1. Wprowadzenie

1. Kwestie kreatywności i innowacyjności w cywilizacji japońskiej i dalekowschodniej wobec wyzwań gospodarki opartej na wiedzyAndrzej P. WierzbickiInstytut Łączności (na podstawie współpracy z JAIST, School of Knowledge Science, 21st Century COE Technology Creation Based on Knowledge Science) 1. Wprowadzenie 2. Kwestia kreatywności w perspektywie japońskiej; Spirala SECI, inne spirale organizacyjnego tworzenia wiedzy 3. Różnorodność modeli tworzenia wiedzy;Creative Space, Knowledge Pentagram, Triple Helix 4. Podsumowanie takich modeli: ModelNanatsudaki 5. Wnioski japońskie, relacja do innych krajów dalekowschodnich 6. Wnioski dla Europy i Polski

2. 1. Wprowadzenie • Żyjemy w czasie rewolucji informacyjnej, prowadzącej do nowej epoki cywilizacyjnej • Wiedza (a także jej interpretacja, hermeneutyka, mądrość) odgrywa w tej epoce nawet bardziej znaczącą rolę, niż informacja, a więc możemy mówić o epoce cywilizacji wiedzy • Używano przy tym wielu innych nazw na określenie charakteru tej wielkiej zmiany: (społeczeństwo) poprzemysłowe, medialne, informacji, pokapitalistyczne, informacyjne, sieciowe, etc. • Jednakźe zmianą najważniejszą może być zmiana episteme.Używam tu pojęcia episteme nie w sensie klasycznym, ale współczesnym, rozszerzając przy tym jego rozumienie nadane przez M. Foucault: sposób konstrukcji i uzasadniania wiedzy charakterystyczny nie tylko dla określonej epoki historycznej w przeszłości, ale także w teraźniejszości i przyszłości, a także dla określonej sfery kulturowej. • Możemy przy tym mówić o episteme epoki cywilizacji przemysłowej (episteme pozytywistycznej czy modernistycznej, zwanej też niezbyt precyzyjnie scjentyzmem czy obiektywizmem). Destrukcja tej episteme zaczęła się już w początkach XX stulecia i doprowadziła do ukształtowania się odmiennych episteme trzech kręgów kulturowych: nauk ścisłych i przyrodniczych, nauk społecznych i humanistycznych, techniki i nauk technicznych (nie dwie kultury – C.P. Snow, tylko trzy episteme).

3. 2. Kwestia kreatywności w perspektywie japońskiej; Spirala SECI, inne spirale organizacyjnego tworzenia wiedzy • W tych warunkach, zdając sobie sprawę z rewolucji informacyjnej i gospodarki opartej na wiedzy, Japończycy podjęli kwestię kreowania wiedzy w organizacjach (Nonaka i Takeuchi 1995). Wyrazem tej teorii jest spirala SECI (następny slajd) • W istocie chodziło o podkreślenie specyficznego, kolektywistycznego i japońskiego wzorca kreatywności (w odpowiedzi na zarzuty Zachodu, że kolektywistyczna kultura dalekowschodnia nie może być kreatywna). • Znacznie później zwróciłem uwagę (Wierzbicki i Nakamori 2005), że wprawdzie spirala SECI ma cechy nowe i pewne cechy specyficznie japońskie, to jednak: • Problem organizacyjnego, grupowego tworzenia wiedzy nie jest nowy i był podejmowany wcześniej na Zachodzie (burze mózgów, Osborn 1957); • Spirale organizacyjnego tworzenia wiedzy są przykładem mikroteorii kreowania wiedzy (jako przeciwstawienia filozoficznym makroteoriom kreowania wiedzy, np.Kuhna czy Poppera) • Motywowane interesem grupy organizacyjne kreowanie wiedzy ma zupełnie inny charakter, niż motywowane głównie interesem indywidualnym akademickie kreowanie wiedzy, dla którego też można opracować mikroteorie jego kreowania; • Wszystkie takie mikroteorie można porządkować w t.zw. przestrzeni twórczej

4. 2. Kwestia kreatywności w perspektywie japońskiej; Spirala SECI, inne spirale organizacyjnego tworzenia wiedzy Rys. 1. SpiralaSECI (Nonaka and Takeuchi 1995) Istotne: interakcja grupy i indywiduum; wiedzy ukrytej i jawnej group tacit knowledge group explicit knowledge Externalisation Socialisation Combination individual explicit knowledge individual tacit knowledge Internalisation

5. 2. Kwestia kreatywności w perspektywie japońskiej; Spirala SECI, inne spirale organizacyjnego tworzenia wiedzy • Własna interpretacja kolejnych tranzycji (nie konwersji, jak pisał Nonaka, gdyż moim zdaniem wiedza nie podlega konwersji)w spirali SECI: • Socialization: oznacza wzajemną wymianę wiedzy intuicyjnej i emocjonalnej (ukrytej) przy nieformalnym spotkaniu grupy; • Externalization:oznacza racjonalizację wiedzy intuicyjnej grupy; • Combination:oznacza przygotowanie szczegółowych planów i procedur działania, dyrektyw dla członków grupy; • Internalization:oznacza powiększanie indywidualnego doświadczenia – wiedzy ukrytej – w trakcie realizacji zadań. • Wiedza wzrasta przy każdej tranzycji (dlatego nie jest to konwersja). • Spiralę SECI odczuwam szczególnie dobrze, gdyż nie tylko brałem udział w japońskich Socializations, lecz także w tym czasie (1993-97) rozwijałem własną ewolucyjno-racjonalną teorię intuicji, głównej części (obok emocji) wiedzy ukrytej, włącznie z następującymi etapami intuicyjnego procesu decyzyjnego: 1)rozpoznanie (Recognition), 2) rozważanie (Deliberation), 3)dojrzewanie (Gestation), 4) olśnienie (Enlightenment), 5) racjonalizacja (Rationalization), 6) wdrożenie (Implementation).

6. group tacit knowledge group explicit knowledge shared tacit knowledge shared explicit knowledge Objectives Externalisation Process Closure distributed tacit knowledge Combination Socialisation distributed explicit knowledge individual explicit knowledge individual tacit knowledge outside experts Expansion Internalisation 2. Kwestia kreatywności w perspektywie japońskiej; Spirala SECI, inne spirale organizacyjnego tworzenia wiedzy Spirala OPEC (S. Gasson)SpiralaSECI Wielka popularność spirali SECI spowodowała reakcję Zachodu: Ameryka inaczej tworzy wiedzę – ale podkreśla prywatyzację wiedzy, wynajmowanie ekspertów Czy pełna prywatyzacja wiedzy nie skończy się zanieczyszczeniem intelektualnego dziedzictwa ludzkości (analogia do zanieczyszczenia środowiska w epoce przemysłowej)?

7. group rationality group intuition Convergence Crystallization Divergence individual rationality individual intuition Verification 2. Kwestia kreatywności w perspektywie japońskiej; Spirala SECI, inne spirale organizacyjnego tworzenia wiedzy • Spirala burzy mózgów (brainstorming) DCCV (Kunifuji 2005): • Divergence: generacja i zapis tak wielu nowych idei, jak to tylko możliwe; • Convergence: selekcja idei najbardziej obiecujących; • Crystallization: dalsze rozwinięcie idei najbardziej obiecujących; • Verification: zastosowanie i testowanie tą drogą wybranych idei Rys. 3 Spirala DCCV burzy mózgów Wewnętrzne sprzeczności klasycznej burzy mózgów

8. 2. Kwestia kreatywności w perspektywie japońskiej; Spirala SECI, inne spirale organizacyjnego tworzenia wiedzy • Wstępnie podsumowując: • Spirale organizacyjnego tworzenia wiedzy przyjmują założenie (nie analizując go szczegółowo), że wiedza jest tworzona wspólnie przez grupę, w interesie tej grupy. • Stąd nie wyjaśnią one wszystkich aspektów kreowania wiedzy, gdyż stosujemy w nim także motywacje indywidualne (np. osiąganie stopnia doktora w akademickim kreowaniu wiedzy). • Japońskie zainteresowanie metodami (czy mikroteoriami) kreowania wiedzy miało częściowo charakter lokalny, szybko jednak nastąpiła w tym zakresie intensywna współpraca z Chinami, Wietnamem, itp.; można mówić o dalekowschodnim podejściu do metod kreowania wiedzy • Zaangażowane w to są takie dyscypliny, jak teoria zarządzania (Nonaka), teoria systemów (Sawaragi i Nakamori, wcześniejszy od Nonaki Shinayakana Systems Approach), inżynieria wiedzy (Kunifuji i inni); Nonaka, później Nakamori, próbują na tej podstawie utworzyć dyscyplinę knowledge science(s) • Stosunkowo mały w tym jest udział filozofii, z różnych powodów (ja próbowałem promować udział filozofów polskich, A. Motyckiej, Z. Króla)

9. humanity emotive heritage humanity intuitive heritage humanity rational heritage Interpretation Regress Mythologization Learning Abstraction Composition group rationality group emotions group intuition Externalisation Empathisation Publication Combination Indoctrination Socialisation individual emotions individual rationality individual intuition Internalisation Motivation Determination Enlightenment 3. Różnorodność modeli tworzenia wiedzy;Creative Space, Knowledge Pentagram, Triple Helix Rys. 4. Przestrzeń twórcza w swych podstawowych wymiarach

10. 3. Różnorodność modeli tworzenia wiedzy;Creative Space, Knowledge Pentagram, Triple Helix Human Front Social dimension Epistemological dimension Involvement Creative Front Scientific Front Imagination Intelligence Intervention Integration Systemic Knowledge Issues, Problems Rys. 5 System I5(Knowledge Pentagram Nakamoriego)

11. rational object perception intuitive object perception Immersion H. individual intuition individual rationality Enlightenment 3. Różnorodność modeli tworzenia wiedzy;Creative Space, Knowledge Pentagram, Triple Helix Rys. 6 Hermeneutyczna Spirala EAIR wykorzystująca wymiar Refleksji (hermeneutyka nie tylko dla humanistów; krąg hermeneutyczny jest pętlą dodatniego sprzężenia zwrotnego) Reflection Analysis

12. 3. Różnorodność modeli tworzenia wiedzy;Creative Space, Knowledge Pentagram, Triple Helix • Stare humanistyczne pojęcie hermeneutyki (interpretacji świętych tekstów) zostało następnie wykorzystane jako ogólne pojęcie interpretacji tekstu wobec całości doświadczenia badacza, a przez Gadamera (1960) użyte dla definicji humanistyki i analizy kręgu hermeneutycznego. • Zauważyliśmy jednak (Wierzbicki i Nakamori 2006), że hermeneutyka opisuje podstawowy proces w jakichkolwiek badaniach – także technicznych czy ścisłych – zbierania literatury przedmiotu, jej interpretacji i refleksji nad nią. Co więcej, krąg hermeneutyczny nie jest błędnym kołem (to typowy błąd logiczny współczesnej filozofii, która zazwyczaj słabo rozumie pojęcia sprzężenia zwrotnego), tylko spiralą dodatniego sprzężenia zwrotnego. • Pełen cykl tej najbardziej podstawowej i indywidualnej spirali twórczej EAIR obejmuje: • Enlightenment (olśnienie, abdukcja, aha, eureka, oświecenie), nowa idea badawcza, po której poszukujemy literatury z nią związanej; • Analysis,racjonalna analiza materiałów pozyskanych z literatury; • Hermeneutic Immersion, zanurzenie hermeneutyczne czyli czas na refleksję (japońskie Ma) potrzebny dla absorpcji rezultatów analizy we własnej intuicyjnej percepcji obiektu badań; • Reflection, która oznacza intuicyjne przygotowanie nowych idei. • Hermeneutyka jest dobrze znana w filozofii i humanistyce; nowe aspekty spirali EAIR to zamknięcie kręgu hermeneutycznego przez potęgę intuicji, jego interpretacja jako spirali dodatniego sprzężenia zwrotnego oraz podkreślenie uniwersalnej roli hermeneutyki w kreowaniu wiedzy, także w naukach ścisłych i technice.

13. 3. Różnorodność modeli tworzenia wiedzy;Creative Space, Knowledge Pentagram, Triple Helix Rys. 7 SpiralaDebaty EDIS (Zasada Podwójnej Dyskusji) Immersion group intuition group rationality Debate Selection individual intuition individual rationality Enlightenment

14. rational experience intuitive experience Interpretation Selection Experiment individual intuition individual rationality Enlightenment 3. Różnorodność modeli tworzenia wiedzy;Creative Space, Knowledge Pentagram, Triple Helix Eksperymentalna spirala EEIS wykorzystująca wymiar Weryfikacja (Rys. 8):

15. E E E S S S E E E I I I S S S S I I I I E E E E E E E E E E D D D R R R E E E I I I I I I A A A R R R A A A E E E E E E S S S I I I E E E D D D E E E E E E E E E E 3. Różnorodność modeli tworzenia wiedzy;Creative Space, Knowledge Pentagram, Triple Helix Rys. 9 Potrójnyheliks normalnych procesów tworzenia wiedzy

16. 4. Podsumowanie takich modeli: ModelNanatsudaki • Od Shinayakana Systems Approach (Nakamori i Sawaragi, 1990) i Knowledge Creating Company (spirala SECI, Nonaka i Takeuchi 1995), pojawiło się wiele teorii kreowania wiedzy na potrzeby dzisiejsze i jutrzejsze. • Nazywamy je mikro-teoriamikreowania wiedzy,dla odróżnienia od filozoficznych teorii kreowania wiedzy o długofalowej makro-skali historycznej. • Wszystkie współczesne mikro-teorie podkreślają wzajemne oddziaływanie aspektów racjonalnych z intuicyjnymi, emocjonalnymi, ukrytymi (tacit)aspektami wiedzy.Wiele z nich może być reprezentowane w formie spiral kreowania wiedzy (procesów dodatniego sprzężenia zwrotnego), często dotyczących relacji i tranzycji pomiędzy wiedzą jawną i ukrytą (intuicyjną, emocjonalną) na poziomie indywidualnym a grupowym, za przykładem spirali SECI(Socialization-Externalization-Combination-Internalization) Nonakii Takeuchiego. • Teoretyczna synteza takich mikro-teorii (Wierzbicki i Nakamori 2006) przybrała formę pojęcia Creative Space –sieciowego modeluróżnych procesów kreowania wiedzy z wieloma węzłami i tranzycjami pomiędzy nimi. Ale odczuliśmy też potrzebę pragmatycznej syntezy takich mikro-teorii, co doprowadziło do modelu Nanatsudaki

17. 4. Podsumowanie takich modeli: ModelNanatsudaki • Jako konkluzja z Creative Space, rozróżniamy pomiędzy: • motywowanymi interesem grupowym, przemysłowymi, organizacyjnymi procesami kreowania wiedzy – takimi jak spirala SECI, jej amerykański odpowiednik spirala OPEC (Gasson 2004), czy też starszy i dobrze znany proces zwany burzą mózgów ostatnio przedstawiony jako spirala DCCV (Kunifuji 2005) • motywowanymi interesem indywidualnym, academickimi procesami kreowania wiedzy,opisującymi normalne procesy kreowania wiedzy w uniwersytetach i instytucjach badawczych. Obejmują one w szczególności trzy takie procesy (Wierzbicki i Nakamori 2006): • Hermeneutyka (zbieranie informacji naukowej z literatury, www i innych źródeł, interpretacja i refleksja nad tymi materiałami), reprezentowana jako spirala EAIR (Enlightenment-Analysis-Immersion-Reflection); • Debata (grupowa dyskusja bieżacych wyników badań, refleksja nad rezultatami), reprezentowana jako spirala EDIS (Enlightenment-Debate-Immersion-Selection); • Eksperyment (testowanie idei i hipotez poprzez badania eksperymentalne, interpretacja rezultatów), reprezentowana jako spirala EEIS (Enlightenment-Experiment-Interpretation-Selection). • Dodatkowo, niezbędne okazało się uwzględnienie procesu planowania badań (Roadmapping)

18. 4. Podsumowanie takich modeli: ModelNanatsudaki Problem:jak połączyć normalne akademickie oraz organizacyjne procesy kreowania wiedzy, w celu: • Pomocy we współpracy pomiędzy akademią (uczelniami i instytutami badawczymi) a przemysłem; • Wytworzenia narzędzia organizacji większych i ambitnych, trudnych zadań kreacji wiedzy. Proponowane Rozwiązanie: połączenie siedmiu spiral kreowania wiedzy, w kolejności wynikającej z doświadczenia autorów w zarządzaniu nauką. Model wynikowy: kaskada siedmiu spiral, zwana modelem Nanatsudaki kreowania wiedzy (Nanatsudaki to nazwa siedmiokrotnego wodospadu na wzgórzu Asahidai blisko JAIST) Proponowana kolejność OPEC – EAIR – SECI – DCCV – EDIS – I5-Roadmapping – EEIS, z możliwymi powtórzeniami. Inaczej mówiąc:ustal cele – studiuj i interpretuj literaturę – „socialize” – „brainstorm” – debatuj – szczegółowo planuj badania – eksperymentuj – powtarzaj, cały czas pamiętając o wzajemnym oddziaływaniu irracjonalnych (intuicyjnych, emocjonalnych, ukrytych) i racjonalnych aspektów badań. Założenie tej wesji modelu Nanatsudaki: rozpatrywany problem kreowania wiedzy wymaga dużego wkładu eksperymentalnego.

19. Brainstorming (DCCV) Socialization (SECI) Debate (EDIS) Hermeneutics (EAIR) Roadmapping (I System) Objectives (OPEC) Implementation (EEIS) Start 4. Podsumowanie takich modeli: ModelNanatsudaki, Rys. 10

20. 5. Wnioski japońskie, relacja do innych krajów dalekowschodnich • Jaki jest pożytek z takich teorii? Oczywiście, głębsze zrozumienie różnorodności i złożoności procesów kreowania wiedzy, ale co ponadto? • Dwie kwestie zasadnicze dla JAIST: • Jak wspomagać kreatywność własnych studentów i młodych pracowników, szczególnie w „technology creation”? • Jak oddziaływać na kreatywność oddalonego od centrum regionu Japonii (prefektura Ishikawa, której stolicą jest Kanazawa)? • Dla obu kwestii można próbować wyciągać wnioski z przedstawionych wyżej teorii. Wnioski takie dotyczą np: • Ankietyzacji warunków kreatywności, badania problemów krytycznych za pomocą rankingu wielokryterialnego; • Systemu wspomagania gospodarki wiedzą i kreatywności dla uczelni; • Konstrukcji lokalnych ontologii (np. dla knowledge science) oraz t.zw. agenta hermeneutycznego (ułatwiającego własny ranking długich list wyników powszechnie dostępnych przeglądarek sieciowych). • Lepszych metod organizacji burzy mózgów, debaty, etc.

21. 5. Wnioski japońskie, relacja do innych krajów dalekowschodnich • Chiny i Wietnam podjęły intensywną współpracę z Japonią w tym zakresie: • Chiny poprzez Instytut Badań Systemowych Ch.AN, oraz szereg uniwersytetów lokalnych (np. Politechnika w Dalian), adresując np. kwestie: • t.zw. metasyntezy (…), • komputerowego wspomagania debaty, • chińskiego rozumienia intuicji („już Konfucjusz twierdził, że intuicja jest ważna”), itp.. • Trzeba tu podkreślić, że budżetowe nakłady na naukę w Chinach sięgają 1,2% PKB, i Chiny świadomie przygotowują się do wyzwań gospodarki opartej na wiedzy. • Wietnam idzie w tym względzie za przykładem Chin, ale we współpracy z Japonią kładzie nacisk na techniki informacyjne (wpływ ma także tradycja współpracy Wietnamu z Polską): • wyszukiwania wiedzy w tekście (text mining); • interpretacji dużych zbiorów danych naukowych, itp.

22. 6. Wnioski dla Europy i Polski • Niewątpliwe jest wielkie zainteresowanie na świecie zagadnieniami mikro-kreowania wiedzy oraz wykorzystania tacit knowledge; zaś epistemologia nieco przespała ten problem - za wyjątkiem może prof. A. Motyckiej, która przedstawiła nową makro-teorię, ale dotyczącą wpływu intuicji i emocji na procesy rewolucji naukowych. • Istnieje jakościowa różnica pomiędzy zorientowanymi grupowo organizacyjnymi procesami kreowania wiedzy w organizacjach przemysłowych i rynkowych, a zorientowanymi indywidualnie akademickimiprocesami kreowania wiedzy; te drugie mogą być opisane przez Triple Helix akademickiego kreowania wiedzy, natomiast połączenie tych dwóch rodzajów procesów można uzyskać w modelu Nanatsudaki. • Najbardziej istotne są jednak różnorodne wnioski praktyczne z rozwoju takich teorii. Japonia jest np. zainteresowana w stymulacji kreatywności oddalonych od centrum regionów. • Wnioski takie można przenieść do Europy i Polski. Przykład: narzędzia zarządzania wiedzą są drogie na rynku, mogą sobie na nie pozwolić tylko bogate, wielkie firmy. Ale wykorzystując wiedzę w tym zakresie oraz oprogramowanie F/OS, można stworzyć zestaw narzędzi tanich, przekazać je lokalnym uczelniom, aby rozpowszechniały wiedzę o nich w odległych od centrum regionach. Zadanie takie podjął już Instytut Łączności.

23. 6. Wnioski dla Europy i Polski • Trzy dni temu w Krakowie analizowaliśmy pytanie, czy Unia Europejska może stać się demiurgiem innowacyjnej i kreatywnej Europy; mamy na to pytanie oznaki odpowiedzi pozytywnej:sześć najbardziej rozwiniętych krajów Europy (włączając w to Szwecję czy Finlandię) uzyskały już poziom jakości życia obywateli należący do najwyższych na świecie, podobnie jak w Japonii wyższy od Stanów Zjednoczonych A.P. • Natomiast Polska jako kraj robi wszystko, aby się tej tendencji europejskiej przeciwstawić, wzorując się raczej na neoliberalnej tradycji Stanów Zjednoczonych. Na pytanie, czy Polska może włączyć się w ten trend europejski, trzeba więc dzisiaj odpowiedzieć negatywnie: dopóki rząd Polski nie zwiększy przynajmniej czterokrotnie nakładów państwa na badania i rozwój, uzyskując dla Polski przynajmniej średnią europejską, nie mamy szans na udział w kreatywności europejskiej. • Przeciwdziałać temu mogą samorządy regionalne, wykorzystując fundusze strukturalne. W celu wspierania innowacyjności lokalnej, powinny one wykorzystać sojusze z lokalnymi uczelniami – zarówno państwowymi jak i niepaństwowymi – oraz jednostkami badawczymi – zarówno PAN jak i JBR – dla wykorzystania rozmaitych szans niezbyt kosztownych rozwiązań technik informacyjnych, oraz polskich specjalności wśród tych technik: usług sieciowych, bezpieczeństwa i zaufania, wspomagania decyzji i kreatywności, zarządzania wiedzą itp. Jest już kilka przykładów takiej inicjatywy regionalnej wyprzedzającej decyzje rządowe.