaxangövdələrininbozləkəliyi (gövdələrinxərçəngi, fomopsis) – PhomopsishelianthiMunt. Cvet. et al Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Anamorfic fungi şöbəsi, Coelomycetessinfi, Sphaeropsidalessırası, Sphaeropsidaceaefəsiləsi, Phomopsiscinsi Sinonimi: Diaporthearctii (Lasch) Nit. Biolojiqrupu: Hemibiotrof

39. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Xəstəliktörədicininteleomorfmərhələsiinkişaftsiklindəsarı-yaşılrəngliekzofit, uzunsov, düzvəyaəyripiknosporlarlapiknidlərəmələgətirir. Anamorfmərhələdəmeyvəbədəniperitesiikihüceyrəliellipsoidalaskosporludur. Tünd-qonurhəlqəvipiknidlər 120-290 mkmdiametrliolub, epidermisaltındasirayətlənmiştoxumanındaxilindəformalaşır. Meyvəbədənihəlqəvitündrəngliperitesiburuncuqluolub, dia-metri 290-430 mkmhəddindədəyişir. Peritesiləryoluxmuştoxumadatək-təkvəyaqruplaformalaşır, onunburuncuğuyetişəndənsonraepidermisinsəthindəzühuredir. Askosporlarikihüceyrəli, diyircəklivəyaslindrikdir. Xəstəliyininfeksiyamənbəyibitkiqalıqlarındaolanaskosporlar, sirayətlənmişbitkilərdəvəyoluxmuştoxumlardapiknidlərləpiknosporlardır. Günəbaxanınaltyarpaqlarınınxəstəliktörədiciiləsirayətlənməsi 4-12 ədədhəqiqiyarpaqfazasındabaşverir, sonraonlargövdənivətoxumalarlasəbətisirayətlənir. Yo-luxmuşəkintoxumlarındanxəstəlikqönçələməfazasınaqədərtək-tək (1%-dənaz) əmələgəlirvəmüəyyənzamandansonraartır.

41. Yayılması. Xəstəliyədünyanınhəryerindərastgəlinir. Günəba-xanbecərənölkələrüçünxəstəlikxarakterikdir. KeçmişSSRİərazisindəxəstəlikilkdəfə 1986-cı ildə Ukraynada, 1988-ci ildə Moldovada və 1991-ci ildə Rusiyanın Stavropol diyarında qeydə alınmışdır (Yakutin, 1991). HazırdadaxəstəlikUkrayna, MoldovavəRusiyadadahagenişyayılmışdır. ƏdəbiyyatməlumatlarnınagörəxəstəliyinmənbələricənubiUralvəOrenburqvilayətlərindədəəmələgəlmişdir. Ekologiyası. Xəstəliktörədicigeniştemperaturhəddində 5-300Cinkişafedirvəböyüyür. Mitselinböyüməsi, piknidinformalaşmasıvəpatogeninperitesilərininyaranmasıüçünənoptimaltemperatur 250Chəddindədir. Normalmülayimtemperaturdapiknidlər 7-10 günmüddətindəformalaşır, bugöstəriciperitesilərüçün 26 gündür. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Uzunillərbuxəstəliktədqiqatçıalimlərindiqqətindənkənardaqaldığındanxəstəliktörədiciözarealınıgenişləndirmişvəmüvafiqolaraqzərərvermədəartmışdır. Sonillərbuxəstəlikdahayüksəkiqtisadizərərləxarakterizəolunur.

42. MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ

43. Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm